Eleútirel Teori (Pozitivizm ve Araçsal Akıl Eleútirisi)

dönem, disiplinler-arası çalıúmanın da büyük ölçüde önem kazandı÷ı bir aúamayı temsil etmektedir. Horkheimer yine aynı açılıú konuúmasında, sosyal-beúeri bilimlerde iúbölümünün aúırı artıúı dolayısıyla sonuçlarının parçalanmıúlı÷ına iúaret etmiú ve farklı disiplinlerin birleútirilmesi gerekti÷ini ifade etmiútir (Kızılçelik, 2008:74).

Sosyal bilimlere dönük bu çaba, bir yöntem olarak diyalektik materyalizmin benimsenmesinde ifadesini bulur. Kuram da hakikat da tarihsel ba÷lamdan ve insandan ba÷ımsız olarak ele alınamaz. Usçuluk kadar usdıúıcılı÷ı da bu gerçekli÷i kavramaktan yoksun bulan Horkheimer, bunun yerine diyalektik materyalizmi savunur. Ancak “gerçeklik hiçbir úekilde tamamlanmıú olmayan”a karúılık geldi÷i için bu diyalektik de tamamlanmıú bir dizge olarak anlaúılmaz. Bunun yerine diyalektik süregider. Horkheimer’in yöntem olarak diyalektik materyalizmi seçti÷i yerde Adorno, bu kavramını da kriti÷e tabi tutmaktan kaçınmaz. Marksist kavrayıúta, komünizme geçiúin zorunlu koúulu olarak kapitalizmin; Hegelci kavrayıúta ise devletin olumlanmasının diyalekti÷i bir dogmaya dönüútürdü÷ünün altını çizer. Diyalektik bu úekliyle, Marksizmin kendini eleútirmesini olanaksızlaútırır. Diyalekti÷i “idealist yönü” olan olumlamadan kurtarmak için Adorno ‘negatif diyalektik’ kavramını ortaya atar. Sentez arayıúını bir çarpıklık gören negatif diyalektik artık bu arayıúta de÷ildir. Negatif diyalektik “karúıtlıkları sonuna kadar koruyan (poliyalektik), do÷rusal olmayan, yer yer kendini olumsuzlayan döngüsel bir harekete” sahiptir (Küçük, 2010:147-149).

1.1.2.2.Eleútirel Teori (Pozitivizm ve Araçsal Akıl Eleútirisi)

Eleútirel teori özünde bir Aydınlanma ve pozitivizm eleútirisidir. Teori, Aydınlanma’nın araçsal akıl kavrayıúının ve buna ba÷lı olarak ortaya çıkan pozitivist bilimsel paradigmanın yıkıcı yönleri üzerine bir analize dayanır. Temel çıkıú noktası, araçsal akıl kavrayıúının kapitalist toplumun tahakkümcü yapısını kuvvetlendirdi÷i ve özgürlü÷ü imkansız kıldı÷ı savıdır. Enstitü’nün pozitivizm eleútirisi üç ana mesele üzerine odaklanmıútır; (i)pozitivizmin hedefi (manipülasyon), (ii)nesneleútirici tavrı ve (iii)araçsal akıl kavrayıúı. Pozitivist paradigmanın karúısına bir eleútirel toplum teorisi koyma gereklili÷i toplumsal gerçekli÷i tüm yönleri ile analiz etmenin yanında dönüútürme iúlevine de hizmet etme gayesindedir. Bunun için öncelikle kabul edilmesi gereken toplumsal bunalıma eúlik eden bir bilimsel bunalımın yaúanmakta oldu÷udur.

ϮϬ 

Bu nedenle mevcut toplumsal yapıları bütüncüllü÷ü içinde kavramak yeni bir kuramsal yaklaúım ile olanaklıdır.

