Program değerlendirme çalıĢmaları amacına göre dört tür değerlendirme yapıldığı ve buna göre programla ilgili çeĢitli kararların alındığı söylenebilir. Bunlar; yansıtıcı (reflective), biçimlendirici (formative) ve düzey belirleyici (summative) değerlendirmedir (Özdemir, 2009) ve tanılayıcı değerlendirmedir.
Yansıtıcı değerlendirme, konu alanında uzmanlarla, psikologlarla ve sosyologlarla birlikte program uygulanmaya konulmadan önce karar verecek kiĢileri bilgilendirmek için veri toplamak ve onlara programı uygularken rehberlik etmek amacıyla yapılan değerlendirmedir (Mersinligil, 2002). Taslak program uygulanmadan önce çıkabilecek sorunları gidermek için, programın amaçlarının kendi içinde tutarlılığını, amaç ve davranıĢlarla arasındaki iliĢkilerini, amaçları gerçekleĢtirmek için kullanılacak yöntemleri, araçları ve kullanılan değerlendirme türlerini incelemektedir. Bütün bunların yanında yapılan bu incelemelerde her aĢamada öğrencilerin seviyelerine uygun olup olmadığı da araĢtırılmaktadır (Turgut, 1983). Bu değerlendirme türünde veri toplama çok önemli olduğu için bütün veri tabanlarından yararlanılır.
Tanıma ve yerleĢtirme yani baĢka adıyla tanılayıcı değerlendirme de programa giriĢte, öğrencilerin bu programın hedeflerine karĢı biliĢsel, deviniĢsel ve duyuĢsal hazır
35
bulunuĢluğunun yakınlık derecesinin belirlenmesi için yapılır. Bir baĢka değiĢle öğrencilerin belirlenen programda etkili olabilmesi için gerekli ön koĢulların var olup olmadığı tespit edilir. Bu değerlendirme dönem baĢlarında, yeni bir hedefe ya da konuya geçileceğinde veya öğrenme güçlüğü hissedildiği zaman yapılır (Ertürk, 1994).
Biçimlendirici değerlendirme, programın uygulanıĢı sırasında öğrencilerin, belirlenen hedeflerden ne kadarını, hedeflerin hangilerini ne derecede öğrendiğini belirlemek için kullanılır. Ayrıca daha önceden belirlenen ve öğretmenlerce uygulanan yöntemlerden hangilerinin ne kadar etkili olduğu belirlenmektedir. Konu alanı ve öğretim materyalleri geliĢtirme uzmanlarına öğretmenlere, programın uygulama sürecinde eksikliklerin belirlenmesinde ve sorunların giderilmesinde değerlendirme sonucunda elde elden veriler yardımcı olmaktadır. Biçimlendirici değerlendirme, programın iĢleniĢi değerlendirdiği için topladığı veriler; programın amaçları, amaçların içerikleri, öğrenme-öğretme süreci ve ölçme değerlendirme ile iliĢkilidir (Öztürk Karakoç, 2008).
Düzey belirleyici değerlendirme de programın sürecine bakılmaktadır. Öğrencilerin, program sonundaki yetiĢme seviyesine yönelik veriler toplanır. BaĢka bir deyiĢle programın öncesinde beklenen davranıĢlardan uygulama sonunda hangilerinin baĢarıldığının karĢılaĢtırılmasının yapıldığı değerlendirme türüdür. Yapılan baĢarı ve ya yeterlilik testleri ile elde edilen veriler, programın uygulamaya devam edip etmeyeceğini ya da programda ne derece değiĢiklik yapılacağını göstermektedir (Kocabatmaz, 2011).
Özetle yapılan değerlendirme, hazırlanan taslak program hakkında ilgili kesimlerden görüĢ alınarak yapılırsa yansıtıcı değerlendirme; öğrencilerin ne derecede ön koĢula sahip olduğunu öğrenmek için yapılırsa tanılayıcı değerlendirme; hazırlanan programın uygulandıktan sonra elde edilen verilerle yapılırsa biçimlendirici değerlendirme; hazırlanan program süresincedeki öğrenme öncesi ve sonrası elde edilen verilerin değerlendirilmesi ile yapılırsa düzey belirleyici değerlendirmedir.
Değerlenmenin amacı belirlendikten sonra kim veya kimlerin değerlendirmeyi nerede yapacağının belirlenmesinde üç seçenek bulunmaktadır. Bunlar; araĢtırmacı-öğretmen yaklaĢımı, içten güdülenen değerlendirme, dıĢtan güdülenen değerlendirme olarak belirtilmektedir.
AraĢtırmacı- öğretmen yaklaĢımında merkezde bulunan öğretmen, sınıfında programın öğrenme-öğretme sürecini değerlendirerek programın iyileĢtirilmesine katkıda bulunması söz konusudur. Öğretmenler, bir yandan programı değerlendirirken diğer yandan öğrencilerin
36
geliĢimini takip etmektedir. Bu durum öğretmenlerin kendilerini geliĢtirmesine olanak sağlamaktadır. Mesleğinde kendini geliĢtiren öğretmenler tarafından incelenen programın uygulama süreci daha etkin ve baĢarılı olmaktadır. Ancak bu değerlendirme türünde merkezde sadece öğretmenler olduğu için öğretmenlerin bu değerlendirmeyi doğru yapması önemlidir. Bu nedenle değerlendirecek öğretmenlerin alanında uzman olmasının yanında ölçme ve değerlendirme konusunda da bilgi ve becerisinin olması gerekmektedir.
