Evkaf Murahhası

İngilizlerin adayı devralırken yapmış oldukları antlaşma gereğince Evkaf Nezareti tarafından belirlenecek olan bir Müslüman ve İngilizler tarafından atanacak bir üye (murahhas) ile Evkafın işlerinin yürütülmesi kararlaştırılmıştı. Vakıf mallarının durumunun takibi ve geliştirilmesi, mütevellilerin azli ve değişiminin takibi, din görevlilerinin ataması Evkaf kurumu tarafından yapılmaktaydı. Din görevlilerinin maaşları Evkaf bütçesinden ödenip Müslüman okullarındaki öğretmenler için de tahsisat ayrılmaktaydı.383 _{İngilizler, Evkaf Müdürü kadrosu}

yerine kendi atadıkları Evkaf muhasebecisi kadrosu ile Vakıflara ait hesaplar ve yazışmaları kontrol altına almış, antlaşmada yer alan kararları uygulamayarak Evkaf üzerinde büyük etkiye sahip olmuşlardır.

İngiliz yönetimi sırasında Kıbrıs’ta vakıfların hangi durumlarda Evkaf tarafından idare edileceği ile ilgili 21 Mayıs 1880 tarihinde Kıbrıs Naibi Ahmet Neşet Efendi, Kıbrıs Müftüsü Ahmet Asım Efendi ve Meclis-i De'âvî Naibi Hasan Hüsnü Efendi bir toplantı yapmış ve Evkafın idaresi ile ilgili kararlar almıştır.384 ₁₄

Haziranda yapılan toplantıya ise yukarıdakilere ek olarak Evkaf muhasebecisi Ahmet Hulusi Efendi ile Evkafa İngiliz üye olarak atanan Seager de katıldı. Bâbıâli tarafından görevlendirilecek olan delege ise henüz adaya gelmemişti.385 _Osmanlı

Evkaf Nezareti, Kıbrıs’ta Evkaf Muhasebecisi olarak Ahmet Hulusi Efendi

382 _{Türk İşleri Komisyonunun Ara Raporu 1949 (Lefkoşa: Hükûmet Basımevi, 1950), böl. 4; An,}

Dinsel Toplumdan Ulusal Topluma Geçiş Süreci ve Kıbrıs Türk Liderliğinin Oluşması, 106.

383 _{Detaylı bilgi için bk. Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu, 296.} 384 _{Kıbrıs Vakıflar İdaresi Arşivi KVİA, Atik Emirname Kaydı, Sayfa. 222, Hüküm. 345.} 385 _{National Archive NA, Foreign Office [FO], 78/5116, 18.}

bulunduğundan Evkaf memuru tayinine gerek duymamış ve 1881 yılında Ahmet Hulusi Efendi delege olarak da atanmıştır.

Osmanlı Devleti 10 Ağustos 1883 tarihinde Hüseyin Ata Efendi’yi Kıbrıs Evkaf Muhasebecisi olarak atamıştır. Ancak İngiliz idaresi Ata Efendi’nin tayinini “İslam Evkaf Memuru” olarak onaylamakla birlikte muhasebeci olarak Ahmet Hulusi Efendi’nin görevine devam edeceğini, Osmanlı Devleti’nin sadece murahhas atama hakkı olduğunu beyan etmiştir. Çünkü İngiliz idaresine göre antlaşma hükümleri gereğince Osmanlı’nın murahhas atama hakkı olup muhasebeciye müdahale hakkı yoktu.386 _{Ahmet Hulusi Efendi 28 Şubat 1893 tarihinden itibaren beş}

aylık izin almış, yerine vekâleten Lefkoşa ve Girne Kadısı Hüseyin Hüsnü Efendi görevlendirilmiş ve izindeyken 26 Ağustos 1893 tarihinde vefat etmiştir.387

