AYRIŞTIRMA ANALĐZĐ KAPSAMINDA EKONOMĐK BÜYÜMENĐN

Girdi-çıktı modelleri çerçevesinde, büyümenin kaynaklarının belirlenmesinde en sık kullanılan yöntemlerin başında ayrıştırma (decomposition) analizi gelir168. Ayrıştırma analizi en geniş ifadesiyle bir özdeşliğin bileşenlerine ayrılması şeklinde tanımlanabilir. Bu ayrıştırma istenildiği şekilde çok basit ya da çok karmaşık olabilir169. Rose ve Miernyk ayrıştırma analizini bir dizi karşılaştırmalı durağanlık analizi ile ekonomideki değişimin ana kaynaklarını belirlemek şeklinde ifade etmektedir. Bu yazarlara göre herhangi bir değişkenin zaman içindeki değişimi, onu oluşturan bileşenlerin değişimi ile açıklanmaktadır170. Bu analiz ile sektörlerin göreli durumu ve gelişimini belirleyen etmenler hakkında ayrıntılı bilgilere ulaşılabilse de bu gelişimin ardında yatan faktörler hakkında hiçbir şey söylenemez. Yani ayrıştırma analizi yapısal değişimin kurumsal nedenlerini açıklamaz sadece bileşenleri hakkında bilgi verir171_.

167

Öney, s.111-114. 168 _{Aydoğuş, 1999, s.110.}

169 _{G. Đpek Tunç, “Türkiye Ekonomisinde Yapısal Değişim: Bir Girdi-Çıktı Analizi”, ODTÜ Uluslararası}

Ekonomi Kongresi VII, Ankara, 2004, http://www.erc.metu.edu.tr/menu/series04/0407.pdf (05.07.07),

s.1.

170 _{Adam Rose ve William Miernyk, “Input-Output Analysis: The First Fifty Years”, Economic Systems}

Research, Vol:1, No:2, 1989, s.245.

171 _{Jose Miguel ve Albala Bertrand, “Structural Change in Chile: 1960-1990”, Economic Systems}

Ayrıştırma modellerinin ilki Chenery tarafından formüle edilmiştir. Chenery 51 ülkenin 1950-1956 dönemlerini içeren yatay kesit verilerine dayanarak yapmış olduğu analizinde endüstriyel büyüme desenlerini tespit etmeye çalışmıştır. Bu amaçla, arz ve talep koşullarındaki değişmelerle sektörel büyüme hızları arasındaki ilişkileri incelemiştir. Yapısal değişimi analiz eden bu çalışmanın başlangıç noktası aşağıdaki eşitliktir. i i i i i W Y E M X = + + − = i

X i. sektördeki toplam üretim,

=

i

W i. sektör üretimindeki ara talep,

=

i

Y i. sektör üretimindeki nihai talep,

=

i

E i. sektör üretimindeki ihracat talebi ve

=

i

M i. sektör içindeki toplam mal ithalatını göstermektedir. Toplam Arz(Z_i) = X +_i M_i

Toplam Talep = W_i +Y_i +E_iolup, Toplam Arz = Toplam Talep’dir.

i i i i

Z

M

Z

X +

=

1

Burada _i i i

u

Z

X =

ve _i i i

Z

M

µ

=

olarak yeniden ifade edilecek olursa yukarıdaki eşitlik

i i

u +

µ

=

1 şekline dönüşecektir ve toplam arz içerisinde üretimin payı da u_i = 1−

µ

_i

eşitliği yardımıyla tespit edilecektir. Böylece üretim şu şekilde ifade edilmektedir:

) )( 1 ( _{i i i i} i W Y E X = −

µ

+ +

Chenery, esas itibariyle talep unsurlarındaki değişmelere dayanan model aracılığıyla her bir sektör için orantılı (proportional) büyümeden sapmayı ve bu sapmaların kaynaklarını ortaya koymuştur. Chenery’in orantılı büyüme ifadesi ile kast ettiği bir ekonomi ve/veya sektör için ortalama büyüme oranıdır. Aşağıdaki formüllerde p, orantılı büyümeyi gösterirken, 0, başlangıç yılı ve 1’de bitiş yıllarına ilişkin değerleri temsil etmektedir.

