1990'lardan sonra Orta Asya dünya sahnesinde sadece jeopolitik bakımdan değil jeoenerji bakımından da öne çıkmaya, önem kazanmaya başladı. Rusya'nın başta Ukrayna olmak üzere bazı komşuları ile Avrupa arasında son dönemde yaşadığı doğalgaz krizinin
180 Robbins, s.35.
93
sonucu olarak bugün Orta Asya doğalgazı tahmin edilemeyecek derecede bir önem kazanmış bulunuyor; zira Rusya'nın hem Ukrayna ve hem de başkaları ile yaptığı son doğalgaz anlaşmaları Orta Asya doğalgazı sayesinde hayata geçebilecek; başka bir deyişle Rusya, Orta Asya ülkeleri ile ucuz doğalgaz bağlantılarına sahip olmasaydı ne Ukrayna ne de başkaları ile anlaşmalar yapabilirdi ve bu yüzden söz konusu krizlere çözüm de bulunamazdı.
Özellikle Rusya'nın Ukrayna ile olan enerji krizinin 2005 Kasım sonu Türkmen gazı ile çözülmesi Gazprom'un Orta Asya'ya yönelik politikalarını etkilemiştir.181
Rusya kendi doğalgazını devlet kontrolünde olan dev Gazprom şirketi vasıtasıyla satıyor. Gazprom da sattığı doğalgazın büyük bölümünü Rusya'daki doğalgaz sahalarından elde ediyor; ama bu arada Gazprom kendi üretimini Türkmen doğalgazı ile destekliyor, meydana gelen açıkları bununla kapatıyor ve böylece taahhütlerini hem kendi hem de Türkmen doğalgazıyla yerine getirmiş oluyor. Orta Asya doğal gazının cazipliğini onun üretim ucuzluğu ve ulaşım kolaylığına bağlamaktadırlar.
Rusya'nın kendi doğalgazı artı Türkmen doğalgazından meydana gelen bu toplam sevkıyatı artık değişen şartlar sonucu başka bir önem kazanmak üzere; zira Gazprom hem içte ve hem dışta da giderek artmakta olan ihtiyacı kendi kaynaklarıyla karşılayamama durumuna yavaş yavaş karşıya gelmektedir.
Gazprom, Rusya içinde Rus tüketicisine dış piyasalardan çok ucuza, devlet destekli fiyatlardan büyük miktarda doğalgaz satıyor. Bu miktar 2004 yılında 258 milyar metreküp, 2005 yılında ise 325 milyar metreküp civarındaydı ve Gazprom bu ucuz fiyatlardan dolayı yaklaşık 1 milyar dolarlık bir zararı üstlenmek zorunda kalmıştı. Diğer yandan, Gazprom dış piyasalara bu yıl 151 milyar metreküp doğalgaz satmayı hedefliyor ki bunun 2008 yılında en az 163 milyar metreküpe ulaşması bekleniyor.182
Gazprom'un bu artacak olan miktarları sadece kendi üretimiyle karşılamasının mümkün olmadığı, bu yüzden açığı kapatmak için başta Türkmenistan olmak üzere
181 www.anlaşmalar.com Erişim Tarihi: 20.01.2009
182 Fikret Ertan, "Orta Asya Gazı", http://www.cnnturk.com.tr Erişim Tarihi: 20.01.2009
94
Özbekistan ve Kazakistan gibi Orta Asya ülkelerine daha çok dayanmak, onlardan daha fazla doğalgaz almak zorunda kalacağı bugünden tahmin ediliyor ve bunun da şüphesiz bu Orta Asya ülkelerinin jeoenerji bakımından yeni bir önem kazanmalarına yol açacağına bugünden muhakkak gözüyle bakılıyor.183
Gazprom bu gelişmelerden dolayı son günlerde gözünü Türkmenistan ve Özbekistan'a eskisinden daha çok çevirmiş bulunuyor. Nitekim, bu yüzden Gazprom'un Özbekistan ile 2006 yılında 9 milyar metreküp, Türkmenistan ile ise 30 milyar metreküp doğalgaz alım anlaşması yaptığı bildirilirken Türkmenistan'dan alacağı doğalgazın 2007-2008 yıllarında 70-80 milyar metreküpü bulacağı tahmin ediliyor.184 Böylece Gazprom 2010 yılma kadar gaz ihracatını % 20'ye yükseltebilecektir.
