Anglikan-İngiliz Kilisesi

Adada İngiliz idaresi döneminde Osmanlı dönemi bakiyesi dışında yeni bir grup olan Anglikan Kilisesi teşkil edilmiştir. Anglikan Kilisesi mensuplarını genellikle adada ticaret veya konsolosluk amacıyla bulunan yabancılar ve onların aileleri oluşturmaktaydı. Bir kaynağa göre 16. yüzyılın başlarında adada Anglikan Kilisesi kurulmuştu.516 _{Adanın İngilizlere devri ile adaya idareci ve askerler}

gelmiştir. 1881 yılı nüfus sayımına göre adada 543 İngiliz asker bulunmaktaydı. Askerler dışında 173 Protestan Hıristiyan’ın Kıbrıs’ta ikamet ettiği kaydedilmiştir. Toplam Protestan nüfus bu şekilde 716 olmaktadır.517 _{1891 yılı sayımında}

İngiltere’nin adadaki asker sayısını azaltması sebebiyle 279 Anglikan Kilisesi mensubu kaydedilmiştir. Anglikan Kilisesine bağlı olmayan bu sayı dışında Anglikan Kilisesi’ne bağlı olmayan 78 Protestan kaydedilmiştir. 1911 yılında ise 397 İngiliz Kilisesi mensubu, 126 Protestan kaydedilmiştir.518 _{İngiliz İdaresi sırasında}

Suriye bölgesinden bir miktar Protestan da adaya yerleşen unsurlar arasındadır.519

Kıbrıs’ta İngilizler idareyi teslim aldıktan sonra adada açılacak olan şapelin papazını kimin atayacağı ile ilgili bir tartışma olmuştur. İncil Yayma Cemiyeti (Society for the Propagation of the Gospel) ile Kıta Avrupası Kilise Cemiyeti (Continental Church Society) arasında cereyan eden tartışmada şapel papazlığı ortadan kaldırılarak Anglikan ibadet faaliyeti Josiah Spencer’e bağlanmıştır.520 _Bu

515 _{Alexander-Michael Hadjilyra, The Latins of Cyprus, ed. Miltos Miltiadou (Nicosia: Press and}

Information Office, 2012), 16.

516 _{Storrs - O’Brien, The Handbook of Cyprus, 56.} 517 _{Papadopoulos, Social and Historical Data, 78-79.} 518 _{Mavrogordato, Census of 1911, 11.}

519 _{Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu, 268.} 520 _{The Times (17 Ocak 1879), 5.}

dönemde Kıbrıs Anglikan Kilisesinin bağlı olduğu Dover Piskoposluğu Kıbrıs’ta bu iki kurumdan herhangi birine üstünlük vermek istememiştir.521 _{Spencer 1880 yılında}

Kıbrıs’a eğitim sorumlusu olarak tayin edilmiştir.522

Kıbrıs’ta İngiliz Kilisesi için önce Lefkoşa’daki Bedesten binası daimi olarak kiralanmış ancak Selimiye Camii’ne çok yakın olması ve bunun da İslam hukuk kurallarına aykırı olması sebebiyle 1882’de bundan vazgeçilmiştir.523 _{Çünkü adada}

hala İslam hukuk kuralları geçerliydi ve hem Müslümanların hassasiyeti hem de adanın asıl sahibinin Osmanlı Devleti olması sebebiyle İslam dışındaki bir dine bağlı ibadethanenin mevcut bir camiden en az 60 metre uzak olması gerekiyordu.

İngiliz Kilisesi, bir devlet görevlisi olan W. Williams tarafından projelendirilmiş ve idari binalara yakın bir konuma inşa edilmiştir. Bu kilisede ilk ayin ise 1885 yılı Noel’inde yapılmıştır. Bu binadaki sorunlar sebebiyle 1894 yılında Lefkoşa şehrine yakın bir yere yeniden inşa edilmiştir.524

İngiliz Kilisesi, Kıbrıs İngiliz idaresine geçtikten sonra sık sık Ortodoks Kilisesi hakkında olumlu tavır dile getirmiştir. Çünkü onlara göre Kıbrıs, konum itibariyle doğu kiliseleri ile iyi ilişkiler kurmak için çok iyi bir konumda bulunuyordu. 1889 yılında Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi Başpiskoposu Sofroniyos için İngiliz idaresi tarafından verilen resepsiyonda bu olumlu tavır ortaya koyulmuştur. Ortodoks Kilisesine mensup bazı kişiler bu yakınlaşma çabasına şüphe ile yaklaşmıştır. Onlara göre Anglikan din adamlarının kiliselerin birliği ifadesi iki kilisenin bir orta noktada uzlaşmasını değil, Ortodoks Kilisesi’nin Anglikan Kilisesi’ne yakınlaşmasını ifade etmekteydi.525 _{Ortodoks Kilisesi içindeki bu muhalif}

gruba göre Kıbrıs Kilisesi, diğer Ortodoks Kiliselerine ulaşmak için bir köprü olarak kullanılacaktı.526

