Ekonomik Verilerin Analizinde Uygulanan Yöntem

Ürün maliyet masraflarının hesaplanmasında her bir üretim işlemi için yapılmış olan masrafların gerçek değerleri esas alınmıştır. Kullanılan girdilerin miktar ve değerleri işlemin gerçekleştirildiği andaki piyasa fiyatları göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. Bu nedenle değişken masraflar için döner sermaye faizi hesaplanmıştır.

Fiziki girdilerin miktarları belirlenirken gübre kullanımında; bitki besin elementi oranları göz önüne alınarak hesaplama yapılmıştır. Makinelerin çeki gücü ve işgücü ile ilgili kullanılacak olan verilerde ise makine çeki gücü saati ve insan işgücü saati olarak hesaplanmıştır. Yapılan analiz çalışmasında kullanılan değişken masraflar ve sabit masraflar toplamı üretilen ürün miktarı ile oranlanarak maliyetler hesaplanmıştır. İncelenen tarım işletmelerinde sermaye yapıları Tablo 3.2’de belirtilen sermayenin fonksiyonlarına göre sınıflandırılması esas alınarak hesaplanmıştır (İnan, 1998; Açıl ve Demirci, 1984).

Sayfa | 65 Tablo 3.2. İşletmelerin Fonksiyonlarına Göre Sınıflandırılması

AKTİF SERMAYE PASİF SERMAYE

A- Arazi Sermayesi A- Yabancı Sermaye (Borçlar)

1. Toprak Sermayesi 1. Arazi Karşılığı İpotekli Borçlar

2. Arazi Islah Sermayesi 2. Kooperatif Borçları

3. Bina ve İnşaat Sermayesi 3. Cari ve Adi Borçlar

4. Bitki Sermayesi ve Tarla Demirbaşı 4. İndi Borçlar 5. Av ve Balık Sermayesi

B- Müstecir veya İşletme Sermayesi B-Öz Sermaye 1. Sabit İşletme Sermayesi

Hayvan Sermayesi

Makine-Ekipman Sermayesi 2. Döner İşletme Sermayesi

Malzeme ve Mühimmat Sermayesi Para Sermayesi

İncelenen tarım işletmelerinin sermaye fonksiyonlarından biri olan toprak sermayesi tespit edilirken bölgedeki alım-satım değerleri esas alınmıştır. Arazi ıslah sermayesi hesaplanırken yeni inşa edilenlerde maliyet değeri üzerinden hesaplama yapılırken, eski yapılar içinde inşa maliyetlerinden amortisman değerleri çıkartılarak bir hesaplama gerçekleştirilmiştir. Bina sermayesinin hesaplanmasında da aynı yönteme başvurulmuştur (Erkuş, 1979).

Tarla demirbaşları kıymet takdiri maliyetine göre hesaplanmıştır. Hayvan sermayesi kıymet takdirinde yaş ve verimlilik durumlarına göre yörede gerçekleştirilen alım- satım fiyatları ve işletme sahibinin beyanı üzerinden değerlendirilmiştir (Erkuş, 1979).

Makine-ekipman sermayesi, yeni makine-ekipmanların satın alma bedeli, eski makine-ekipmanların ise yararlı kullanımı durumlarına göre alım satım değeri üzerinden belirlenmiştir. Bu çalışmada incelenen tarım işletmelerinin malzeme-mühimmat sermayesi ile para mevcudu, alacakları ve borçları belirlenirken işletme sahiplerinin

Sayfa | 66

beyanları esas alınmıştır. Çalışmada av ve balık sermayesine rastlanmadığı için ekonomik analizlerde ilgili kalemler hesaplanmamıştır (Erkuş 1979).

Arazi değeri hesaplamaları yapılırken kiracılıkta ve ortakçılıkta işlenen arazi değeri hem aktif sermaye içerisinde hem de pasif sermaye içerisinde gösterilmiştir.

İncelenen tarım işletmelerinin gayrisafi üretim değeri (GSÜD), gayrisafi hâsıla (GSH), işletme masrafları, brüt kâr, saf hâsıla, tarımsal gelir, aile geliri ve rantabilite sonuçları hesaplanmış, elde edilen değerler kısaca değerlendirilmiştir. İşletmelerde GSÜD; tarımsal faaliyetler neticesinde elde edilen bitkisel ve hayvansal ürün miktarının ve işletme sahibinin eline geçen fiyatların çarpılması ile elde edilen değere, “Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışı”nın ilave edilmesi ile hesaplanmıştır (Açıl ve Demirci, 1984).

Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışı (PDKA) Formülü şöyledir;

PDKA= (Sene Sonu Sürü Kıymeti + Satılan Hayvanların Değeri + Kesilen Hayvanların Değeri) – (Sene Başı Sürü Kıymeti + Satın Alınan Hayvan Değeri)

Hesaplanan GSH; GSÜD’ne işletme dışından elde edilen tarımsal gelir ve ikamet edilen konutların kira karşılıklarının eklenmesi ile hesaplanmıştır. Konut kira karşılığının belirlenmesinde, cari kira değeri ile bina değeri arasındaki ilişkinin incelenmesi gerekmektedir. Araştırmada taş ve betonarme binalarda bina değerinin %5,00’nin, kerpiç ve ahşap binalarda ise bina değerinin %10,00’unun kira karşılığı olarak alınması uygun görülmüştür (Dağlıoğlu., 2005).

İşletme dışı tarımsal gelirin hesaplanmasında işletmecilerin beyanları dikkate alınmıştır. İşletmeye ait makine-ekipman çeki gücü ve aile işgücünün, kendi işletmeleri hariç diğer tarımsal işletmelerde çalışmaları karşılığında elde ettikleri toplam gelir tarım dışı gelirdir. İşletmelerde tarımsal faaliyetleri gerçekleştirmek amacıyla yapılan toplam işletme masrafları sabit ve değişken masrafların toplamından oluşmakta olup Tablo 3.3’de ve Tablo 3.4’de belirtildiği gibi bitkisel ve hayvansal değişen masraflar için ayrı ayrı maliyet hesaplamaları yapılmıştır.

Sayfa | 67 Tablo 3.3. Bitkisel Üretim Sabit ve Değişen Masrafları

Bitkisel Üretim

Değişen Masraflar Sabit Masraflar

-Tohum Masrafları -Gübre Masrafları

-Tarımsal Mücadele Masrafları

-Benzin, Yağ, Tamir ve Bakım Gibi Değişen Makine-Ekipman Masrafları -Götürü Yaptırılan İşlerin Masrafları -Geçici İşçilik Masrafları

-Su ve Elektrik Ücreti -Ürün Sigortası

-Pazarlama ve Nakil Masrafları

-Yönetim Gideri -Daimi İşçilik Gideri

(Aile İşgücü ve Yabancı İşgücü) -Amortisman Gideri

(Bina ve Makine-Ekipman) -Bina Tamir Bakım Masrafları

Kaynak: Erkuş vd., 1995.

Tablo 3.4. Hayvansal Üretim Sabit ve Değişen Masrafları Hayvansal Üretim

Değişen Masraflar Sabit Masraflar

-Kesif Yem Masrafı

-Kaba Yemler (Satın Alınan) -Geçici İşçi Ücretleri

-Veteriner Masrafı -İlaç Masrafları

-Temizlik ve Malzeme

(Yular, Zincir, Tuz vs.) Masrafları -Suni Tohumlama ve Aşım Masrafları -Pazarlama Masrafları

-Hayvan Sigortası -Diğer Cari Masraflar

-Yönetim Gideri -Daimi İşçilik Gideri

(Aile İşgücü ve Yabancı İşgücü) -Amortisman Gideri

(Bina, İnek ve Makine-Ekipman) -Bina Tamir Bakım Masrafları

Sayfa | 68

Toplam değişen masraflar, gayrisafi üretim değerinden çıkarılarak brüt kâr, toplam işletme masrafları gayrisafi hâsıladan çıkarılarak saf hâsıla belirlenmiştir (Açıl ve Demirci 1984).

Tarımsal gelir, işletmecinin başarı düzeyinin ölçülmesinde kullanılan en önemli kriterlerden biri olup, saf hâsılaya aile işgücü ücret karşılığının eklenmesi ve bunların toplamından ödenen arazi kiraları ve ortakçılık payları ile borç faizlerinin çıkarılması ile tespit edilmiştir.

Binaların tamir ve bakım masraflarının hesaplanmasında bina değerinin %1,50’i veya üreticilerin yaptıklarını beyan ettikleri tamir bakım giderlerinin yıla düşen miktarları esas alınmıştır. Makine-ekipmanların yağ, yakıt, tamir ve bakım giderleri ise işletmecilerin fiilen yaptıkları masrafların toplamı olarak alınmış ve bunlar norm veriler (Dinçer ve Kadayıfçılar, 1972; Dinçer, 1976) ile kontrol edilerek kullanılmıştır.

Sabit sermaye unsurlarına amortisman hesaplamada; betonarme binalarda %2,00, taş ve yarı kargir binalarda %3,00, ahşap veya kerpiç binalarda %4,00, makine- ekipmanlar için %10,00, arazi ıslahı sermayesi unsurlarında ise %5,00 olarak dikkate alınmıştır (Erkuş vd., 1995).

Hayvan varlığının ortaya konulmasında mevcut sayıdaki varlıkları aynı bazda incelemek için büyükbaş hayvan birimine (BBHB) ve küçükbaş hayvan birimine (KBHB) çevirme işlemi yapılmış ve hesaplamalarda Tablo 7.14’deki katsayılar kullanılmıştır (Erkuş vd., 1995).

Mısır üretim etkinliğinin maliyetler üzerindeki etkinliğini incelemek amacıyla yapılan etkinlik analizinde ise aşağıdaki yöntem kullanılmıştır.