Ahmet Hulusi Efendi’nin vefatından sonra uzun görüşmeler sonucu Bâbıâli ve Kıbrıslı Türkler Hafız Mehmet Ziyai Efendi’yi istemelerine rağmen İngiliz Hükûmeti maliye memurluğu yapmış olan Mehmet Sadık Efendi’yi münhal olan388 _Evkaf

muhasebecisi ve aynı zamanda Murahhası olarak 8 Temmuz 1894 tarihinde atadı.389

Sadık Efendi 24 Mayıs 1903 tarihinde vefat etmiş390 _{ve evkaf muhasebeciliği}

ile murahhaslığı birbirinden ayrılarak muhasebecilik görevine Sadık Efendi’nin oğlu Fahri Bey391, evkaf murahhaslığına ise Evkaf idaresinin tercümanlığını yapan İrfan Efendi tayin edildi.392 _{İrfan Efendi aynı zamanda 21 Aralık 1903 tarihinden itibaren}

İdare Meclisi Türk delegesi olarak görev yapmaya başlamıştır.393 _{Musa İrfan Efendi}

evkaf üzerinde yaptığı suistimaller sebebiyle sık sık Bâbıâli’ye şikâyet edilmiştir. 1907 yılında şikâyetler üzerine padişahın emri ile görevinden azledilmiş ancak İngiliz idaresinin ricası ile 1908 yılında yeniden görevine iade edilmiştir. İrfan Efendi döneminde adadaki Müslüman Türk toplumu açık bir şekilde kutuplara 386 _{Osmanlı Arşivi BOA, Hariciye Nezâreti Siyasi Kalemi [HR.SYS], No. 900, Gömlek No. 45.} 387 _{Erdoğru, Kıbrıs’ta Osmanlılar, 235.}

388 _{Cyprus Blue Book For The Year 1893-1894, 95.} 389 _{The Cyprus Gazette (20 Temmuz 1894), 2521 No. 446.} 390 _{National Archive NA, Colonial Office [CO], 69/17, 149.}

391 _{KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi MAA, Fetva Eminliği Belgeleri [FE], Kutu. 4, Dosya. 26,}

Gömlek. 37, Belge. 1.

392 _{KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi MAA, Fetva Eminliği Belgeleri [FE], Kutu. 3, Dosya. 19,}

Gömlek. 59, Belge. 1.

ayrılmaya başlamıştır.394 _{Dönemin Kadısı Ali Rıfkı Efendi tarafından Evkaf İdaresi,}

hesapları ve Musa İrfan Efendi hakkında kapsamlı inceleme yapılırken Birinci Dünya Savaşı başlamış ve ada İngiltere tarafından ilhak edilmiştir. Bu döneme kadar Evkaf üzerinde yapılan tüm tahribat belgelendiği halde hiçbir işlem yapılamamıştır. 30 Aralık 1915 tarihinde Kraliçe’nin emri ile Yüksek Komiser tarafından 5 Kasım 1914 tarihinden itibaren Müslümanlara ait olan vakıfların yönetimi için Musa İrfan ile Charles Sherwood’un atandığı resmi gazetede ilan edildi.395 _{Müslüman Evkaf}

Murahhasının ataması bu zamana kadar Osmanlı Devleti tarafından yapılıyorken Osmanlı’nın İngilizlerin karşısında savaşa girmesi sebep gösterilerek çıkarılan bir kanunla adadaki İngiliz Yüksek Komiseri tarafından yapılmaya başlamıştır.396

Osmanlı Devleti’nin harcama hesaplarını istemesine karşılık İngiliz idaresi Osmanlı’nın böyle bir teftiş yetkisinin olmadığını bildirmiştir. Musa İrfan Efendi, Müftü Vekili Tayyip Efendi ile bir olup işlerine karışması sebebiyle Kavanin Meclisi’nin Türk üyelerinden Hafız Ziyai Efendi hakkında Rumlarla bir olup

Enosis’i gerçekleştirmek istediği haberlerini yayıp Türkleri kışkırtmıştır. İrfan Efendi

sayesinde adadaki İngiliz yönetimi hem vakıflar hem de Kıbrıs Türkleri üzerinde istediği gibi tasarrufta bulunabilmiştir. Bu durum adadaki Müslüman halkın Evkaf imkânlarından hakkıyla faydalanamayıp hem maddi hem de manevi olarak geri kalmalarına yol açmıştır.

