Gösterge çeşitleri

Ģekilde gösteren ıĢıklı bir alamı göstergesi kullanılmaktadır. Nitekim burada, sürücünün, motor yağ basıncının ne seviyede olduğunu bilmesinden çok, tehlikeli bir düĢüĢ halinde uyarılması önemlidir. Bu nedenle, yağ basıncı düĢüĢünün gözden kaçmamasını için, kırmızı bir alarm ıĢığı ile takviye edilmiĢ kadran tipi bir yağ basıncı göstergesi kullanmak çok daha emniyetlidir. Dolayısıyla, gösterge tiplerinin incelenmesi ve arakesit tasarımının bu incelemeler ıĢığında yapılması önemlidir.

4.3.1. Gösterge çeşitleri

4.3.1.1. Kalitatif göstergeler

Bir sistem ya da makinenin, açık-kapalı, devrede-devre dıĢı, çalıĢıyor-çalıĢmıyor, vb. gibi tek değiĢkenli bilgileri aktaran göstergeler bu sınıfa girerler. Örneğin, bir hidroelektrik santralında, baraj kapaklarının açık ya da kapalı olması; jeneratörlerin iĢler ya da durmuĢ olması; belli bir bölgeye akım gönderen Ģalterlerin açık ya da kapalı olması gibi göstergeler bu grupta düĢünülebilir. Kalitatif göstergeler, basit ve en kolay anlaĢılan göstergelerdir,

4.3.1.2. Kantitatif göstergeler

Bu tip göstergeler kullanıcıya sayısal değerler vermeyi amaçlar. Sayısal bilgiler kullanıcılara genellikle sabit kadranlı göstergeler, sabit ibreli göstergeler ve sayaçlar ile verilir (ġekiller 4.2 ve 4.3).

ġekil 4.3. Kadranlı göstergelerden daha rahat okunabilen sayaçlar [1]

Anolog Göstergeler olarak bilinen sabit kadranlı ve sabit ibreli göstergeler, bir kadran üzerinde, makineye ait bir bilgi ya da özelliği, temsili ya da sayısal değerler ile görüntülerler. Görüntüye getirilen bilgiler, ağırlık, basınç, akım Ģiddeti ve ısı düzeyi gibi değiĢkenler veya bunların analog sayısal değerleridir. Bu tip göstergelerde görüntülenen değerler, açık ve net olarak okunabilmeli ve operatörler, bu bilgilerin ne anlama geldiğini bilmelidirler. Bazı kadran göstergelerde, kalitatif bilgi de verilebilir. Bunun için, kadranın belli bölgelerinin farklı renklerde boyanması (tehlikeli sayısal değerlerin kırmızı renkte gösterilmesi gibi) gibi yaklaĢımlar kullanılabilir.

Göstergelerin doğru okunmasına katkı sağlayan önlemler:

 Gösterge üzerindeki taksimatlar, istenilen doğruluk derecesi ile uyumlu

olmalıdır.

 Göstergeler, operatörlere en basit ve en kısa yoldan bilgi iletebilecek bir yapı

ve konumda olmalıdır.

 Göstergeler, çabuk anlaĢılabilir ve anında gerçek birimlerine dönüĢtürülebilir

bilgiler vermelidir. Belli bir değerle zihinden çarpılarak elde edilen bilgilerin hatalı olma olasılıkları daha yüksektir.

 Alt taksimatlar 1, 2, 5 veya 10 gibi değerlere karĢılık gelmelidir. Diğer

taksimatlar yanlıĢlıklara neden olurlar.

 Sayısal değerler sadece büyük taksimatlara karĢı gelecek Ģekilde yazılmalıdır.

 Sabit kadranda rakamlar düz, hareketli kadranda çevreye dik gelecek Ģekilde

yazılmalıdır.

 Ġbre ucu hem rakamları hem de taksimat çizgilerini kapatmamalıdır.

45

 Ġbre ucu taksimat çizgilerine çok yakın olmalı, fakat hiç bir zaman

dokunmamalıdır.

 Ġbre ile taksimat ve rakamlar aynı düzlemde, ya da birbirlerine çok yakın

düzlemlerde olmalıdır.

 Kadran üzerindeki taksimat aralıkları, ibre hareketinin hızı dikkate alınarak,

kolayca okunabilecek Ģekilde seçilmelidir.

 Kadran, üzerinden okuma yapacak insanların alıĢkanlıklarına uygun olarak

tasarlanmalıdır.

