Girdi-çıktı modellerinin hareket noktası endüstrilerarası işlemler tablosudur. Girdi-çıktı modellerinin temel iktisadi faaliyet birimi, sektör veya endüstridir. Mal ve hizmetlerin toplulaştırılmasıyla elde edilen sektör, en basit tanımıyla belirli bir üretim tekniği kullanarak, girdileri çıktı haline dönüştüren üretim birimidir.
Girdi-çıktı modellerinde temel girdi olarak adlandırılan emek, sermaye ve toprak gibi üretim faktörlerinin yanı sıra hammadde ve aramalardan oluşan ara girdiler de açık olarak ele alınır. Böylece üretim tekniği ve buna bağlı olarak üretim
148
Ayrıntılı bilgi için bkz. Wasilly Leontief, “Quantitative Input-Output Relations in The Economic System of United States”, The Review of Economics and Statistics, Vol:XVIII, 1936.
fonksiyonu sadece üretim faktörlerini değil ara girdileri de içerir. Çıktılarda sektörde üretilen mal ve hizmetlerden oluşur.
Girdi-çıktı tabloları, sektörlere ait hesapların bir tablo şeklinde düzenlenmesi yoluyla elde edilir. Bir sektör tabloda bir kez satır bir kez de sütun olmak üzere iki kez yer alır. Tablonun satırlarında, o satırda bulunan sektörün çıktısının nasıl kullanıldığı, sütunlarında ise sektörün kendi çıktısını üretmek için kullandığı girdiler gösterilmektedir. Tablonun satırında yer alan çıktılar ya diğer sektörler tarafından ara mal olarak ya da nihai kullanıcılar tarafından nihai mal olarak kullanılır. Benzer bir ikili sınıflama, sektörlerin kullandıkları girdiler için de yapılabilir. Bir sektör, çıktısını üretebilmek için hem diğer sektörler tarafından üretilen ara girdileri hem de herhangi bir sektörün çıktısı olmayan, sistem dışından sağlanan üretim faktörlerinin oluşturduğu temel girdileri kullanır150.
Endüstrilerarası işlemler tablosunun ara mallar ve nihai mallar ile üretilmiş girdiler ve temel girdiler olmak üzere bölümlere ayrılmış olması bir bakıma girdi-çıktı sisteminin ”açık” modelinin ifadesi olmaktadır. Açık modelde nihai mal ve hizmet talebi, sektörlerarası yapı dışında tutulur ve bu sayede nihai talepteki değişmelerin sektörlerarası yapı üzerindeki etkilerini öngörümleme olanağı doğar. Buna karşın kapalı modellerde nihai talep unsurları bütünüyle (veya kısmen) sektörlerarası yapı içinde tutulur ve böylece Bölme II tamamen (veya kısmen) Bölme I’e katılarak tablo tek bir bölmeden meydana gelmiş olur.
Bölme I, endüstrilerarası ilişkilerin temelini oluşturur151. Uygulamalı girdi-çıktı çalışmalarında bu bölüm yüzlerce sektörü içine alacak şekilde düzenlenir. Bu bölümde görülen değerler, endüstrilerin üretimde kullanmak için birbirlerinden talep ettikleri yarı işlenmiş mal ve hizmetlerdir152. Sıralar, endüstrilerin diğerlerine verdikleri malları, yani o endüstrinin çıktısının diğerlerine giden kısmını, sütunlar ise her endüstrinin üretim yapabilmesi için diğer endüstrilerden talep etmek durumunda olduğu girdileri gösterir. Böylece xij, j sütunları i sıraları göstermek üzere (sabit fiyatlarla), j sektörü tarafından kullanılan i malını göstermektedir.
150
Aydoğuş, 1999, ss.15-16.
