Engellilerin Çalıştırılma Yöntemleri

Ortaya konan sorunların çözümüne yönelik politika ve projeler, engellilerin çalışma hayatına girmesi ve çalıştırılmalarına ilişkin uygulanacak altı farklı yöntem çerçevesinde değerlendirilebilir:

İşverenlerin yasal zorunluluk olmadan engelli çalıştırmaları 1. Yasal zorunluluk ile engellilerin çalıştırılmaları

2. Korumalı işyerleri 3. Evde çalıştırma

4. Kişisel Çalışma Yöntemi

5. Kooperatif Çalışma Yöntemi (Aydın 1991).

4.2.3.1. İşverenlerin Yasal Zorunluluk Olmadan Engelli Çalıştırmaları

Engelli çalıştırma hususunda işverenler üzerinde devletin yaptırımı yoktur, serbest iradeleri ile engelli çalıştırmaktadırlar. Bu durumda engellilerin çalıştırılmaları işverenlerin olumlu veya olumsuz tutumuna ve engellilerin bireysel girişim ve imkanlarına bağlıdır. Ancak engellilerin iş bulmaları bu yöntemle çok zordur (Aydın 1991).

4.2.3.2. Yasal Zorunluluk İle Engellilerin Çalıştırılmaları

İşverenler, kanunen engelli çalıştırma hususunda yükümlülük altına girmiş olmaktadırlar. Engelli çalıştırma yükümlülüğü ise çeşitli şekillerde düzenlenmiştir.

¾ Belli sayıda işçi çalıştıran işverenlere, yasalarca belirlenen oranlarda engelli çalıştırma zorunluluğu getirilmiştir.

¾ Engellilerin çalışabileceği bazı işler ve mesleklerde engelli olmayan kişilerin çalışması yasaklanmıştır.

¾ Bazı iş ve mesleklerin tümü olmasa da, yasalarla belirlenen işyerlerinin çalışma kolu veya bölümlerinin engellilere ayrılması kabul edilmiştir.

¾ İşverenler boş kontenjanlarını ve işçi taleplerini zorunlu olarak kuruma bildirmekte, kurum da bu işlere engelli işçileri yerleştirmektedir (Altan 1976).

Ülkemizde uygulanan yöntem, belli sayıda işçi çalıştıran işverenlerin kanunen zorunlu olarak, belirlenmiş oranlarda engelli işçi çalıştırılması yöntemidir. Bu yöntemlerden başka, bir işyerinde çalışamayacak derecede ağır engelleri olanlar için “Korumalı İşyerleri” ile “Evde Çalıştırma” gibi sistemler de geliştirilmiş olup başarıyla uygulanmaktadır (Aydın 1991).

4.2.3.3. Korumalı İşyerleri

Genellikle engellilerin istihdamı devletin yasal müdahaleleri ile gerçekleşmektedir. Buna literatürde “korumalı istihdam” denilmektedir. Bu kavram aynı zamanda ileri derecedeki engelliler için kurulup düzenlenen işyerlerinde istihdam olanağı sağlamasını da kapsamaktadır (Kutal 1978).

Bu işyerleri özel bütçe veya katma ve genel bütçeden yardım alarak devlet ya da devlet ve özel kuruluşların işbirliği ile kurulur. Engelli çalıştırılması ile ilgili mevzuat gereğince işe yerleştirilmek istendiği halde çok ağır engele sahip olduğu gerekçesiyle

uygun bir işe yerleştirilemeyenler için bir çözüm olarak düşünülmüştür ve bu tür işyerlerinde genellikle ağır engelliler çalışmaktadır. İş koşulları, üretim metotları, fiziksel ortam, iş düzenlemeleri gibi konular engellilerin verimli bir şekilde çalışabilmeleri amacıyla yeniden organize edilmektedir. Amerika’da “Ulusal Korumalı İşyerleri Standartları Enstitüsü”nce yapılan tanıma göre korumalı işyerleri; “Engellilerin normal yaşamlarına dönebilmeleri ve uygun mesleki statülerine ulaşabilmeleri amacı ile iş ortamını ve mesleki imkanlarını engelliler için uyumlu ve düzenli biçimde gerçekleştirmeye çalışan servislerdir”( Aydın 1991).

