Fetâvâ-yı Yapışdırma (Yapışdırma Fetva Mecmuaları)

Şeyhülislamların imzalarını içeren orijinal fetva formları olan şukkaların bir kısmı arşivlerde müstakil birer belge olarak saklanmaktadır.201 _{Bazıları ise koleksiyoncular} tarafından derlenip sayfaların ön ve arkalarına yapıştırılarak mecmualar oluşturulmuştur. Özen bu mecmuaları Fetâvâ-yı Yapışdırma olarak isimlendirir.202 _{Derleyenler ve} kullananlar tarafından mecmuaların nasıl isimlendirildiğine dair bir bilgi bulunmasa da Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yapıştırma mecmualardan birinin zahriyesindeki “fetâvâ-yı yapışdırma” başlığı dikkat çeker.203 _{Bu tez çalışmasında da gerek bu başlık} gerek Özen’in isimlendirmesi dikkate alınarak “yapışdırma” denilmesi tercih edilmiştir. Bununla beraber Aslî Fetva Mecmuaları arasında İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmalar 4401’de kayıtlı bir nüsha bir araya getirilme yönünden farklılık gösterir. Diğer mecmualarda olduğu gibi şukkalar arkalarından yapıştırılarak değil modern bir bloknot biçiminde kâğıtlar üstten toplanmıştır. Bu mecmua şukkalardan

199 _{Özen, “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”, s. 253.}

200 _{Özen, “Genel Özelikleri Açısından Osmanlı Fetva Mecmûaları”, s. 333-345.} 201 _{Özen, “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”, s. 259.}

202 _{Özen, a.g.m., s. 258.}

oluştuğu ve başka örneği şimdilik bulunmadığı için yapışdırma fetva mecmuaları grubunda değerlendirilmiştir. Mecmuadaki şukkalar yapıştırılmadığı için fetvaların arka yüzünün de okunmasına imkân bulunmaktadır. Böylece fetvaların bu yüzünde yer alan fetvayı talep eden kimsenin adı, nereli olduğu, nereden geldiği ve bazen de mesleğine dair bilgiler bulunduğu görülebilir. Fetva kâğıtlarının çoğunun kesilmemiş olduğu dolayısıyla asıl ölçülerinde oldukları görülür.204

Yapışdırma fetva mecmuaları tek bir şeyhülislama ait olan “monograflar” veya birden fazla şeyhülislamın fetvasını içeren “muhtelifler” olmak üzere iki biçimdedir.205 Monograf türde iki tane, muhtelif on tane olmak üzere toplam on iki tane yapışdırma fetva mecmuası tespit edilebilmiştir. Monograf fetva mecmuaları Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan Şehid Ali Paşa nr. 1073’de kayıtlı mecmua ile Amasya Bayezıt İl Halk Kütüphanesi nr. 439’da yer alan mecmualardır. İki mecmuada da bulunan fetvalar Şeyhülislam Saʻdi Çelebi’ye aittir.206

Birden çok şeyhülislamın fetvasının bulunduğu muhtelif yapışdırma fetva mecmualarından Süleymaniye Kütüphanesi’nde altı tane, İstanbul Nadir Eserler Kütüphanesi’nde üç tane, Milli Kütüphane, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda bir tane tespit edilmiştir (Tablo-1).207

204 _{Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”, s. 290; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler} Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, nr. 4401.

205 _{Özen, “Fetva Literatürünün Dönem, Coğrafya ve Mezhep Farklılıkları Açısından Mukayesesi”, s. 351.} 206 _{Saʻdi Çelebi, Fetâvâ-yı Saʻdi Efendi, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1073; Fetâvâ,} Amasya Bayezıt İl Halk Kütüphanesi, nr. 05 Ba 439.

207 _{Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”, 289-290; Ensar Karagöz, Mecmualar} üzerine söyleşi, söyleşiyi yapan Esra Bembeyaz, 02 Nisan 2019, İstanbul; Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa nr. 1072, 2865, 2866, 2867, 2868, Fatih, nr. 2419; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, nr. 2088, 2112; 4401; Milli Kütüphane, Ankara Adnan Ökten İl Halk Kütüphanesi, nr. 06 HK 265.