151 Erden Öney, Đktisadi Planlama, Ankara Üniversitesi SBF Yayınları No:438, Ankara, 1980, s.101. 152 Toraman, s.15.
Herhangi bir malın ara talep toplamı Wi, belli bir endüstrinin diğer endüstrilerden yaptığı toplam alımlar ise Uj ile gösterilmiştir. Buna göre
ij j in ij i i i x x x x x W = 1 + 2 +...+ +...+ =Σ ve ij i nj ij j j j x x x x x U = 1 + 2 +...+ +...+ =Σ
olacaktır. Herhangi bir endüstri malına olan ara talep toplamının, o endüstrinin diğerlerinden yaptığı girdi alımlarına eşit olma olasılığı çok zayıf hatta olanaksızdır. Örneğin 1 nolu endüstri için
W
1=U
1 olma zorunluluğu bulunmamaktadır. Bununla birlikte, bütün kesimler birlikte düşünüldüğünde, ara malı talepleri toplamının ara girdiler toplamına eşit olduğu görülür. Sembollerle gösterilirse,i i ij j iΣ x =ΣW Σ ve ΣiΣjxij =ΣjUj olduğuna göre, ij i j ij j iΣ x =Σ Σ x Σ
ya da tabloda gösterildiği gibi kısaca
U W =
olacaktır.
Bölme II, başlıca kullanma tiplerine göre mal ve hizmetlerin nihai talebini göstermektedir. Tüketim, yatırım (gayri safi sermaye oluşumu), devlet harcamaları, ihracat ve stok değişmesi bu bölümde yer alır. Ancak bu ayrım kesin de değildir. Bazı durumlarda devlet sütunu, tabloda yer almayıp, devlet harcamaları yatırım ve tüketim sütununa katılabilir153. Đthalat ve üretim de bu bölümde birer sütun olarak yer alır154.
153 Öney, s.101.
Tablo 1: Endüstrilerarası Đşlemler Tablosu ( Girdi – Çıktı Akım Tablosu )
Kullanan
Sektör Ara Malı Talebi Nihai Talep Arz
Üreten
Sektör 1 2 … j… n Toplam Ara
Malı Talebi Tüketim Yatırım Devlet Đhracat Stok Değ.
Nihai Talep Toplamı Toplam Arz = Toplam Talep Đthalat Üretim 1 x11 x12 … x1J … x1n W 1 C1 I1 G1 E1 S1 Y1 Z1 M1 X1 2 x21 x22 … x2J … x2n W2 C2 I2 G2 E2 S2 Y2 Z2 M2 X2 . Ara ………. … ………...………. … … … … Đnputlar i xi1 xi2 … xiJ … xin Wi Gi Ei Ci Ii Si Yi Zi Mi Xi . …….BÖLME I…… … ……….………….BÖLME II …….……….……… … … … … n xn1 xn2 … xnJ … xnn Wn Cn In Gn En Sn Yn Zn Mn Xn
Ara Input Toplamı
U1 U2 … UJ …Un U = W
Temel Đnputlar
(Katma Değer) BÖLME III v1 v2 … vJ …vn BÖLME IV VC vI vG vE vS V Toplam Üretim X1 X2 … XJ … Xn C I G E S Y Z M X Kaynak: Öney, s.100. 6 9
Sistem içinde üretilmeyen fakat her endüstrinin üretimi gerçekleştirebilmesi için zorunlu olarak kullandığı üretilmemiş üretim faktörleri yani temel girdiler Bölme III’te yer alır. Emek, toprak, sabit sermaye gibi girdiler için yapılan ödemeler (ücret ve maaşlar, faizler, kârlar, temettüler, dolaylı vergi ve amortismanlar) bu bölümde gösterilir. Bu ödemeler, üretim sonucunda oluşan katma değere eşit olacaktır. Bu durumda katma değer, endüstrilerin toplam üretimlerinden ara malları için yapılan ödemeler çıktıktan sonra kalan kısımdır. Her sektörün katma değere ilişkin ödemeleri bu bölümde Vj terimi ile gösterilir155. Katma değer faktör fiyatlarıyla veya piyasa fiyatlarıyla gösterilebilir. Đkisi arasındaki fark dolaylı vergilerden doğmaktadır. Tablonun faktör fiyatlarının esas alınarak düzenlenmesi halinde dolaylı vergiler katma değer dışında tutulmuş olur.