λ

, orantılı büyüme ile ele alınan yıllar arasındaki gelir artışını göstermektedir (

λ

=Y1/Y0).

δ

, ise sapmaları ifade etmektedir.

) )( 1 ( 0 0 0 0 0 i i i i i p i X Y W E X =

λ

=

λ

−

µ

+ +

Böylece oranlı üretim ile gerçekleşen üretim arasındaki fark herhangi bir sektörde

1 1 0 0 0 1 1 ) ( ) )( 1 ( _{i i i i i i i} i i p i i i X X X X Y W E Z X

λ

µ

δ

δ

δ

µ

µ

δ

= − = − = − + + + −

şeklinde gösterilir. Herhangi bir sektörün üretimi seviyesindeki sapmalar dört nedenle ortaya çıkabilir:

- Đthalat oranındaki değişim: (

µ

_i0 −

µ

1_i)Z_i1

- Yurt içi nihai talepteki sapmalar: (1−

µ

₀)

δ

Y_i

- Ara talepteki sapmalar: (1−

µ

₀)

δ

W_i

- Đhracattaki sapmalar: (1−

µ

₀)

δ

E_i172.

Chenery’den sonra bu alana ikinci önemli katkı Chenery, Shishido ve Watanabe tarafından hazırlanan ortak çalışmayla yapılmıştır. Chenery’in ilk çalışmasından farklı olarak bu çalışmada doğrudan etkilerin yanı sıra dolaylı etkiler de ölçülmeye çalışılmış ve Leontief ters matrisi modele dahil edilmiştir. Japon ekonomisinin 1914-1935 yılları ile 1935-1954 yılları arasında göstermiş olduğu büyüme performansını değerlendiren bu çalışmada sektörel üretim düzeylerinde oranlı büyümeden gayri safi üretimin sapmaları endüstrilerarası bir model aracılığıyla dört ayrı faktörün fonksiyonu olarak ifade edilmiştir.

)

(

1 j j j j ij j i

r

Y

E

M

T

X

δ

δ

δ

λ

δ

=Σ

+

−

−

Bunlar:

- Yurt içi talebin bileşimindeki sapmalar, - Đhracat hacmindeki sapmalar,

- Đthalat hacmindeki sapmalar ve

- Teknoloji ve organizasyondaki değişmelerdir.

Đlk modelden farklı olarak burada r_ij Leontief ters matrisini ve T_j ara girdi kullanımındaki değişimi bir başka ifadeyle teknolojik değişmeyi göstermektedir.

172 _{Hollis Chenery, “Patterns of Industrial Growth”, American Economic Review, Vol:50, No:4, 1960,} s.639.

Bu model sabit bileşim metodu (constant composition method) olarak adlandırılmıştır. Bu yaklaşımda ithalatın tümünün yurt içi üretim için tam ikame olduğu varsayılmış, yerli üretim ve ithalat, nihai talep ve ara talep ayırımı yapılmaksızın aynı kefeye konulmuştur. Ayrıca Chenery’in ilk modelinden farklı olarak modelde bir ithalat oranı ile çalışılmamakta ve ithalatın toplam arzın bir fonksiyonu olduğu vurgulanmamaktadır. Böylece modelde ithal ikamesi

−Σ

_j

r

_ij1

δM

_j

terimiyle gösterilmektedir173. Bu modelin bazı versiyonlarında yurt içi talebin bileşenleri ve teknolojideki değişim yurt içi talep etkisi, ihracat ve ithalat hacmindeki değişim ticaret etkisi olarak adlandırılmıştır174.