Tablo 1

Yapışdırma Fetva Mecmuaları

Mecmua Bulunduğu Kütüphane Monograf/Muhtelif Bir Araya

Getirilme Şekli Saʻdi Çelebi, Fetâvâ Amasya Bayezıt İl Halk

Kütüphanesi, nr. 05 Ba 439 Monograf Yapıştırma Saʻdi Çelebi, Fetâvâ-yı Saʻdi Efendi Süleymaniye Kütüphanesi,

Şehid Ali Paşa, nr. 1073. Monograf

Yapıştırma

Mecmûʻa-i Fetâvâ Milli Kütüphane, Ankara Adnan

Ötüken İl Halk Kütüphanesi, nr. 06 HK 265

Muhtelif Yapıştırma

Mecmuatü’l-fetâvâ Süleymaniye Kütüphanesi,

Şehid Ali Paşa, nr. 1072

Muhtelif Yapıştırma

Fetvalar Mecmuası Süleymaniye Kütüphanesi,

Şehid Ali Paşa, nr. 2865 Muhtelif

Yapıştırma

Fetva Mecmuası Süleymaniye Kütüphanesi,

Şehid Ali Paşa, nr. 2866

Muhtelif Yapıştırma

Mecmuatü’l-fetâvâ Süleymaniye Kütüphanesi,

Şehid Ali Paşa, nr. 2867

Muhtelif Yapıştırma

Mecmuatü’l-fetâvâ Süleymaniye Kütüphanesi,

Şehid Ali Paşa, nr. 2868.

Muhtelif Yapıştırma

Mecmuatü’l-fetâvâ Süleymaniye Kütüphanesi,

Fatih, nr. 2419.

Muhtelif Yapıştırma

Mecmûa-i fetâvâ İstanbul Üniversitesi Nadir

Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, nr. 2088.

Muhtelif Yapıştırma

Mecmûa-i fetâvâ İstanbul Üniversitesi Nadir

Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, nr. 2112.

Muhtelif Yapıştırma

Mecmuatü’l-fetâvâ İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, nr. 4401

Muhtelif Bloknot biçiminde

kâğıtlar üsten toplanarak

oluşturulmuş

Şehid Ali Paşa, nr. 1072 ve Fatih, nr. 2419’daki Mecmuatü’l-fetâvâ’larda yapılan incelemeye göre şukkaların kesilerek küçültüldüğü şukka kenarlarındaki kesik izlerinde açık şekilde görülür. Boyutları yaklaşık 21 cm-30 cm olan sayfalara yapıştırılan şukkaların boyları 4.5 cm’den 17 cm’e, enleri ise 9.5 cm’den 14 cm’e değişiklikler gösterir. Sayfalara sığdırmak amacıyla kesildiği düşünülen şukkalarda ağırlıklı olarak

davet kısmı ve imzaları da içerecek biçimde yazılı metinlerin başlangıç ve bitişleri muhafaza edilmiştir. Davet kısmının kesik olduğu şukkalar da bulunur. Yapıştırılan bu şukkaların arka yüzlerini okumaya imkân yoktur. Gerek şukkaların gerek yapıştırıldıkları sayfaların kalın ve aharsız kâğıtlar olduğu görülür. Bir sayfada bir veya ona varıncaya kadar farklı sayılarda fetva bulunur. Fetvalar sayfalarda tek sütun veya iki sütun halinde düzenlenmişlerdir. (Şekil-8 ve Şekil-9).

Şekil-8: Fetvaların yapıştırıldığı sayfalardan örnekler I.208

Şekil-9: Fetvaların yapıştırıldığı sayfalardan örnekler II.209

Muhtelif türdeki yapışdırma fetva mecmualarında bir önceki ve sonraki yüzyıllara ait olanları da olmakla beraber fetvalar ağırlıklı olarak 16 ve 17. yüzyıllara aittir. Bu iki yüzyılın muhtelif dönemlerine ait şeyhülislamların ve bazı taşra müftülerinin fetvaları yer alır. Ebussuûd Efendi, İbn Kemal, Sunullah Efendi (ö. 1612), Hocazâde Esad Efendi (ö. 1625), Zekeriyyâzâde Yahya Efendi (ö. 1644) gibi bazı şeyhülislamların fetvaları sayıca öne çıkmaktadır.210

Mecmualarda fetvalar düzenlenirken konusuna veya ait olduğu şeyhülislama göre düzenleme gibi bir terkibin genellikle gözetilmediği fetvaların gelişigüzel dağınık biçimde yapıştırıldığı görülür. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe

209 _{Mecmuatü’l-fetâvâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 2419, vr. 1b-2a.} 210 _{Özen, “Genel Özelikleri Açısından Osmanlı Fetva Mecmûaları”, s. 337-338.}

