Fars Edebiyatında Yazılmış Cemşîd ü Hurşîd Mesneviler

Cemşîd u Hurşîd mesnevisinin Ġran edebiyatında ilk defa Selmân-ı Sâvecî tarafından

kaleme alındığı bilinmektedir (Aksoy, 1993: 342). Bazı kaynaklar, Selmân‟ın dıĢında Ferruh mahlaslı bir Ģairinde aynı adlı bir mesnevisi olduğundan söz etmektedir (Tahrânî, 1363: 133; Münzevî, 1351: 2743). Ancak Farsça kaleme alınmıĢ ve günümüze kadar gelebilmiĢ tek eser bilindiği kadarıyla Selmân‟ın mesnevisidir. Sonraki dönemlerde olay örgüsü, karakterlerinin özellikleri ve isimleri benzeyen farklı mesneviler yazılmıĢ olsa da aynı isimle yazılmıĢ baĢka bir mesneviye Ģu ana kadar rastlanamamıĢtır. Bu durum eserin Ġran edebiyatında pek tercih edilmediğini düĢündürmektedir.

Selmân-ı Sâvecî‟nin, 763/1361 yılında Sultan Üveys‟in isteği üzerine kaleme almıĢ olduğu çift kahramanlı aĢk mesnevisidir ve Ġran edebiyatında yazılmıĢ ilk Cemşîd ü

Hurşîd mesnevisi olduğu bilinmektedir (Aksoy, 1993: 342).

Selmân-ı Sâvecî‟nin Cemşîd u Hurşîd adlı eserinin, Fihrist-i Nüshahâ-yı Hattî-i

Fârisî’de 21 yazma nüshası olduğu kaydedilmiĢtir. Bu nüshalardan 14‟ünün

Tahran‟da, 2‟sinin MeĢhed‟te, 2‟sinin Kahire‟de, 1‟inin Paris‟te, 1‟inin Ġngiliz Müzesi‟nde ve 1‟inin de Nuruosmaniye Kütüphanesi‟nde olduğu belirtilmektedir (Münzevî, 1351: 2742, 2743; Emini, 1996: 22, 23). Ancak Selmân‟nın eserinin Türkiye kütüphanelerinde Fihrist-i Nüshahâ-yı Hattî-i Fârisî’de belirtilenden daha fazla olduğu görülmüĢtür. Bu yazmalar:

 Nuruosmaniye Kütüphanesi: 34 Nk 4188/6  Nuruosmaniye Kütüphanesi: 34 Nk 4189/4  Nuruosmaniye Kütüphanesi: 34 Nk 4190/5  Edirne Selimiye Kütüphanesi: 22 Sel 2093  Ġstanbul Üniversitesi Kütüphanesi : FY. Nr. 442

 Süleymaniye Kütüphanesi: Hüsrev PaĢa Nr. 504‟te kayıtlıdır.

Bu yazmaların dıĢında eserin tarafımızdan tespit edilen Ġran‟da yapılmıĢ baskıları vardır. Bunlardan ilki ve en kapsamlı olanı J. P. Asmussen ve F. Vahman tarafından hazırlanan ve 1969 yılında Tahran‟da yayınlanan eserdir. Bu eser hazırlanırken Selmân‟ın Cemşîd ü Hurşîd mesnevisinin Hindistan nüshası (MS. 1243 I. O. 407), 2 tane British Museum nüshası (1. MS. Add. 27134, 2. MS. Or. 7755) ve Kopenhag Saltanat Kütüphanesi nüshası dikkate alınarak tenkitli metni hazırlanmıĢ ve doğru, eksiksiz bir Cemşîd ü Hurşîd ortaya konulmaya çalıĢıldığı görülmüĢtür (Asmussen ve Vahman, 1969: 182).

Ġkinci bir baskı ise Külliyât-ı Selmân-ı Sâvecî, Şerh-i Hal ü Tahkîk Ez Reşîd Yâsimî

Bâ Mukademe vü Tashihi Avesta künyeli eserdir. Bu baskı dikkate alınarak Cemşîd ü Hurşîd mesnevisinin Gülsüm Nezahat Emini tarafından 1996 yılında yüksek lisans

mesnevinin çeĢitli bölümlerinden sadece 969 beytin tercümesi bulunmaktadır. Eserin tamamının neden tercüme edilmediğine dair bir bilgiye çalıĢmada rastlanamamıĢtır.