Musa İrfan Efendi’nin vefatının ardından yerine 11 Ağustos 1925 tarihinde İngiliz idaresi tarafından Evkaf yöneticisi olarak Mehmet Münir Bey getirilmiştir.397

Mehmet Münir Beyin görev yaptığı dönemde İngiliz idaresi tarafından Kıbrıs Evkaf Kanunu (Cyprus Evcaf – Mohammedan Religious Property Administration – Order in Council, 1928) çıkarılarak resmi gazetede yayımlanmış398 _{ve Müslümanların}

Evkaf ile bağları büyük ölçüde koparılmıştır. Bu kanuna göre camiler, İslam mezarlıkları, Müslüman okulları ile İslam kurumlarına ait mal, para ve araziyi yönetmek ve denetlemek amacıyla biri Kıbrıs’ta yaşayan yerli Müslüman, diğeri de

394 _{Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu, 311.} 395 _{The Cyprus Gazette, “Extraordinary” (30 Aralık1915), 9207.} 396 _{The Cyprus Gazette, “Extraordinary”, 9207.}

397 _{The Cyprus Gazette (02 Ekim 1925), 453.}

398 _{The Cyprus Gazette, “Cyprus Evcaf – Mohammedan Religious Property Administration – Order in}

hükûmet tarafından belirlenecek bir İngiliz idareci atanmıştır.399 _{Bu kanunun 7.}

Maddesi gereğince İslam Dinine ait mallar, atanan delegelerin idaresinde Evkaf Dairesi adıyla hükûmete bağlı olarak denetlenecektir.400

Evkaf üzerinde bu kadar tahribat yapılması üzerine 1 Mayıs 1931 tarihinde Kavanin Meclisi Üyesi Necati Özkan tarafından Evkaf, müftülük, Şer’iyye mahkemeleri ve Müslüman toplumun diğer sorunlarını görüşmek üzere 1 Mayıs 1931 tarihinde köy ve mahalle temsilcileri ile Milli Kongre’yi gerçekleştirmiştir. Milli Kongre, Evkafın idaresinin Milli Kongre heyeti tarafından seçilen 6 Türk üye ile hükûmet tarafından atanan bir İngiliz üye tarafından yönetilmesini, evkaf tarafından yürütülen hizmetlerin müftülüğe devredilmesini ve evkafın sadece mali işlerle ilgilenmesini, 1928 yılında ilan edilen Kıbrıs Evkaf Kanunu’nun da feshedilmesini teklif etmişse de401 bunların hiç biri İngiliz idaresi tarafından kabul edilmemiştir. İngiliz idaresi ayrıca bu teklifleri kabul etmediğini de basın yoluyla ilan etmiştir.402 _{Evkaf yönetimi ise Evkafın 1878 ve 1923 antlaşmalarına uygun}

olarak yönetildiğini ve Kıbrıs Müslümanlarının da Evkaftan memnun olduğunu bu yüzden kongrede alınan kararların yersiz olduğunu bildirmişledir.403 _{Mehmet Münir}

Bey emekli olduğu 4 Kasım 1948 tarihine kadar bu görevi sürdürmüştür.404

Rumların 1931 isyanı neticesinde İngiliz idaresi tarafından Kavanin Meclisi’nin etkisiz kılınması ve sıkıyönetim sebebiyle Evkaf ile ilgili çalışmalar da sekteye uğramıştır. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra da ada Türkleri,405

399 _{Nazım Beratlı, “Kıbrıs’ta Müslüman Evkafı’nın Sömürge Dönemı̇ndekı̇ Yönetı̇mı̇”, Uluslararası}

Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/56 (25 Nisan 2018), 129.

400 _{The Cyprus Gazette, “Cyprus Evcaf – Mohammedan Religious Property Administration – Order in}

Council”, 867.

401 _{Sabahattin İsmail - Ergin Birinci, Kıbrıs Türkünün Varoluş Savaşımında İki Ulusal Kongre:}

Meclis-i Milli (1918), Milli Kongre (1931) (Lefkoşa: Gelişim Ofset, 1987), 108, 121-122.

402 _{Harid Fedai, Kıbrıs’ta Masum Millet Olayı (İstanbul: K.K.T.C. Turizm ve Kültür Bakanlığı}

Yayınları, 1986), 87-89.

403 _{Hakikat, “1 Mayıs Tarihinde Lefkoşa’da Milli Kongre Namıyla Akdedilen Bir İçtimaın Tahlili”}

(09 Mayıs 1931), 1.

