Eleştirel Düşünen Bireylerin Özellikler

Eleştirel düşünen bireyler bir çok yönden, eleştirel düşünmeyen bireylerden farklı düşünür ve davranırlar. Eleştirel düşünen bireylerin yaşamları boyunca karşılaştıkları her durum veya olayın nedenini anlamaya çalışmaları, bunun altında yatan gerçeklerin neler olabileceğini sorgulamaları, okudukları ve duyduklarının gerçekliği hakkında bilgi edinmelerinden, karşılaştıkları problemin üstesinden gelmek için çözümler üretmeye gayret ettikleri görülmektedir (Özdemir, 2005: 3). Yaşamları boyunca bu şekilde değerlendirmelerde bulunan bireylerin eleştirel düşünmenin yanında bir çok üst düzey zihinsel becerileri gerçekleştirme konusunda başarılı olması doğal bir durumdur. Bu yüzden eğitim-öğretim ortamında öğrencilere verilecek olan eleştirel düşünme eğitimi teorik boyuttan çok onların hayatta işlerine yarayacak türden olmalı ve bunun için seçilecek uygulamalar iyi planlanmalıdır.

Eleştirel düşünen bireylerin özellikleri onları, özellikle sosyal yaşama uyum ve diğer insanlarla ilişkiler konusunda, başarılı kılmaktadır. Bu özellikler konusunda yaptığı bir çalışmada Schafersman (1991) eleştirel düşünen insanların karakteristik olarak göstermiş oldukları yetenek, kabiliyet, özellik ve inançları aşağıdaki gibi sıralamıştır.

• Elde ettikleri delilleri becerikli bir şekilde ve tarafsızlığa dikkat ederek kullanırlar

• Düşüncelerini organize ettikten sonra, onları az ve öz bir şekilde, tutarlı olarak ve açık bir şekilde ifade ederler

• Mantıklı ve mantıklı olmayan görüşler arasındaki farklılıkları tespit ederler • Karar vermek için yeterli delil bulamadığı zaman kararını erteler

• Mantıklı olarak açıkladığı ve açıklayamadığı düşünceler arasındaki farkları anlamaya çalışır

• Girişimde bulunduğu eylemlerin sonuçlarını önceden tahmin etmeye çalışır • Çok açık olmayan benzerlikleri ve farklılıkları görür

• Bağımsız bir şekilde öğrenmeye ilgilidir

• Problem çözme tekniklerini öğrendikleri konuların dışında da uygular • Kaynaklarının güvenirliğini sorgular

• Sonuçlar çıkarabilmek için sebep, sonuç ve varsayımları bulur • Sorduğu sorular açık ve anlaşılırdır

Gerçekte eleştirel olma bir beceriden çok, karakter özelliği denilen türden bir şeye benzer. Bir kişinin eleştirici olduğunu söylemek, onu karakterize etmek, onun doğasını betimlemektir. Bu aslında doğrudur. Bunun yanında onu yalnızca belli yanıltmaca türlerini analiz edebilir diye betimlemek, doğasını betimlemek değildir. “O nasıl bir kişidir?” sorusuna “oldukça eleştirel” diye karşılık vermek doğal bir yanıttır (Passmore, 1991, 629-648).

Yukarıda sayılan özelliklere sahip olan öğrenciler eleştirel düşünme eğilimi bakımından diğer öğrencilerden farklıdır. Bu farklılıkları ise sınıf ortamında davranışlarına yansıtmaktadırlar. Eleştirel düşünme becerisinin gelişmiş olduğu kabul edilen öğrencilerin, davranışlarına yansıması gereken özellikleri Şahinel (2005: 145- 161) şu şekilde sıralamaktadır;

• Öğretmenleri ve sınıf arkadaşları tarafından kullanılan sözcüklerin açıklanmasını ister

• Görüşleri ve nesneleri doğru adlandırır

• Temel düşünme işlemleri için teknik terimler kullanır

• Yeni sözcüklerin veya terimlerin kullanımında örnekler ya da tanımlar vermeye isteklidir

• Yanıt vermeden önce düşünür ve duraklar

• Bir seçim yapmadan önce seçenekleri tek tek düşünür • Eyleme geçmeden önce yönergeleri bütünüyle okur

• Eyleme geçmeden önce planını ifade eder ya da bir taslak çıkarır

• Bir problemi çözdükten sonra yanıtın nasıl elde edildiğini yeniden inceler • Kendi çözüm sürecini diğerlerininki ile karşılaştırır

• Şaşırdığında süreç hakkında sorular sorar

• Bir problemi yeniden tanımlar veya alt problemlere ayırır • Bir derste öğrenileni diğer derste uygulamaya koyar

Bu özellikler eleştirel düşünme becerisine sahip olduğu düşünülen öğrencilerin sahip olması gereken özelliklerdir. Ancak eleştirel düşünmenin öğretilmesi gerçekte bir çok zorluğu olan ve çoğu sefer, çoğu kişi üzerinde de başarılı olunamayan bir eğitimdir. Aşağıda bu zorluklar dikkate alındığında eleştirel düşünmenin öğretilmesinde dikkat edilmesi gereken ilkeler Wolcott, Barill, Cunningham, Fordham ve Pierre (2002: 85- 103)’ye göre özetlenmiştir;

• Eleştirel düşünme yetenekleri zihinsel olarak az karmaşıktan çoğa doğru sıralanmalıdır

• Öğrenciler daha az karmaşık yetenekleri, daha karmaşık yetenekler geliştirmeden önce geliştirmelidirler

• Bir çok öğrenci yeterli eleştirel düşünme performansı için çok düşük zihinsel seviyededirler

• Eleştirel düşünme yetenekleri yavaş gelişir

• Çapraz program ve eğitimsel çabalarla birlikte öğrencilere yeterli zamanı vermek, öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek için pratik yapmada gereklidir

Eleştirel düşünme karmaşık bir süreç olduğu için, öğretilmesi için hangi yöntem veya yaklaşım kullanılırsa kullanılsın dikkat edilmesi gereken, eleştirel düşünme becerisinin artırılması için ne yapılması gerektiği olduğu kadar, eleştirel düşünme becerisinin azaltılmaması için ne yapılması gerektiği de olmalıdır. Çünkü, her ne kadar kullanılan yöntem ve uygulanan programlar eleştirel düşünme becerisini artırmaya yönelik olsa da, ortada bir gerçek bulunmaktadır ki, o da öğrencilerin ülke genelinde ve eğitim sisteminin şimdiye kadar savunduğu anlayış doğrultusunda aldıkları eğitim bu türlü bir uygulamaya yabancıdır. Kullanılacak olan her türlü yeni, yenilikçi, öğrencileri zorlayan ve daha fazla çalışmalarını gerekli kılan yöntem ve teknikler muhtemelen bir dirençle karşılaşacaktır. Bu direnç ise, eleştirel düşünme becerisinin geliştirilmesinin yanında istenilen temel becerilerin geliştirilmesi için de bir sorun olarak her zaman karşımıza çıkacaktır. Bu sebeple, yapılacak olan araştırmalarda bu noktanın dikkate alınması araştırma sonucunun geçerlik ve güvenirliği bakımından önemlidir.