Erdemir (1990), devletlerin korumalı istihdamı sağlama açısından yöntemlerini kısaca şöyle özetlemiştir:

1. Kontenjan sistemi de denilen kota sistemi; yasalarla belirlenen sayıda işçi çalıştıran işverenlere, yine yasalarla belirlenen sayı veya oranlarda engelli çalıştırma zorunluluğunun getirilmesi yöntemi

2. Tahsis yöntemi; kolaylıkla ve açık olarak belirlenebilen ülke çapında bazı işlerin ve mesleklerin bütünüyle engellilere ayrılması

3. Sınırlı tahsis sistemi; bazı iş ve mesleklerin tümü ile değil, yasalarla belirlenen işyerleri, çalışma kolu veya mevkilerin engellilere ayrılması

4. Öncelik ve tercihlerin tahsisi yöntemi; işe girebilme öncelik ve tercihlerinin yasalarla engellilere tanınması

5. İşverenlerin işçi talep ve boş işlerini zorunlu olarak bir kuruma bildirmesi ve kurumun bu talep ve boş işlere göre engellileri yerleştirmesi yöntemi

6. İşverenlere engelli işçi çalıştırmalarına karşılık, tazminat niteliğinde bir ödeme yapılması veya vergi muafiyeti şeklinde teşvikler verilmesi (Şişman 1995).

Korumalı işyerlerinin başarılı örnekleri de bulunmaktadır. Özellikle İngiltere’de 1944 yılında engellilerin Endüstride çalışabilmeleri için kurulmuş “Remploy” isimli limited şirket önemli sayıda engelli çalıştırmaktadır. Şirketin amacı kardan çok maliyeti karşılamak, engellileri hayata bağlamak, mesleki rehabilitasyon hizmeti vermek gibi

sosyal niteliktedir. Hollanda’da büyük firmalarda özel siparişler alan korumalı işyerleri bulunmaktadır. Ayrıca, Belçika, Fransa ve Amerika’da da korumalı işyerleri uygulaması yaygınlaştırılmaktadır (Altan 1976).

Bu yöntemler içinde ülkemizde uygulanan ve en yaygın olanı, kota sistemi ile işverenlerin yasal bir zorunluluk olarak engelli işçi çalıştırmalarıdır (Kutal 1978).

4.2.3.4. Evde Çalıştırma

Engellilerin fiziksel veya düşünsel yeteneklerindeki güçsüzlük yüksek düzeyde ise; fiziksel, duygusal ve coğrafi nedenlerle eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanabilmeleri ve çalışabilmeleri imkansızlaşır. Bu nitelikteki engellilerin çalışabilmeleri için, işleri özel olarak engellilerin evlerine götüren ve bitmiş ürünleri evlerinden toplayan bir sistem kurulmuştur. Bu sistemin özel yasalarla çerçevelendirilmiş hukuki bir temelinin bulunması gerekir. Evinden ağır engelli hali durumu nedeniyle ayrılamayan, ancak bulunduğu yerde uygun bir işte çalışabileceği belirlenenler için “Evde Çalıştırma” sistemi uygulanmaktadır (Aydın 1991).

Fransa’da “Engelli İşçilerin Yeniden İşe Yerleştirilmesi Kanunu” çerçevesinde kurulan “Evde Çalıştırma Dağıtım Merkezleri” kamu veya özel kurum ve kuruluşlarının ortak çalışma ve fonları ile hizmet görmektedir. Almanya’da, yürürlükte bulunan “Ağır Engelliler Kanunu” da, çalışma yeteneklerinin büyük bölümünü kaybetmiş engellilerin evde çalıştırılmalarına yönelik düzenlenmiştir (Altan 1976).

4.2.3.5. Kişisel Çalışma Yöntemi

Bu yöntemde engelli kişi, çevresinin veya kendisinin imkanları ile bir iş bulma veya kurma yoluna gitmektedir. Engelliler, kendi yeteneklerini, varsa eğitimini ve deneyimlerini daha iyi bilebileceği için engeline en uygun işi edinme konusunda başarılı olabilmektedir (Pamuk 2002).

4.2.3.6. Kooperatif Çalışma Yöntemi

Bu yöntem engellilerin kendi çabalarıyla ya da devlet desteği ile kurdukları kooperatif örgütlenmelerle, çeşitli çalışma alanlarından kendilerine çalışma imkanları yaratmalarıdır. Böylece, işbirliğine dayanan bu sistem ile engelliler öncelikle üyelerinin mevcut yetenek ve kapasitelerini değerlendirme, bunları yapacakları işe göre iyileştirme ve bağımsız bir kuruluş olarak ülke pazarında kendilerine yer edinebilme olanağı bulmaktadır. Engelliler, işbirliği ve dayanışmanın yer aldığı kooperatif türü örgütlenmede, gerek aralarında iyi bir iletişim sağlama, gerekse yetenek ve becerilerini belli bir amaç için birleştirme noktasında önemli bir fırsat yakalamaktadır (Pamuk 2002).

4.2.4. Türkiye’de Engellilerin İstihdamı İle İlgili Uygulamalar ve Yasal Mevzuat