Yazmalar nr. 2088’deki Mecmûʻa-yı fetâvâ’da 16. ve 17. yüzyıllarda yaşamış olan şeyhülislamların vakıfla ilgili fetvaları bir araya getirilmiştir. Aynı bölümde nr. 2112’deki Mecmûʻa-yı fetâvâ’da ise fetvalar ağırlıklı olarak 18. yüzyıla ait olup muhtelif konulardadır. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 2865 ve nr. 2866’da bulunan mecmualar genellikle şeyhülislam fetvalarını içermekle birlikte ulemaya ait arz, tezkire, mektup gibi yazışmalara ait belgelere de rastlanır. Aynı bölümde 1000’den fazla fetva içeren 2867 numaralı mecmuada 16. ve 17. yüzyıllarda görev yapmış şeyhülislamların fetvalarının yanında birçok müderris ve taşra müftüsünün fetvaları da bulunur.211 _Diğer yapışdırma mecmualar ile benzerlikler gösteren bir başka mecmua Milli Kütüphane, nr. 06 HK 265 bulunur. 132 yaprak olan mecmuada Molla Fenârî, Zenbilli Ali Efendi, İbn Kemal, Saʻdi Çelebi, Ebussuûd Efendi, Hamid Efendi (ö. 1548), Ahmed Şemseddin Efendi (ö. 1580), Sunullah Efendi, Mustafa Efendi (ö. 1606) gibi pek çok şeyhülislamın fetvası yer alır.212

Mecmualarda bir araya getirilmiş olanlardan başka Osmanlı Arşivi’nde ve Topkapı Müzesi Arşivi’nde müstakil belge olarak şukkaların bulunduğu bilinmektedir.213 Osmanlı Arşivi’nde bulunan şeyhülislam ve taşra müftülerinin orijinal fetvalarından bazı örnekler tıpkıbasımları verilerek yayınlanmıştır.214 _{Cönk adı verilen mecmuaların yanı} sıra şerʻiyye sicillerinde müstakil olarak veya hüccet metinlerinin içinde, tarih kaynaklarında ve diğer ilmî literatürde de fetva sûretlerine yer verildiği görülür.215

Şukkaların tıpkıbasımına yer veren bir başka eser 1916 tarihinde Meşihat makamı tarafından yayınlanan İlmiyye Sâlnâmesi’dir. İlmiyye Sâlnâmesi’nde 124 şeyhülislamdan 108’inin 251 fetva şukkasının tıpkıbasımı yapılmıştır. Tıpkıbasımı yapılan bu fetvaların asıllarının Fetvahâne, Yıldız Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Kütüphanesi, Tevfik Beyefendi Kütüphanesi ve Halis Efendi Kütüphanelerinde olduğu Sâlnâme’de kaydedilmektedir.

211 _{Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”, s. 289-290; Özen, “Osmanlı Döneminde} Fetva Literatürü”, s. 260-261.

212 _{Milli Kütüphane, Ankara Adnan Ökten İl Halk Kütüphanesi, nr. 06 HK 265.} 213 _{Özen, “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”, s. 258-259.}

214 _{Osmanlı Arşivi’nde Şeyhülislam Fetvaları, haz. Sinan Çuluk ve Yılmaz Karaca, İstanbul: Başbakanlık} Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2015.

Fetvaların çoğunluğunun bulunduğu Fetvahâne binasının 1927 yılında geçirdiği yangın sebebiyle şukkaların büyük kısmının kaybolduğu düşünülmektedir.216

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, nr. 576’da yer alan “Mecmûʻa-i Fetâvâ” olarak kaydedilmiş olan şeyhülislamların tercüme- i hallerine dair bir yazma eserde İlmiyye Sâlnâmesi’nde benzer biçimde şeyhülislamların kısa biyografileri ve orijinal fetvaları yer alır. Üzerinde müellifine dair bilgi bulunmayan yazma eserin mukaddimesinde belirtildiğine göre şeyhülislamlar Ravzatü’l-ebrâr müellifi Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin (ö. 1658) tertibine göre verilmiştir. Molla Fenârî’den Kadızâde Mehmed Tâhir Efendi’ye (ö. 1838) 105 şeyhülislamın biyografisinin ardından bir kısmının orijinal fetvası yapıştırılarak sunulmuştur.217 ₈₈ şeyhülislama ait 89 fetva bulunur (Şekil-10).

216 _{Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”, 289-290; Özen, “Osmanlı Döneminde} Fetva Literatürü”, s. 258.

217 _{Mecmûʻa-i Fetâvâ, İstanbul Belediye Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet Yazmaları, nr.} 576, vr. 1b; Özen, bu eserin müellifinin çok yüksek bir ihtimalle koleksiyonun da sahibi olan Muallim Cevdet olduğuna dikkat çekmektedir; Şükrü Özen, Fetva mecmuaları üzerine söyleşi, söyleşiyi yapan Esra Bembeyaz ve Gülsüm Gülsev Şanver, 27 Haziran 2019.

Şekil-10: Mecmûʻa-i fetâvâ’dan bir sayfa.218