Bu arada, Gazprom'un Orta Asya'dan almayı planladığı bu büyük miktarlardaki doğalgazını daha kolay ulaşımı bakımından mevcut Orta Asya merkezi doğalgaz hattının kapasitesini yükseltmek için planlama yapmaya başladığı söyleniyor. Buna göre, Gazprom, Türkmenistan doğalgazını Özbekistan ve Kazakistan üzerinden Rusya'ya bağlayan merkezî hattın bugünkü yılda 42 milyar metreküp kapasitesini yılda 55 milyar metreküp kapasiteye yükseltmeye hazırlanıyor.
Ayrıca, Gazprom'un bu kapasite yükseltmesine ek olarak Orta Asya'yı Rusya'ya bağlayacak olan yıllık 30 milyar metreküp kapasiteli yeni bir doğalgaz hattını da ciddi şekilde düşündüğü ve Rusya'nın Orta Asya'daki güçlü müttefiki Özbekistan'da önümüzdeki yıllarda 1,5 milyar dolarlık enerji yatırımı planladığı da söyleniyor. Özbekistan'daki doğal gaz üretimine 2004 yılından beri Rus şirketi 'Lukiol' katılmıştır. 16 Haziran 2005 yılında ise Özbekistan'ın yeni gaz rezerv bölgesi 'Kandım'da 1 milyar dolar yatırım yapacakları konusunda 'Özbekneftegaz' ve 'Lukoil' anlaşma yapmıştır. Kandım bölgesindeki gaz rezervinin 283 milyar metre3 olduğu tahmin edilmektedir. 2007 yılma kadar Özbekistan'daki doğal gaz üretiminin 3 milyar metre3 ulaştırmayı planlamaktadırlar. Bir ilginç tarafı
183 Cenk Pala "Hazar Boru Hatları, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi ve Türkiye", Avrasya Dosyası, Cilt 7,Sayı 4, Kış 2001-2002,s. 235.
184 www.cumhuriyet.com.tr Erişim Tarihi: 20.01.2009
95
'Lukoil' kendi çıkarttığı doğalgazı satmaktan vazgeçme kararı aldı. Bütün doğal gaz Özbekistan-Kazakistan sınırında Gazprom’a satılmaktadır.185
Teorik olarak doğalgazı Lukoü'm satması daha karlı olabilirdi fakat problem doğalgaz dağıtımı için kendi tekelinde boru hatlarının olmamasından kaynaklanmaktadır.
Eğer Alekperov kendi ürettiği doğalgazı kendisi satmak isteseydi yeni boru hatları üretimi için yine bir servet harcamayı göze alacaktı. O yüzden Lukoil daha az maliyetli yolu seçmiş ve boru hatları tekelini elinde tutan 'Gazprom'dan uygun fiyattan doğalgazı satın almaya razı olmuştur.
Özbekistan Andican olayları sırasında doğalgazı Kırgızistan’a karşı mültecilerin geri verilmesi konusunda siyasi baskı olarak kullanmıştı. Bunun sonucu 1 Eylül 2005 yılından itibaren 'Kırgızgaz Anonim Şirketi'iyle aralarında yapılan anlaşmayı uzatmaktan vazgeçmişti. Özbekistan'ın sürekli gaz ithalatçısı olan Kırgızistan'daki mülteci sorunu ortadan kalkmaya başlayınca anlaşmayı tekrar yenilemişlerdi.
Kısacası Rusya, kendi doğalgaz sahaları ihtiyaca cevap vermemeye başladığı için Orta Asya'ya enerji açısından yönelmiş bulunuyor. Bazı uzmanlar, Rusya'nın önümüzdeki yıllarda Orta Asya ülkelerinden yılda 100 milyar metreküp doğalgaz almasının söz konusu olduğunu bugünden söylüyorlar. Orta Asya'nın doğalgazı dünya jeopolitiği ve jeoekonomisi bakımından işte böyle önem kazanmaktadır.