Haklı olarak bilime iliúkin bir bunalımdan söz edildi÷i kadarıyla, bu bunalım genel bunalımdan ayrılamaz. Tarihsel süreç, bir üretici güç olarak bilimin dizginlenmesini de beraberinde getirmiútir; bu dizginleme bilimin bölümlerinde, içeri÷inde ve biçiminde, konuya ve yönteme göre etkili olur. Ayrıca üretim aracı olarak bilim gerekti÷i gibi uygulanamaz. Bilime iliúkin bunalımın kavranması, günümüzdeki toplumsal duruma iliúkin kuramın do÷ru olmasına ba÷lıdır; çünkü toplumsal bir iúlev olarak bilim, günümüzde toplumun çeliúkilerini yansıtmaktadır (Horkheimer, 2005:15)

Pozitivist ve pragmatik bakıú açılarına atıfla kullanılan ‘geleneksel kuram’, bilimsel anlamda bir bunalıma iúaret eder. Dünya toplumlarının gerek iktisadi, gerekse kültürel açıdan sergiledikleri kaotik görünüm de bu bunalımdan ayrı düúünülemez. Bilime verilen pozitivist biçimin bu bunalımları do÷urdu÷u ve besledi÷i kadar, bu toplumsal bozunmalar da bilimi köreltmekte ve gerçek amaçlarından uzaklaútırmaktadır. Bilimin bugün sergiledi÷i bu görüntünün iyi kavranması ancak do÷ru bir toplum kuramı ile olanaklıdır. Geleneksel kuramın karúısına bir eleútirel kuram çıkarmanın nedeni de aslında budur.

Eleútirel teorinin kendini, pozitivist paradigmanın karúısında konumlandırmasının en önemli nedenlerinden biri; nesneleútirici tavrıdır. Pozitivist teori, sosyal gerçekli÷i de tıpkı do÷a gibi verili bir gerçeklik yapısı olarak algılamakta ve kendisini onun dıúında konumlandırmaktadır. Buna karúılık eleútirel teori, sosyal gerçekli÷in insan toplumunun ortaklaúa bir ürünü oldu÷unun farkındadır ve kendisini –bilim insanını- bu sahanın dıúına yerleútirmez ve onunla diyalektik bir iliúki kurar. Eleútirel teori bu anlamda düúünümseldir. Pozitivist bilimsel paradigmanın, sosyal dünyayı hesaplanabilir olgular temelinde objektivist bir tavırla analiz etmesinin karúısında eleútirel teorisyen, bir parçası oldu÷u bu sahada tahakküm zincirinin kırılabilece÷i bir sosyal dönüúümün imkanını ortaya koyar.

Aydınlanma’nın do÷urdu÷u bilimsel yaklaúım, olguları kaydetmek ve matematiksel bir dile dönüútürmek giriúimine dönüúmüútür. Baúlangıçta do÷abilimine ait bu yöntem ve

Ϯϭ 

hedef sosyal bilimlere geniúletilmiútir. Pozitivizm tarafından sosyal gerçekli÷in karmaúıklı÷ı, tarihselli÷i ve bütüncüllü÷ü yok sayılmıútır. Böylelikle bu gerçekli÷i kavrayacak bakıú açısından yoksun olmasına karúın bunu kesin bir biçimde yaptı÷ını iddia eden kuru bir bilimsel yaklaúım ortaya çıkmıútır ve bu bilimsel perspektif varlı÷ını hala devam ettirmektedir. Topluma ve insana ait diyalektik iliúkileri ortaya çıkarmaksa böyle bir kuramla olanak dahilinde de÷ildir.

Oluúa de÷il de varlı÷a yönlenmiú yöntemde, verili toplum biçimini kendini yineleyen hep aynı süreçlerden oluúan bir mekanizma olarak görmek söz konusudur; bu mekanizma kısa ya da uzun bir süre için aksayabilir, ama asla karmaúık bir makinenin açıklanmasının ötesinde bir bilimsel davranıú tarzı gerektirmez. Oysa toplumsal gerçeklik, tarihsel etkinlik içinde bulunan insanların geliúmesi öyle bir yapı oluúturur ki, bu yapının kavranılması, radikal olarak biçim de÷iútiren tüm kültürel iliúkileri altüst eden do÷abilimin hep yeniden var olanın kaydedilmesini görev edinmiú davranıú biçimiyle kesinlikle üstesinden gelinemez (Horkheimer, 2005:11-12)