Diğer bir baskı Külliyât-ı Selmân-ı Sâvecî adıyla Abbâs Ali Vefâyî tarafından hazırlanmıĢtır. Bu çalıĢma, Selmân‟ın Divân, Firâk-nâme ve Cemşîd ü Hurşîd adlı eserlerini ihtivâ etmektedir. Selmân‟ın eserleri üzerine yapılmıĢ son baskıdır. Ancak Asmussen ve Vahman tarafından hazırlanan Cemşîd ü Hurşîd mesnevisinin baskısı 3113 beyitten ibaretken Abbâs Ali Vefâyî tarafından hazırlanan baskı 2985 beyitten oluĢmaktadır. Asmussen ve Vahman tarafından hazırlanan tenkitli metne göre eksik bir çalıĢmadır. Vefâyî‟nin hazırladığı baskı konusunda Vahid Iydgah‟ın yazdığı bir eleĢtiri yazısı bulunmaktadır. Bu yazıda, külliyat baskıya hazırlanırken esas nüshaların kullanılmadığı konusu eleĢtirilmiĢtir (www.mirasmaktoob.ir., 1392).

Eser, aruzun mefâ‟îlün/ mefâ‟îlün/ fe‟ûlün kalıbı ile yazılmıĢtır. 3113 beyitten oluĢan mesnevi, münâcat, tevhid, na‟t, mi‟râciye ve methiye ile baĢlayıp sebeb-i te‟lif kısmıyla devam eder. Eserin hikâye kısmı, Âgâz-ı Kıssa-i Cemşîd ü Hurşîd baĢlığı altında 214. beyitten itibaren baĢlar. Çift kahramanlı bir aĢk hikâyesi olan mesnevide, Çin hükümdarının oğlu CemĢîd‟in rüyasında Rum Kayseri‟nin kızı HurĢîd‟i görüp ona âĢık olması, yaĢadıkları zorluklar ve hikâyenin kahramanlarının evlilikle biten mutlu sonları anlatılmaktadır.

Selmân, mesnevisinde kendisinden önce bu eserin yazılmadığını, konuyu ilk olarak kendisinin ele aldığını belirtir. Ancak Cemşîd ü Hurşîd mesnevisinin, Firdevsî‟nin

Şâhnâme‟sinden, Nizâmî‟nin Hüsrev ü Şîrîn‟i ve Heft Peyker‟inden, Unsurî‟nin Vâmık u Azrâ adlı eserinden, Emîr Hüsrev‟in Şîrîn ü Hüsrev‟inden alınan çeĢitli

efsane ve hikâyelerle zenginleĢtirilmiĢ olduğu göze çarpar (Aksoy, 1993: 342). Bunlara ilave olarak Yâsimî ve Tahsin Yazıcı, Cemşîd ü Hurşîd mesnevisinde, Zahîr- i Fâryâbî‟nin Menâhar u Dunâlât adlı eserinin de etkisi olduğunu belirtmektedir (Yâsimî y.t.y.: 68; Yazıcı, 1980: 460). Ayrıca Jan Rypka, bu mesnevinin Hüsrev ü

Şîrîn‟in baĢka bir adla yazılmıĢ yeni bir versiyonu olduğunu söyler (Rypka‟dan

aktaran Ġnce, 2000: 11). Tarafımızdan hazırlanan çalıĢma sırasında yukarıda adı geçen eserlerle Selmân‟ın mesnevisindeki bazı savaĢ sahnelerinin, karĢılaĢılan güçlüklerin, olayların akıĢının ve mesnevide yer alan karakterlerin fazlasıyla

benzerlik gösterdiği tespit edilmiĢtir. Selmân‟ın eserinin zemin metnini oluĢturan bu mesnevilerle mukayesesi de baĢka bir çalıĢmada ele alınacaktır.

1.2.2. Ferruh’un Cemşîd ü Hurşîd Mesnevisi

Ez-zerîa ilâ Tesânîfi’ş-şîa adlı eserde Selmân‟nın Cemşîd ü Hurşîd mesnevisinin

dıĢında Ferruh mahlaslı bir Ģairin de aynı adlı bir mesnevisi olduğu ve eserin Hacı Muhammed Ağa Nahcıvânî Kütüphanesinde nüshasının olduğu belirtilmektedir (Tahrânî, 1363: 133). Fihrist-i Nüshahâ-yı Hattî-i Fârisî adlı kaynakta ise Ferruh‟un Muhammed ġah devri Ģairlerinden olup bir Cemşîd ü Hurşîd mesnevisi olduğundan söz edilmektedir (Münzevî, 1351: 2743). Dihhudâ‟nın Lugat-nâme‟sinde Ez-zerîa ilâ

Tesânîfi’ş-şîa adlı kaynağın Cemşîd ü Hurşîd mesnevisini Ferruh Zend‟e mâl ettiği

belirtilmektedir (Dihhudâ, 1346: 136; Ġnce, 2000: 11).

Yukarıda bahsi geçen esere tarafımızdan ulaĢılamamıĢ ve eser görülememiĢtir. AraĢtırmalar sonucunda Ferruh‟a ait böyle bir eserin varlığının bile tartıĢıldığı göze çarpmıĢtır.

2.

BÖLÜM

AHMEDÎ VE SELMÂN-I SÂVECÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