404 _{The Cyprus Gazette (04 Kasım 1948), 484.}

405 _{Cumhuriyet Arşivi BCA, Başbakanlık, Muamelat Genel Müdürlüğü [30-10-0-0], No. 124,}

Türkiye hükûmetlerinden destek alarak Evkaf konusunu sürekli gündemde tutmuştur.406

Çünkü daha önce de ifade edildiği gibi evkafın idaresi Türk toplumunun maddi kaynaklarının düzgün şekilde kendilerine aktarılması için önemliydi. Evkaf 15 Nisan 1956 tarihinde İngiliz hükûmet idaresinden çıkarılarak Türk Cemaatine teslim edilmiştir.407 _{1878 yılından beri Türkler ilk defa evkaf üzerindeki yetkiyi tamamen}

bu tarihten sonra elde etmişlerdir.

Bu dönemde adadaki Müslümanlar önce Evkafçılar ve Kadıcılar olarak408 _daha

sonra ise Evkafçılar ve Halkçılar olarak iki gruba ayrılmıştır.409 _{Bir taraf Osmanlı}

Devleti’nin sonuna kadar Bâbıâli tarafından görevlendirilmiş ancak yetkileri sınırlandırılmış olan Başkadı ile hareket ederken, diğer taraf İngiliz idaresine yakın olan Evkaf Murahhası ile hareket etmiştir. 1914 yılından itibaren atama yoluyla görev alan murahhaslar Musa İrfan Bey ile Mehmet Münir Bey, muhalif Türkler tarafından sürekli hükûmet ile işbirliği içinde olup410 _{Müslümanların sorunları ile}

yeterince ilgilenmedikleri gerekçeleri ile eleştirilmiştir.411 _{Musa İrfan Bey ile}

Mehmet Münir Bey, İngiliz idaresi tarafından da hem Evkaf yöneticisi hem de Kavanin Meclisi üyesi olmaları sebebiyle Türk cemaatinin lideri olarak kabul edilmişlerdir.412 _{1940’lı yıllardan sonra ise Türkiye’deki inkılapları takip eden}

Halkçılar,413 _{İngiliz idaresi tarafından muhatap alınmaya başlamıştır. Ciddi bir}

ekonomik güce sahip olan Evkaf bu dönemde yönetimi ile ilgili yaşanan sorunlarla bugüne kadar gelmiştir.414

406 _{Cumhuriyet Arşivi BCA, Başbakanlık, Muamelat Genel Müdürlüğü [30-10-0-0], No. 124,}

Gömlek. 886, Sıra. 14.

407 _{Türk İşleri Komisyonunun Ara Raporu, 34; Talip Atalay, Geçmişten Günümüze Kıbrıs İdari}

Yapılanma ve Din Eğitimi (Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2003), 99.

408 _{Bu bölünme için bk. Akgün, “Kıbrıslı Müslüman Türklerin Siyasi ve Toplumsal Gruplaşma}

Örneği”.

409 _{Samani, Kıbrıs’ ta Bir Sömürge Kurumu, 318-319.} 410 _{Samani, Kıbrıs’ ta Bir Sömürge Kurumu, 212-217.}

411 _{Fedai, Kıbrıs’ta Masum Millet Olayı, 149-152; Mustafa Haşim Altan, Belgelerle Kıbrıs Türk}

Vakıflar Tarihi: (1571-1974) (Lefkoşa: Kıbrıs Vakıflar İdaresi, 1986), 2/905-910.

412 _{Türk İşleri Komisyonunun Ara Raporu, 28-29.}

413 _{Hüseyin Mehmet Ateşin, Kıbrıs’ta İslâmı̂ Kimlik Dâvâsı (İstanbul: Marifet Yayınları), 159.} 414 _{Volkan Nurçı̇n, Kıbrıs’ta Din Eğitiminin Dönüşümü ve Türkiyenin Etkileri (İstanbul: Marmara}

İngiliz yönetimi bu grupların oluşmasında baş aktördür. Yöneticiler ve kurumlar arasında çıkan anlaşmazlıklar doğal olarak Müslüman halkı da doğrudan etkilemiştir. 1949 yılında İngiliz Sömürgesi “Kıbrıs İslamları” tanımlamasını “Kıbrıs Türkleri” olarak değiştirmiştir.