Lewis ve Soligo, temelde Chenery’nin yaklaşımını uygulamakla beraber, eşitliği basitleştirmiş ve oranlı büyümeden sapma yerine, bir dönemdeki üretim büyümesini bileşenlerine ayırmayı yeğlemişlerdir:

M E W Y X =∆ +∆ +∆ −∆ ∆ dir. 1 1 1 _Z X

u = ve

Z

₁

=

Toplam arzı göstermektedir. Böylece

u

veri dönemde toplam arz içinde toplam yurt içi üretimin payını göstermektedir. Toplam üretimde meydana gelen değişme, 1 0 0 ) ( ) ( ) ( _{i i i i i i} i i u Y W u E u Z X = ∆ +∆ + ∆ + ∆ ∆

olarak gösterilmiştir175. Chenery’in 1960 yılındaki çalışması temel alınarak yapılan bu çalışmada ara girdilerde meydana gelen değişmeler bir başka ifadeyle teknolojik değişmenin etkisi göz ardı edilmiştir.

Eysenbach, (∆u)Z_i1teriminin iki dönem arasındaki toplam arz artışını göstermesi (Z_i1 =Z_i0 +∆Z_i) sebebiyle ithal ikamesinin ölçümünün tam olarak

173 _{Hollis Chenery, Shuntaro Shishido ve Watanabe Tsunehiko, “The Patterns of Japanese Growth”,}

Econometrica, Vol:30, No:1, 1962, s.104.

174 _{Merih Celasun, Sources of Industrial Growth and Structural Change: The Case of Turkey, World} Bank Staff Working Papers, No:614, The World Bank, Washington, 1983, s.133.

175 _{S.R. Lewis ve Soligo, R., “Growth and Structural Change in Pakistan’s Manufacturing Industry,1954-} 1964”, Pakistan Development Review, Vol:5, Spring, 1965, s.103.

yapılamadığını vurgulamıştır176. Morley ve Smith ise Chenery (1960)’yi ithal ikamesinin ölçümünde ara talebi modele dahil etmemesi nedeniyle eleştirmişler ve yeni bir ithalat tanımı sunmuşlardır.

M A I M* =( − )−1

Burada M*yeni ithalat tanımını, A ise girdi-çıktı katsayılar matrisini vermektedir. Toplam arz fonksiyonu yeni tanıma göre,

* * i i i X M Z = +

olup, ithalat hem nihai hem de ara kullanım için tanımlanmıştır177.

Ayrıştırma modelinin bir diğer uzantısı da Syrquin modelidir. M. Syrquin modeli ilk kez Chenery tarafından 1960 yılında ortaya konulan ve daha sonra Chenery, Shishido ve Watanabe tarafından geliştirilen ayrıştırma modelinin bir uzantısıdır. Ayrıştırma analizinde ithal ikamesi dışındaki bileşenlerin etkisi girdi-çıktı tablolarının ilgili sütunlarından fark alınması yoluyla kolaylıkla hesaplanmasına karşın, ithal ikamesinin tanımlanması ve hesaplanmasına ilişkin farklı görüşler ortaya atılmıştır. Đthal ikamesinin belirlenmesindeki bu görüş farklılıkları birçok ayrıştırma yöntemini mümkün kılmıştır. Syrquin’ın de ayrıştırma analizi de bu bağlamda ortaya çıkan bir modeldir. Sabit paylar metodu (constant share method) olarak adlandırılan bu modelde ayrıştırma analizinin iki farklı hesaplama yöntemi mevcuttur. Bunlar:

(i) Sektörel büyüme hızlarının ekonominin ortalama büyüme hızından sapmasının (dengeli büyüme hızından sapmaların) kaynaklarını ortaya koymayı amaçlayan sapmalar versiyonu ve

(ii) Sektörlerin üretim düzeylerinde belli bir dönemde gözlenen değişmeler içinde çeşitli etmenlerin göreli paylarını ortaya koymayı amaçlayan birinci mertebeden farklar versiyondur178.

176

M.L. Eysenbach, “A Note on Growth and Structural Change in Pakistan’s Manufacturing Industry, 1954-1964”, Pakistan Development Review, Vol:9, 1969, s.62.

177 _{Samuel Morley ve Gordon Smith, “On The Measurement of Import Substitution”, American}

Economic Review, Vol:60, No:4, 1970, s.729.

Belgede Türkiye'de ekonomik büyümenin kaynaklarının analizi (sayfa 95-100)