Burjuva ça÷ının bilimsel yaklaúımı olarak pozitivizmin bakıúında “kuram kavramı, sanki bilginin iç özünden yola çıkılarak ya da bir biçimde tarihdıúı olarak temellendirilmiú gibi ba÷ımsızlaútırıldı÷ında, úeyleútirilmiú, ideolojik bir kategoriye dönüúür” (Horkheimer, 2005:344). Üstelik eleútirel teori, pozitivizmin, hiç de iddia etti÷i gibi objektif bir perspektifinin bulunmadı÷ını ortaya koymaktadır. “Bu teorisyenlere göre, do÷a bilimlerini model alan sosyal bilimler, verili gerçekli÷i do÷al gerçeklik olarak kabul ettikleri için, kaçınılmaz olarak, teknokratik rasyonaliteyi amaçlayan sosyal mühendislik ideolojisine dönüúmüúlerdir” (Balkız, 2004:140). Bu biçimde pozitivist yaklaúım, kitleler üzerinde bir tahakküm aracına dönüúen Aydınlanma’nın ideolojik çerçevesinin korunmasının ve yeniden üretiminin bir aracına dönüúmüútür. Bir manipülasyon aracı olarak pozitivizm, toplumu idare etme ve bu kontrol aracılı÷ıyla bireyi yok etme hedefinin hizmetkarı olmuútur.

Aydınlanma’nın do÷urdu÷u pozitivist bakıú açısı, ideolojik saiklerle manipülasyona yönelmesinin do÷al bir sonucu olarak akla, teknokratik ya da araçsal bir statü yükler. Eleútirel teorinin karúı çıkıúının ana eksenlerinden bir tanesini de bu akıl kategorisi oluúturmaktadır. Aklın araçsal olarak ele alınıúı pozitivizmin nesneleútirici tutumunun

ϮϮ 

bir uzantısıdır. Bu tutum, mevcut sistemin kendini yeniden üretmesinin ve bu yolla ayakta kalmasının en temel vasıtası olmuútur. Eleútirel teori ise pozitivizmin aksine akla, diyalektik bir potansiyel olarak bakmaktadır.

Eleútirel teori bir sosyal epistemoloji türü olarak tanımlanabilir. Eleútirel teori, hem tarihsel olarak objektif hem de otonom olan yani kendi kendini aúmaya muktedir bir akıl anlayıúından yola çıkar. Bu anlayıúta akıl, ne ontolojik bir kategoridir ne de zaman üstü bir insan yetisidir. Baúka bir söyleyiúle açık uçlu materyalist bir diyalekti÷i temel alan eleútirel teori için, tarihin herhangi bir noktasında tamamlanmıú bir ‘akılsallık’ söz konusu olamaz. Aklın yalnızca amaçlara ulaúmak için kullanılan araçlarla tanımlanır olması yeni bir egemenlik biçimi yaratmıútır (Balkız, 2004:155).

Bu karúı çıkıú Frankfurt Okulu’nun son dönem temsilcisi Habermas’ın, bu çalıúmanın ana eksenini oluúturan, øletiúimsel Eylem Kuramı’nın⁶ da çıkıú noktasını oluúturmaktadır. Aydınlanma’nın, aklı stratejik (araçsal-teknik) kullanıma indirgeyen bakıú açısı Habermas’a göre dilsel öznelerin –insan toplumunun- etkileúimsel do÷asını kavramaktan uzaktır. Aklın bu biçimde araçsal olarak ele alıúının manipülatif do÷asını kavrayan Habermas’a göre, toplumsal özgürleúim bu kavrayıúı aúan bir iletiúimsel rasyonalite ile olanaklıdır.

1.1.3. 1950-1970 Arası Dönem-Frankfurt’a Dönüú

II. Dünya Savaúı sonrası, Nazizm’in u÷radı÷ı yenilgi Enstitü’nün Frankfurt’a geri dönmesine vesile olmuútur. Bu dönemin en etkin isimleri, Horkheimer’in emeklili÷inin ardından Enstitü müdürlü÷ünü yürüten Adorno ve Marcuse olmuútur. Estetik ve kitle kültürü üzerine yapılan çalıúmalar bu dönemin temel çerçevesini oluúturmaktadır. Frankfurt’a dönüúle birlikte Enstitü artık ö÷renci yetiútirmeye de baúlamıútır. Bu dönemde yetiútirilen ö÷renciler içinde en ünlüsü úüphesiz Habermas olmuútur. ùöhreti bugüne kadar ulaúan ve bu çalıúmanın da konusunu teúkil eden Habermas bugün Frankfurt Okulu’nun son kuúak temsilcisi olarak kabul edilmektedir.

