Davet

Orijinal şeyhülislam fetvalarının çoğunda olduğu gibi Saʻdi Çelebi’nin fetvalarının başında Arapça bir dua yer alır. Bu durum Osmanlı diplomatik dilinin bir özelliği olmasının yanı sıra fetvâ âdâbının bir yansımasıdır. Ferman, berat, ahitname gibi pek çok Osmanlı belgesinin başında tahmid ve temcid adı verilen bazen “hüve” veya “hû” şeklinde kısa bazen daha uzun olan davet unsuru bulunur. Bunlar, Allah’ın adını ve sıfatını zikreden, yardımını davet eden formüllerdir.277

275 _{Saʻdi Çelebi, Fetva. İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, nr. 34 Ae Arabi 1173/5, vr. 75-90.} 276 _{Bedir, Buhara Hukuk Okulu, s. 63.}

277 _{Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, s. 100; Gökbilgin, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi,} İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1979, s. 54.

Fıkıh bilginleri fetva yazılmadan önce müftünün dua etmeyi alışkanlık haline getirmesini tavsiye etmişlerdir. İstiaze, besmele, hamdele, salvele veya bazı dua ayetlerini okumak müstehab görülmüştür. Fetva usulcüleri, bu konuya çok önem verdikleri için müftülerin başta dua etmeyi unutması halinde duayı yazılı olarak fetvanın sonuna eklemelerini önermişlerdir. Bu uygulama bir gelenek halinde devam etmiştir. Şahin, fetva usulcülerinin bu konuda ısrarcı olmalarında hem müftünün manevi olarak desteklenmesi hem de müftüye Allah’ı hatırlatarak fetva işinde titiz davranmasını sağlama amacı olabileceğini söyler.278

Osmanlı şeyhülislam fetvalarında davet formülleri çok çeşitlidir. “Allahu Hüve’l- Hâdî”, “Allahu yâ veliyyü’l-hidâyeti ve’t-tevfîk”, “Ve minhü’l-hidâyet ve’t-tevfîk”, “Allahu’l-Hâdî aleyhi iʻtimâdî”, “Allahümme yâ mucibe külli sâ’il, nes’elüke teshîle’l- vesâil ilâ halli müşkilâti’l-mesâil”, “Allahümme mülhimü’l-hakkı ve sehlü’s-saʻâbi nes’elüke’l-hidâyete ilâ sebîli’s-savâb”, “Allahümme yâ mâliki yevmi’d-dîn, iyyâke

naʻbüdü ve iyyâke nastaʻîn” gibi pek çok örneği bulunur.279 _{Saʻdi Çelebi’nin fetvalarında}

farklı kâtiplerin elinden çıkması sebebiyle davet formüllerinin bir kısmı kolay okunabilir iken bazıları aşırı ölçüde stilize olduğu için okunamaz durumdadır (Şekil-22).

278 _{Şahin, “İslam Hukukunda Fetva Usulü”, s. 191-192.}

279 _{Osmanlı Arşivi’nde Şeyhülislam Fetvaları, s. 8; Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, s. 341-342;} Gökbilgin, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, s. 113.

Şekil-22: Aşırı ölçüde stilize olup okunması güçleşen davet formüllerine örnekler.280

Okunabilen davet formüllerinde “Başarıya ulaştırma yetkisi elinde olan Allah’ım sana hamd ederiz. Bize yardım et ve bizi doğru yola eriştir” anlamına gelen “nahmedüke allahümme veliyye’t-tevfîk eʻin lenâ ve’hdi sevâe’t-tarîk” şeklindeki Arapça bir dua tespit edilmiştir. Mecmualardaki Saʻdi Çelebi’ye ait olmayan diğer fetvaların davetlerinden tespit edilebilenler ise “koruyan ve başarıya ulaştırma yetkisi elinde olan Allah’ım, senden bizi doğru yola eriştirmeni dileriz” manasındaki “Allahümme yâ veliyye’l-ʻismeti ve’t-tevfîk nes’elüke’l-hidâye ilâ sevâi’t-tarîk” ile “koruma ve başarı ondandır” anlamındaki “minhü’l-ʻismeti ve’t-tevfîk”’tir.

280 _{(Soldan sağa) Saʻdi Çelebi, Fetâvâ, vr. 32b; 33a; 56a; 90b; Fetâvâ-yı Saʻdi Efendi, vr. 16a; 67b; 68a;} 69b; 28a.