Bölme IV, nihai talebe giren dolaysız faktör girdilerinden oluşur; ancak bu bölüm teorik olarak boştur. Bunun nedeni nihai talep sahiplerinin, nihai kullanımları dolayısıyla üretime bir değer katmamalarıdır. Nihai talebe giren dolaysız faktör girdilerinin en temel örnekleri devletin kullandığı işgücü, ev hizmetleri ve dış alem faktör ödemeleridir. Bu işlemlerin çoğu endüstrilerarası modeller bakımından önemli olmamakla birlikte, milli gelir toplamıyla eşitliği sağlama açısından, tabloya kaydedilmeleri gerekir156.
Girdi-çıktı hesaplarının şekli yapısı en iyi şekilde sembollerle ifade edilebilir. Temel unsurlar şöyle tanımlanır:
i
Z = i malının toplam arzı i
X = i malının toplam üretimi i
M = i malı ithalatı ij
X = j endüstrisi tarafından kullanılan i malı i
Y = i malının nihai talebi
i
W = i malının endüstrilerce kullanılan kısmı, yani i malının ara talebi ( n ij j i x W 1 = Σ = ) 155 Öney, ss.98-105.
156 Mustafa Özateşler, Đktisadi Planlama Teorisi ve Genel Üretim Modeli, Anadolu Matbaacılık, 3.Baskı, Đzmir, 2001, ss.291-292.
j
U = j endüstrisinin diğer endüstrilerden satın aldığı toplam ara girdi miktarı
( ij n i j
x
U
1 =Σ
=
) jV = j endüstrisinin temel girdilere yaptığı ödemeler veya j sektörünün katma değeri
Bu kavramlardan iki temel denge denklemi çıkarmak mümkündür. Đlki, sıralarla ilgili olup, arz-talep ilişkisinin sonucudur. Buna göre her malın toplam arzı toplam talebine eşittir. Bu durumda i malının toplam arzı Zi, bu malın ara talep ve nihai talep şeklinde ayrılan toplam talebine eşittir.
Arz Talep i ij j i i X x Y M + =Σ + (j =1,...,n) buradan i i ij j i x Y M X =Σ + − (1)
denklemine ulaşılır. Diğer denklem sütunlarla ilgilidir. Buna göre herhangi bir j endüstrisinin üretim değeri, diğer sektörlerden alınan girdi değeri ile bu sektör içinde yaratılan katma değer toplamına eşittir. Bu durumda
j ij i
j x V
X =Σ + (i =1,...,n) ( 2 )
olacaktır. ( 1 ) nolu denklem herhangi bir i endüstrisinin üretimini göstermektedir. Tüm endüstrilerin üretimi toplanırsa,
i i i i ij j i i iX =ΣΣ x +ΣY −Σ M Σ ( 3 )
elde edilmiş olur. Aynı şekilde ( 2 ) nolu denklem ile gösterilen ilişkiden yararlanarak bütün endüstrilerin üretim değerleri toplanırsa,
j j ij i j j jX =Σ Σ x +Σ V Σ ( 4 )
bulunmuş olur. ( 3 ) ve ( 4 ) nolu denklemlerin sağ tarafları ekonomideki toplam üretimi ifade ettiğine göre eşit olacaktır. Böylece,
j j ij i j i i i i ij j iΣ x +ΣY −Σ M =Σ Σ x +Σ V Σ
ifadesine ulaşılır. Eşitlikte yer alan ara talep toplamları (ΣiΣjxij) ile ara girdi kullanımları (ΣjΣixij) eşit olacakları için eşitlik aşağıdaki şekilde de yazılabilir:
j j i i i iY −Σ M =Σ V Σ ( 5 )
Genel ifadeleriyle gösterilecek olursa,
V M
Y − = ( 6 )
sonucuna ulaşılır. Bu ifade bilinen milli gelir eşitliğinden başka bir şey değildir. Eşitliğin sağ tarafı gelir ( katma değer ) yönünden, sol tarafı harcama yönünden GSMH’yi vermektedir. Gerçekten bir ekonomide harcama yönünden
M E G C I
GSMH = + + + − ’dir. Bunun gelir yöntemiyle hesaplanmış GSMH’ye, yani ekonomideki katma değer toplamına ( V ) eşit olduğu açıktır157.