521 _{Hill, Kıbrıs Tarihi, 690.}

522 _{National Archive NA, Colonial Office [CO], 67/101.} 523 _{Hill, Kıbrıs Tarihi, 487.}

524 _{Hill, Kıbrıs Tarihi, 488.} 525 _{Hill, Kıbrıs Tarihi, 488.} 526 _{Hill, Kıbrıs Tarihi, 690.}

1.1.3. Yahudiler

1881 yılında İngilizlerin adada yapmış oldukları nüfus sayımında altmış beş Yahudi tespit edilmiştir. Bu sayı adada bu tarihte sayıca en az olan zimmi gruptur.527

Jewish Telegraphic Agency kurumunun arşiv bilgilerine göre 1951'de Kıbrıs'ta 165 olan Yahudi nüfusu 1970'e kadar 25’e düşmüştür.528

Osmanlı Devleti’nin adayı fethinden sonra adanın ekonomik durumunun güçlendirilmesi amacıyla Safed kasabasının zengin Yahudilerinden 500 ailenin adaya göç ettirilmesi için girişimde bulunulmuşsa da Safed’in bundan olumsuz şekilde etkileneceği düşünülerek bundan vazgeçilmiştir.529 _{1579 yılında Selanik’ten Safed’e}

gitmekte olan yüz Yahudi’nin Mağusa limanına uğradıkları ve Kıbrıs’ta iskân edildikleri ile ilgili bilgiler vardır.530

İngiliz idaresinin Kıbrıs Adası’nı devraldıktan sonra Lefkoşa Komiseri Biddulph tarafından 31 Ocak 1879 tarihinde yaptırılan sayımda Lefkoşa merkezde 3 Yahudi tespit edilmiştir.531 _{İngiliz idaresi tarafından 1881 yılında yapılan resmi nüfus}

sayımında ise Lefkoşa’da 22, Larnaka’da 30, Limasol’da 12, Baf’ta 5, toplam 69 Yahudi tespit edilmiştir.532

İngiliz idaresi döneminde Kavanin Meclisi üyelikleri ile ilgili çalışmalar yapılırken Yahudilerin de bir üyesinin olması teklif edilmiş ancak adadaki sayılarının azlığı sebebiyle temsil için yeterli gelmeyeceğinden reddedilmiştir.

İngiliz idaresinin ilk yıllarında Rusya’da yaşayan ve daha önce Suriye Lazkiye bölgesine yerleştirilen Yahudilerin Kıbrıs Adası’nda bulunan emlak-ı hümayun arazilerine yerleştirilmesi planlanmıştır. Bu plan doğrultusunda Lazkiye’de yaşayan 25 Yahudi ailesi ve Rusya’dan getirilecek olan Yahudi göçmenlerin adaya

527 _{Samani, Tanzimat Devrinde Kıbrıs, 121.}

528 _{JTA, “www.jta.org/1974/07/25” (25 Temmuz 1974).}

529 _{Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu, 282.} 530 _{Jennings, Christians and Muslims, 224.}

531 _{NA, CO, 69/4, 451.}

yerleştirilmesi için çalışmalar yapılmıştır.533 _{Bu çerçevede 4 Temmuz 1883 tarihinde}

İngiliz Dışişleri Bakanlığı tarafından Hariciye Nazırı Arif Paşa’ya Orides’te bulunan Padişah arazilerine Rusya’da uygun şartlarda yaşayamayan 200 Yahudi ailenin yerleştirilmesi planlandığı bildirilmiştir.534 _{Lazkiye’den 63 ve Rusya’dan 100 Yahudi}

göçmen İskenderiye’de birleştirilmiş ve Eylül 1883’te Larnaka’ya gelmiştir. Bu grup Kıbrıs’a yerleşen ilk Yahudi göçmen grubudur. Bu Yahudilerin iskân çalışmaları 1884 yazına kadar devam etmiştir. Ada Yüksek Komiseri her Yahudi göçmen için 52 poundluk bir ödeneğin bu faaliyetlerin başarıya ulaşması için gerekli olduğunu bildirmiştir.535

Ancak bu iskân çalışması başarılı olmamıştır. Kıbrıs’ın iklim koşulları sebebiyle adaya uyum sağlayamayan Yahudiler şikâyet mektupları yazarak 1884 yılında Yüksek Komiser Bidduph’tan yardım istemişlerdir. Yüksek Komiser, Yahudilerin Kıbrıs halkı ile bütünleşemediği ve Kıbrıs halkının da yabancı iskânına sıcak bakmadığını bu yüzden de Yahudilere İngiltere’ye sığınmış göçmenler gözüyle bakıldığından İngiltere’ye ekonomik yük getirdiğini düşünmekteydi. Kıbrıs’a getirilmiş olan Yahudiler bu dönemde kendi imkânları ile Yafa ve Mısır’a gitmişlerdir. Geri kalanların ise bir kısmı Rusya’ya çoğunluğu da Mısır’a gitmek için müracaat etmiştir. Sonuç olarak Kıbrıs’ta Yahudilerden 31 kişilik 5 aile kalmıştır.536