5.4.2.Petrol:
Kısa bir süre önce Sovyetler Birliği'nin parçası olan bu ülkelerde Batılı petrol şirketlerinin anlaşmaları imzalandığında tanık olan Rusya, kendi enerji ağının dışına çıkacak bu eski Sovyet cumhuriyetlerinin Amerika'nın ve onun desteklediği Türkiye’nin nüfuz alanına gireceği endişesine kapılmıştır. Diğer taraftan, petrol ihracatçısı bir ülke olan Rusya, Orta Asya devletleriyle petrol konusunda aynı zamanda bir rekabet ilişkisi içerisindedir. Bu nedenle, güneyinde yer alan bu ülkelerdeki gaz ve petrol alanlarında
185 Fikret Ertan, "Orta Asya Gazı", http://www.cnnturk.com.tr Erişim Tarihi: 20.01.2009
96
yaşanan gelişmeler, Rusya'nın kendi ihraç potansiyeli için de bir tehdit oluşturmakta ve yakın çevresi içinde alternatif taşıma rotalarının inşası, Rusya'nın bu ülkeleri etkilemede en etkili aracı olan Rus boru hatları ağının terk edilmesi ve bu aracının devre dışı kalması endişesini beraberinde getirmektedir. Bu çerçevede, Putin'le birlikte rahatsız edici bu durumdan kurtulmaya yönelik girişimlere hız verildiği görülmektedir. Rusya Federasyonu açıkça Orta Asya'daki petrol, gaz ve diğer altyapı projelerine katılmasının zorunluluğunu ifade etmiştir.
Bugün, Kazak petrollerinin büyük bir kısmı, Đran'a takas karşılığı verilen az bir miktar dışında, Rus boru hatları yoluyla taşınmaktadır. Daha önce de Başbakan Çernomırdin döneminde, Rusya BDT içerisindeki başlıca petrol ve gaz üreticisi ülkeleri OPEC benzeri bir kartel çatısı altında birleştirmek be böylece üretim miktarları ve fiyatların belirlenmesine ilişkin kararlarının alınmasında etkin olmaya yönelik başarısızlıkla sonuçlanan bir politika izlemişti. O zaman, başarısız olan bu politika, bugün Rusya tarafından tekrar devreye sokulmaya çalışmaktadır.186
Bu konuda Putin yönetimiyle birlikte başarılı adımların da atıldığına tanık olmaktayız. Kazakistan'ın yerel gaz şebekesini işletmekte olan Belçikalı Tractebel Şirketi'nin 20 yıllık imtiyazı 2 Mayıs 2000'de feshedilerek, şirketin Kazakistan'dan çıkarılması sağlanmıştır. Böyle bir girişimin nedeni olarak da o dönemin Kazakistan Başbakanı Kasimjomart Tokayev tarafından enerji hatları üzerinde devlet kontrolünün sağlanması amacı gösterilmiştir. Bu durum Moskova'nın 2.3 milyar dolarlık Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu (Caspian Pipeline Consorti'nun ortağı konumundaki iki büyük Rus petrol şirketi ( Lukoil ve Rosneft) ile petrol alanındaki varlığının bu defa gaz alanında pekiştirmesi anlamına gelmektedir.187
Diğer taraftan, Moskova'nın benzer girişimleri gaz potansiyeli bakımından dünyada dördüncü sırada yer alan Türkmenistan'la da söz konusu olmakta ve özellikle
186 Vakur Kayador "Dünden Bugüne Rusya: Rusya'nın Genel Politikaları", 2023 Dergisi, 15 Ekim 2004, sayı 42, s. 34.
187 M.Ş. Gubaydulina "Orta Asya'nın Jeopolitik Çizgileri", Stratejik Analiz, Cilt:1, Sayı 6, Ekim 2000, s. 79.
97
2000'den sonra bu kaynaklar üzerinde etkinlik konusunda bölgede Rusya'yla bölge-dışı diğer güçler arasında giderek artan bir rekabet yaşanmaktadır. Bölge ülkelerinin Rusya'ya olan bağımlılıklarını kıracak olan dış dünyaya açılmalarının önündeki engellerden biri ulaşım problemidir. Bu ülkelerin ulaşımdaki diş bağlantıları Moskova merkezlidir. Bu nedenle dış dünyaya acılımda yetersiz durumdalar. Bu ülkelerin hiçbirinin açık denizlere çıkışı yoktur. Baltık denizine ise sadece Rusya üzerinden ulaşabilmektedirler. Hazar denizi ise kapalı bir denizdir. Afganistan'daki istikrarsızlık buradan geçebilecek yollan güvensiz hale getirmektedir. Cin alternatifine bakıldığında ise hem ilişkilerin çok sıcak olmadığı, hem de bu güzergâhta dünya pazarlarına ulaşmak için elverişli yolların bulunmadığı görülmektedir.188
Sonuç olarak günümüzde Orta Asya ülkelerinin dış ticaretlerinde BDT'nin ve özellikle de Rusya'nın ağırlığı devam etmektedir. Bu durumun yakın gelecekte değişmesi şimdilik imkânsız görünmektedir.