Müftüler fetva verirken ilgili mesele hakkında İslam hukukunda hüküm bulunmuyorsa yeni hüküm vermekteyken, bulunuyorsa bu hükümlerden birini tercih etmektedirler. Görüşler arasından tercih ettikleri veya verdikleri yeni hüküm isabetli olabileceği gibi hatalı da olabilir.281 _{Müftü bu noktada akıl yürütmeye başvurmuş ve bir} irade kullanmış olur. Davet formülünde tercih edilen dualardaki yardım ve doğruya ulaştırma talepleri bu durumun bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Yanılmazlık, başarıya ulaşma, doğru yol gibi kavramların dua formülünde yer alması müftülerin vardıkları sonuçla ilgili olarak yanılabilir olduklarının bir beyanı olduğu gibi aynı zamanda beraat-i istihlal sanatının yansımasıdır.282

Saʻdi Çelebi’nin fetvalarında yer alan davet formüllerinin yazı stilleri oldukça çeşitlidir. Bazıları rahat okunabilecek şekilde iki satır halinde yazılmıştır. Bir kısmı ise satır halinde değildir bir forma dönüşmüştür, görünüşü pençe, tuğra veya yelkenliye benzeyenler mevcuttur. Bazılarının (Şekil-23) çizgi ve kompozisyonları Osmanlı erken dönem tuğralarını andırmaktadır (Şekil-24). Bu durum divanda ve divan dışında üretilen belgelerde ortak şekillerin belirdiğini ve bürokratik pratiklerin bu dönemde belli bir noktaya gelmiş olduğunu gösterir.

281 _{Süleyman Kaya, “Vekâlet Akdine Dair Bir Tartışma Bağlamında Osmanlı Döneminde Fetvanın} Müftâ-Bih Hâle Geliş Süreci”, Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya, Yunus Uğur, Mustafa Demiray, İstanbul: Klasik Yayınları, 2018, s. 85-86, 105.

282 _{“Bir terim olarak berâat-i istihlâl, nazım ve nesirde maksada ve muhtevaya işaret eden kelime ve} deyimlerin yardımıyla konuya ilgi çekici güzel bir üslûpla başlama sanatıdır.” Bkz. Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Berâat-i İstihlâl”, DİA, V, 470.

Şekil-23: Tuğraları andıran davet formülleri.283

Şekil-24: Erken dönem Osmanlı padişah tuğraları.284

283 _{Soldan sağa sıra ile davet formüllerinin bulunduğu sayfalar: Fetâvâ, vr. 52a; 52b; 83b; Fetâvâ,-yı}

Saʻdi Efendi, vr. 38a.

284 _{Soldan sağa sıra ile I. Murad, I. Bayezid, I. Mehmet, II. Murad, II. Mehmed, II. Bayezid’in tuğraları;} bkz. Suha Umur, Osmanlı PadişahTuğraları, İstanbul: Cem Yayınevi, 1980, s. 30-31.

Davet formüllerinin oldukça stilize hale gelmesi Saʻdi Çelebi’den önceki şeyhülislamların fetvalarında da gözlenir. Bu durumu fetva müessesindeki ilerleme ve artık yazının hızlanmış olması ile ilişkilendirmek mümkündür. Özellikle Saʻdi Çelebi’nin fetvalarında yaklaşık 21-22 farklı davet stili görülmesi kâtip sayısındaki fazlalığa, dolayısıyla fetva talebindeki yoğunluğa işaret olarak değerlendirilebilir. (Şekil-25 ve Şekil-26). Yazı stillerindeki farklılık kâtiplerin aldıkları eğitimin veya yakın durdukları sınıfların (ilmiye, kalemiye gibi) farklılaşıyor olmasından kaynaklanıyor olabilir. Davet formülleri, yazı çeşitlerindeki zenginlik ve stilize hale dönüşmeleri ile Osmanlı yazı sanatı ve görsel kültürünün gelişimi hakkında araştırılmayı bekleyen ilgi çekici materyaller olarak görülmektedir.

Şekil-25: Saʻdi Çelebi’nin fetvalarından davet formülü örnekleri I.285

285 _{(Soldan sağa) Fetâvâ-yı Saʻdi Efendi, vr. 39a; 40b; 97b; 22b; 81b; 20b; 38a; Fetâvâ, vr. 52b; Fetâvâ-yı}

Şekil-26: Saʻdi Çelebi’nin fetvalarından davet formülü örnekleri II.286

286 _{(Soldan sağa) Fetâvâ, vr. 24b; 63b; 10a; Fetâvâ-yı Saʻdi Efendi, vr. 59b; 28a; 36b; Fetâvâ, vr. 11a;}