Marksizmden uzaklaúmaya baúlanması, kültür endüstrisi kriti÷i ve ö÷renci hareketleri karúısında takınılan tavır, Enstitü’nün bu döneminin düúünsel yönelimlerini



ϲ

Ϯϯ 

yansıtmaktadır. Marksizmin içinde yaúanılan ileri kapitalist ça÷ın toplumsal analizi için yeterli bir kaynak olup olmadı÷ının sorgulanmasının yanında; Sosyalist-Komünist rejimlerin ortodoks uygulamaları da bu kriti÷i do÷uran unsurlardandır. Horkheimer,

Eleútirel Teori (1968) çalıúmasında Enstitü’nün Marksizme bakıú açısını özetlemektedir

Marx ve Engels’in doktrini, toplumun dinami÷ini anlamak için hâlâ vazgeçilmez olmakla beraber, artık ulusların iç geliúmelerini ve dıú iliúkilerini açıklayamamaktadır. Geçmiúte oldu÷u gibi beni bugün de harekete geçiren dürtüler, komünist denilen ülkelere de÷il de, yalnızca kapitalist ülkelere sınıf egemenli÷i ve emperyalizm gibi saldırgan kavramları uygulamadaki apaçık tutarsız iddiaya karúı oldu÷u kadar baúkalarının bunlara denk düúen önyargılarına karúıdır. Sosyalizm yani asıl anlamında demokrasi fikri, Diamat [Diyalektik Materyalizm] ülkelerinde çoktandır bir manipülasyon aracına çarpıtılarak dönüútürülmüú bulunuyor, tıpkı, Hıristiyan iletisinin Hıristiyanlı÷ın eli kanlı yüzyıllarında çarpıtılmıú olması gibi… akılsallaútırılmıú, otomatlaútırılmıú iúlerde top yekun yönlendirilmiú bir dünyaya eúlik eden korkunç olaylar, bütün tarafların aynı teknolojik düzeye eriúti÷i bir ça÷da güç-blo÷u savaúımının bir parçasıdır(Horkheimer’den akt. Kızılçelik, 2008:116).

Bu de÷erlendirmenin de ortaya koydu÷u gibi Enstitü, Frankfurt’a döndükten sonra düúünceleri önceki yıllarla sosyal ve politik olarak süreklili÷ini bir anlamda yitirmiútir. Outwhaite, bu tespitten yola çıkarak 1950’li yılların, Enstitü’nün çalıúmalarındaki bütünlü÷ün ve felsefi homojenli÷in ortadan kalktı÷ı bir sürecin baúlangıcına iúaret etti÷ini ifade eder. Bu aúamadan sonra, devam eden ortaklık, çalıúmalarda ortak tema olarak korunan; bütüncül olarak yönetilen ve tahakküm altında bulunan bir dünya fikri olmuútur. Bu ça÷daú sosyal analizden ayrılık ancak Habermas’ın düúünceleri aracılı÷ıyla olmuútur (Outhwaite, 2006:243).

Sosyalist rejimlerin yarattı÷ı hayal kırıklı÷ının yanında 1960’ların siyasi ortamına büyük ölçüde ö÷renci hareketleri damgasını vurmuútur. Enstitü’nün bu konuda teksesli davrandı÷ı söylenemez. Ö÷renci hareketini devrimci bir güç addetmeyen ve özellikle de úiddetin bir yöntem olarak seçilmesinden rahatsızlık duyan Horkheimer ve Adorno’nun yanında Habermas da bu hareketle arasına bir mesafe koymuú ve hatta eleútirel yazılar kaleme almıútır. Kızılçelik, bu tepkiyi Enstitü’nün de÷iúen siyasal e÷ilimlerine ba÷lamakta ve Marksizmden kopuúun iúaretlerinden biri saymaktadır. Di÷er taraftan bu dönemin belirleyici teorisyenlerinin baúında gelen Marcuse ise ö÷renci hareketlerine

Ϯϰ 

sempatiyle yaklaúan farklı bir tavır takınmıútır. Bu tavrı dolayısıyla da Marcuse, hem yeni Sol hareket içinde kendine sa÷lam bir yer edinmiú, hem de Enstitü’nün fikirlerinin yayılmasını sa÷lamıútır (Kızılçelik, 2008:113-116).