Ermeniler

Kıbrıs Adası’nda yaşayan Ermenilerin varlıkları 6. yüzyıla kadar gitmektedir. Kıbrıs Ermenilerinin kökenleri Kilikya Ermenilerine dayanmaktadır.479

18. yüzyılın ilk dönemlerinde Ermenilerin Lefkoşa’nın Karamanizade mahallesinde bir kiliseleri ve Girne’de Megara adında bir manastırları vardı. Ermenilerin bu dönemdeki ruhani liderleri Murahhasa idi.480

18. yüzyılın sonlarında ise Kıbrıs Adası’ndaki Ermeni teşkilatının en yüksek yetkilisi İstanbul’daki Ermeni Patrikhanesiydi. Kıbrıs Ermeni Murahhası Patrik’in vekili durumundaydı. Kıbrıs Ermeni Murahhası, adadaki Ermeni ruhbanlarının kendi aralarında yaptıkları seçimle belirlenerek İstanbul Ermeni Patrikliği’ ne teklif ediliyordu. İstanbul Ermeni Patrikliği ise Kıbrıs Ermeni ruhbanları tarafından teklif edilen murahhasa adayını arzuhal ile Divan-ı Humayun’a teklif ederek berat talep ediyordu. Divan-ı Hümayun ise Kıbrıs Ermeni Murahhasına bin akçelik miri peşkeş ile bir berat veriyordu.481

İngiliz idaresi döneminde Ermeniler arasında ihtida edenler olmuştur. Bunların ortak özelliği ise Kıbrıs’a Anadolu’dan göç eden Ermenilerden olmalarıdır.

478 _{Yıldırım, Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi, 77.}

479 _{Hill, A History of Cyprus, 1/281-305; Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu,}

252.

480 _{Özkul, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi, 109; Samani, Tanzimat Devrinde Kıbrıs, 115.} 481 _{Çevikel, Kıbrıs Eyâleti, 92; Samani, Tanzimat Devrinde Kıbrıs, 115.}

İstanbul’da Vali Paşa Yokuşu Mahallesi’nde yaşayıp Lefkoşa’nın İplik Pazarı mahallesinde misafir olarak bulunan Ermeni Miran veled-i Pars kendi isteğiyle Müslüman olup Ahmet Feyzi ismini almıştır.482 _{Aslen Sivaslı olup Lefkoşa’da}

ikamet eden Ermeni Vartan veled-i Harutin Müslüman olup Lütfü adını almıştır.483 Aslen Adanalı olup Lefkoşa’da ikamet eden Ermeni Bedros veled-i Kigork ise Müslüman olmuş ve Abdullah Himmetî adını almıştır.484

Kıbrıs Adası’ndaki Ortodoks Ermeni cemaati zaman zaman Kudüs Patrikliği’ ne, zaman zaman ise İstanbul Patrikliği’ ne bağlanmıştır. 1859-1862 yıllarında Partoğumyos, 1863-1864 yıllarında Pogos, 1876 yılında ise Mesrob Kıbrıs Ermeni cemaatine murahhasalık yapmıştır.485

Kıbrıs’ta 1881 yılında İngilizler tarafından yapılan nüfus sayımına göre Ermenilerin sayısı 174 olarak tespit edilmiştir. Bu sayının 154’ü, Lefkoşa merkezi 88, Dağ 5, Değirmenlik 2, Mağusa 1, Larnaka 14, Limasol 6, Baf 1 ve Girne 37 olmak üzere Ortodoks Ermenilerdi. Geri kalan 20 kişi ise kendini Katolik Ermeni olarak kaydettirmişti.486 _{Bu resmi sayımdan önce Lefkoşa Komiseri Albay Bidullph}

tarafından yaptırılan sayımda 31 Ocak 1879 tarihi itibariyle toplam nüfusu 11.197 olan Lefkoşa’nın 166’sı Ermeni olarak tespit edilmiştir.487 Ermeniler bu yıllarda yoğun olarak Lefkoşa’da kiliselerinin bulunduğu Karamanizade ve Ermeniyan, Nevnethâne, Tophane ve Debbağhâne mahallelerinde yaşadılar. Müslümanların yaşadığı Arap Ahmet mahallesinde de Ermenilerin yaşadığı bilinmektedir.488 ₁₈₉₁

sayımında Ermenilerin sayısı 280 olarak tespit edilmiştir. Bu sayının 269’u Ortodoks, 11’i ise Katolik’ti.489 _{1901 sayımında toplam 237.022 olarak sayılan ada}

nüfusunun 517’si Ermeni’dir. Bunlardan 491’i Ortodoks, 26’sı da Katolik’tir.490

482 _{Kıbrıs Vakıflar İdaresi Arşivi KVİA, Kıbrıs Şer’îye Sicilleri [KŞS], No. 54, Sayfa. 152, Hüküm.}

249.