 BaĢlangıç ya da sıfır noktası, göstergenin amaçlarına uygun konumda olmalıdır.

 BaĢlangıç ve bitiĢ noktaları, tercihen, birbirinden ayrı olmalıdır.

 Derecelemede, giderek artan değerleri gösteren aralıklar eĢit boyutlarda

olmalıdır.

 Sayaçların doğru okunabilmesi için, gösterilen değerlerin değiĢme hızları yavaĢ

olmalıdır.

 Temel ve değiĢmeyen sayaç değerleri ayrı bir sayaç ünitesinde olmalıdır.

 ÇeĢitli sayaçların aynı panel üzerinde bulunması halinde, bunların birbirleriyle

ilgili olanları bir araya toplanmalıdır.

 Sayaçların etrafı ayırıcı bir renkle (tercihen kırmızı) çerçeve içine alınmalıdır.

 Rakamların fiziki büyüklükleri, mm cinsinden okunulacakları mesafe ile orantılı

olmalıdır (Tablo 4.2 ).

Tablo 4.2. Okuma mesafesi (d )'ne göre taksimat boyutları [1]

Büyük taksimatların boylan d/90

Orta büyüklükteki taksimatların boylan d 125

Ufak taksimatların boyları d/200

Taksimat kalınlıkları d/5000

Taksimatlar arası uzaklıklar (Küçük rakamlar için) d/600 Taksimatlar arası uzaklıklar (Büyük rakamlar için) d/50

4.3.1.3. Alfa sayısal göstergeler

ÇeĢitli ergonomi ve insan faktörleri kitaplarında özetlenen araĢtırmalara göre, alfa sayısal göstergeler için aĢağıdaki tasarım ilkeleri önerilebilir:

 Hem harflerin hem de rakamların boyutları, okuma mesafesine göre belirlenmelidir. Yeterli aydınlatma Ģartlarında, karakter boyu, h; okuma mesafesi, d ile gösterilirse, bu büyüklükler aĢağıda belirtilen değer arsında olmalıdır.

 Rakamlar ve/veya harfler peĢ peĢe yazılacaksa, bunların, ikili, üçlü ve dörtlü

karakter grupları Ģeklinde gösterilmesi, okuma kolaylığı sağlar ve bellekte tutma olasılığını arttırır.

 Aygıt isimleri büyük harflerle, cümleler Ģeklindeki açıklamalar küçük

harflerle, tüm diğer açıklamalar ve birimler ise, normal kullanıma uygun olarak yazılmalıdırlar.

4.3.1.4. Temsili göstergeler

Bu tip göstergeler, bir sistemin iĢleyiĢini Ģematik bir Ģekilde gösteren "mini model" Ģeklinde görünürler. Günümüzde, giderek daha çok kullanılan uzaktan kontrol sistemlerinde, bu tür göstergeler tercih edilir. Metrolar ve demiryolu istasyonlarındaki kontrol odaları, ya da kulelerdeki mini model tablolar, çok geliĢmiĢ temsili göstergelerdirler. Tüm ana yolların, kavĢakların ve istasyonların gösterildiği Ģemalar üzerine yerleĢtirilmiĢ ıĢıklı göstergeler, kontrol odasındaki yöneticileri, trafik sisteminin iĢleyiĢi hakkında, sevk ve idareye yönelik bilgiler verir. Benzer mini model göstergeler, merkezi kontrollü imalat sistemlerine ve robotların kullanıldığı otomatik tezgâhlar içeren iĢletmelere de girmiĢtir.

4.4. Kontroller

4.4.1. Giriş

Ġnsan-makine sistemlerinde, makinelerin çalıĢtırılması, durdurulması, hızlandırılması ya da yavaĢlatılması gibi iĢlemler, göstergelerden alınan bilgiler ıĢığında, kontrol düzenekleri aracılığıyla gerçekleĢtirilir. Günümüzde, karmaĢıklığı giderek artan makinelerin yardımı ile insanların fiziksel ve fizyolojik yeteneklerinin çok üstünde iĢler ya da iĢlemler yapılabilmektedir. Ġnsanların kol ya da bacaklarının etkinlik düzeyini takviye amacıyla, çoğu kontrol düzeneklerinin ardında mekanik, elektrik ya da elektronik sistemler ile güçlendirme vardır. Böylece, kontrollerin teknolojik