Bu olaylardan sonra 1891 tarihinde İngiliz idaresi tarafından yapılan nüfus sayımında 10 Lefkoşa, 94 Larnaka, 19 Limasol ve 4 Mağusa olmak üzere 127 Yahudi’nin adada yaşadığı tespit edilmiştir.537

1901 yılı nüfus sayımında ise Kıbrıs’taki Yahudi nüfusu 118’e düşmüştür. Bu nüfusun da hemen hemen yarısı bir ticaret merkezi durumunda olan Larnaka’da ikamet etmekteydi.538

533 _{Yossi Ben-Artzi, “Jewish Rural Settlement in Cyprus 1882–1935: A ‘Springboard’ or a Destiny?”,}

Jewish History 21/3-4 (2007), 362-363.

534 _{Sonyel, Settlers and Refugees, 11-12.}

535 _{Ben-Artzi, “Jewish Rural Settlement in Cyprus 1882–1935”, 363.} 536 _{Sonyel, Settlers and Refugees, 11-12.}

537 _{NA, CO, 883/4/22.}

1897 yılında Theodor Herz’in Siyonizm hareketinin lideri olmasından sonra Yahudilerin Sina Yarımadasına yerleşmesine yönelik faaliyetler kapsamında Kıbrıs Adası’na Yahudi göçü gündeme gelmiştir. Herz konu hakkında 1903 yılında İngiliz yetkilileri ile görüşme yapmıştır. 1904 yılında konu Kavanin Meclisi’nde gündeme gelmiş ve Rum üyelerin tepkileri ile karşılaşılmıştır. Kıbrıs’a Yahudi göçünün planlanmasına tepki sadece Kıbrısla sınırlı kalmamış Atina ve Pire’de protesto edilmiş ve İngiliz Elçiliği’ne bu teşebbüsün adanın yapısını bozacağı yazılı olarak iletilmiştir. 1906 yılında Rum vekil Theodotou Kavanin Meclisi’nin gündemine

“Musevilerin Kıbrıs’a göç etmesinin engellenmesine dair kanun” taslağını getirmek

istemiş ancak bu talebi olumlu karşılanmamıştır. Rumların adaya Yahudilerin yerleşmesine karşı olmalarının sebebi adanın Yunanistan’a bağlanmasına engel olabilmeleri ihtimalidir.539

1911 nüfus sayımında ise Yahudiler 193 kişi olarak tespit edilmiştir. Bu sayının 115’i köylerde yaşamaktaydı. Köylerde yaşayan bu Yahudilerin büyük çoğunluğu Kıbrıs’a sonradan göç eden Yahudilerdi. Bunlar çoğunlukla Değirmenlik kazasına bağlı Margo ve Çömlekçi köylerinde yaşamaktaydı.540 _Yahudi

Kolonizasyon Cemiyeti Margo, Kukla ve Çömlekçi çiftlikleri gibi zirai işletmeleri satın alarak Yahudilerin Kıbrıs’ta İsrail Devleti kurulana kadar yaşamalarını sağlamayı hedeflemişti. Ancak bu satın alma ile umdukları sonucu alamayınca 1926 yılında bu işletmeleri satmışlardır.541

İsrail Devleti’nin kuruluş sürecinde, 1945-1948 yılları arasında Kıbrıs, Filistin’e giden Yahudilerin barındığı bir yer olmuştur. İngiltere’nin Filistin’e gitmek isteyen Yahudilere kota koyması542 _{ve bekleme yeri olarak da Kıbrıs’ı seçmesinin bir}

sonucu olarak Yahudiler 1945-1948 yılları arasında Kıbrıs Adası’nda kamplarda kalmıştır. Kıbrıs bu dönemde Yahudiler için bir toplanma ve üs bölgesi haline gelmiştir. İsrail Devleti kurulduktan sonra Balkanlar ve Avrupa’nın çeşitli 539 _{Şükrü S. Gürel, “Zionist Plans and Cyprus 1896-1948”, The Turkish Yearbook of International}

Relations 19 (01 Mayıs 1979), 83-85; Sonyel, Settlers and Refugees, 15-16.

540 _{Çelik, İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu, 262.}

541 _{G. S Georgallides, A Political and Administrative History of Cyprus, 1918-1926 (Nicosia: Cyprus}

Research Centre, 1979), 156-157; Ateşin, Kıbrıs’ta İslâmı̂ Kimlik Dâvâsı, 106.

542 _{Ulvi Keser, 1945-1948 Kıbrıs’ta Yahudiler: İsrail Devleti Nasıl Kuruldu, ed. Zeki Akçam}

bölgelerinden Kıbrıs’a getirilerek kamplarda tutulan bu Yahudiler, hızlı bir şekilde Filistin topraklarına nakledilmişlerdir.543 _{Sonuç olarak Yahudiler Kıbrıs’ı bir sıçrama}

tahtası544 _{olarak kullanma ihtiyacı duymadan Filistin’de bir devlet kurmayı}

başarmışlardır.