483 _{Kıbrıs Vakıflar İdaresi Arşivi KVİA, Kıbrıs Şer’îye Sicilleri [KŞS], No. 21, Sayfa. 128, Hüküm. 5.} 484 _{Kıbrıs Vakıflar İdaresi Arşivi KVİA, Kıbrıs Şer’îye Sicilleri [KŞS], No. 21, Sayfa. 128, Hüküm. 6.} 485 _{Samani, Tanzimat Devrinde Kıbrıs, 115.}

486 _{Papadopoulos, Social and Historical Data, 79.} 487 _{National Archive NA, Colonial Office [CO], 69/4.}

488 _{Bk. Celâl Erdönmez, Şeriyye Sicillerine Göre Kıbrıs’ta Toplum Yapısı (1839-1856) (Isparta:}

Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004).

489 _{Alexander Stephen Mavrogordato, Cyprus: Report and General Abstracts of the Census of 1901,}

Taken on the 1st April, 1901 (Nicosia: U.S. Government Printing Office, 1901), 10.

1911 sayımında ise 274.108 kişilik ada nüfusunun 558’i Ermeni olarak sayılmıştır. Bu sayının 549’u Ortodoks, 9’u Katolik’tir.491

Ermeniler ekonomik, sosyal ve kültürel olarak Müslüman Türk geleneklerini benimsemişler ve Müslümanlarla iç içe barış içinde yaşamışlardır.492 _{Türklerle iç içe}

yaşamaları sebebiyle Ermenilerin Türkçeleri de çok iyi seviyedeydi. İngiliz idaresinin ada yönetimini devralması ile tercüman ihtiyacı ortaya çıkmış ve İstanbul’dan Apisoghom Ütücüyan adında bir Ermeni tercümanlık yapmak üzere Kıbrıs’a gelmiştir.493

Kıbrıs’ta Türkçe olarak basılan ilk gazete olan Ümid Genç Osmanlılar hareketine mensup olan Aleksan Sarrafyan494 tarafından çıkarılmıştır. Daha önce İstanbul’da İbret adlı gazete çıkaran Sarrafyan, bu gazeteyi Ahmet Mithat Efendiye satmıştır. Ümid Gazetesinin Kıbrıs’taki yayın hayatı Padişah hakkında eleştirilerde bulunması sebebiyle çok uzun sürmemiştir.495

Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşayıp zararlı faaliyetlerde bulunan Ermenilerin bir bölümü Kıbrıs adasını üs olarak kullanmıştır.496 _{1896 yılında adada}

Anadolu’dan gelen Ermenilerle beraber geçici olarak bulunanlar da dâhil497 _olmak

üzere 1.500-2000 civarında Ermeni bulunduğu tespit edilmiştir.498 _{1898 yılında ise}

bu sayı 1000 civarı olarak tespit edilmiştir. Bu rakamın çok görünmesinin sebebi Ermenilerin çoğunluğunun Kıbrıs’ta sürekli ikamet etmekten ziyade adayı geçiş amacıyla kullanmalarıdır.499

491 _{Alexander Stephen Mavrogordato, Cyprus: Report and General Abstracts of the Census of 1911}

(London: Waterlow & sons, limited, 1912), 11.

492 _{Gazioğlu, Kıbrıs’ta Türkler, 1570-1878, 400; Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal}

Durumu, 253.

493 _{Alexander - Michael Hadjilyra, The Armenians of Cyprus (Nicosia: Press and Information Office,}

2012), 14.

494 _{Edward Vizetelly, From Cyprus to Zanzibar, by the Egyptian Delta (London: C. Arthur Pearson}

Limited, 1901), 16.

495 _{Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu, 254.}

496 _{Ulvi Keser, “Kıbrıs’ta Ermenı̇ Toplumuna Kesı̇tsel Bı̇r Bakış: 1915–1963”, TESAM Akademi}

Dergisi 2/1 (18 Şubat 2015), 58.

497 _{Osmanlı Arşivi BOA, Yıldız Mütenevvî Maruzât Evrakı [Y.MTV], No. 143, Gömlek No. 18.} 498 _{Osmanlı Arşivi BOA, Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi [A.}MKT.MHM], No. 537, Gömlek No.}

14.

499 _{Sonyel, Settlers and Refugees, 14-15; 1914-1964 arası Kıbrıs’ta Ermeniler ile ilgili ayrıca bk. Ulvi}