Ġçten güdülenen değerlendirmede, programa doğrudan dahil olan kiĢiler tarafından baĢka değiĢle okulun kendisi tarafından yapılan kurum içi değerlendirmedir.
McCormick ve James (1990:103)‟; in de belirttiği gibi değerlendirme, kurumun kendisi tarafından yapılması hem öğretmenlerin mesleki geliĢimlerini bakımından yararlı olacak, hem de programın iyileĢtirilmesine katkıda bulunacaktır, çünkü öğretmene ve okula ne kadar çok yetki verilirse bunlar o kadar çok sorumluluk alırlar ve kendilerini aynı oranda eğitimin kalitesini arttırmaya yararlar (Akt.;Mersinligil, 2002, s.74).
DıĢtan güdülenen değerlendirme, programa doğrudan etkileĢimi olan öğretmenler; öğrenciler ve yöneticiler tarafından yapılmayıp; dıĢarıdan gelen kiĢilerce yapılmaktadır. Değerlendirmecinin okul içinden birinin olmaması ve çalıĢanlara soru sorması, okulun çalıĢanları tarafından huzursuzluğa sebep olabilmektedir. Bu nedenle değerlendirmeci gerekli önlemleri almalı ve değerlendirmenin baĢarılı olabilmesi için tarafsızlığını korumalıdır. Bu değerlendirmede beklenen amaç, programındaki aksaklıkları gidermekten çok devletin sorumluluğunda olan programın değerlendirildiğini göstermektir (Öztürk Karakoç, 2008). Değerlendirme elde edilen veri türlerine göre de ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan ilki nitel değerlendirme, ikinci ise nicel değerlendirmedir. Nitel değerlendirme yaklaĢımında, gözlem yapmayı gerektiren; gözlem raporları, günlükler ve görüĢmeler gibi veri toplama araçları kullanılmaktadır. Ġlk bakıĢta bu tarz veri toplama yöntemleri bilimsel değilmiĢ gibi gözükse de ayrıntılı bilgiler içerdiklerinden program geliĢtirmede önemli rol oynamaktadır. Her değerlendirmede olduğu gibi bu değerlendirme yönteminde de veri toplama araçlarının belirli kurallar içerisinde ve sistemli bir Ģekilde toplanmasına dikkat edilmelidir. Nicel değerlendirme yaklaĢımında ise değerlendirme sayısal verilere dayanıp; elde edilen veriler üzerinde istatistiksel yorumlar yapılması gerekmektedir. Verileri toplamak için kontrol ve deney gruplarına ihtiyaç duyulmaktadır. Deney koĢullarına göre dikkate alınarak hazırlanan değerlendirme ortamı nicel değerlendirmede önemli yer tutar (Ġtmeç, 2008).
Kıyaslama türüne göre değerlendirme kendi içinde iki grupta toplanır. Birincisi olan norma dayalı değerlendirmede bireyler kendi aralarında kıyaslanarak yapılmaktadır. Kıyaslama
37
sonucunda sıralama yapıldıktan sonra seçme yapılmaktadır. Ġkincisi olan hedefe dayalı değerlendirmede ise bireylerin programda hedeflere uygun istendik davranıĢları geliĢtirip geliĢtirmediği değerlendirilir. Bu nedenle program uygulamadan önce ve sonra bireyde istenen davranıĢlardan hangilerinde ne gibi değiĢiklikler olduğuna bakılır (Kocabatmaz, 2011).
Verimlilik açısından değerlendirme türleri kendi içinde; niceliksel iç ve dıĢ değerlendirme ile niteliksel iç ve dıĢ değerlendirme olarak dört grupta incelenmektedir. Niceliksel iç değerlendirmede; okula veya sınıfa giren öğrenci ile belirlenen sürede hiç kalmadan sınıfı geçen veya okulu bitiren öğrenci sayısı arasındaki oranın belirlenerek değerlendirme yapılmaktadır. Niceliksel dıĢ değerlendirmede ise; okulu bitiren öğrencilerin sayısıyla, toplumun gereksinim duyduğu yetiĢmiĢ insan sayısı arasındaki orana göre yapılan değerlendirme türüdür. Niteliksel iç değerlendirmede de öğrencinin kazandığı davranıĢ sayısı ve düzeyi ile kazandırılmak istenen hedef davranıĢların sayısı ve düzeyi arasındaki oran değerlendirilmektedir. Niteliksel dıĢ değerlendirmede ise; okulu bitiren öğrencide gözlenen davranıĢ sayısı ve düzeyi ile öğrencinin çalıĢacağı alanın istediği davranıĢ sayısı ve düzeyi arasındaki oran değerlendirilmektedir (Bülbül, 1983).
ġekil 6. Değerlendirme türleri
Değerlendirme türleri yukarıdaki Ģekle göre, 5 gruba ayrılmıĢtır. Amacına göre değerlendirme; yansıtıcı, tanılama ve yerleĢtirme, biçimlendirici ve düzey belirleyici olarak ayrılmıĢtır. Ġkinci tür ise nitel ve nicel değerlendirme türlerini kapsayan verilerin türüne göre yapılan değerlendirme türüdür. Kimin / kimlerin yaptığı ve nerede yapıldığına yönelik değerlendirmeler ise, araĢtırmacı- öğretmen, içten güdülenen ve dıĢtan güdülenen
DEĞERLENDĠRME TÜRLERĠ Amacına Göre Değerlendirme
1. Yansıtıcı( reflective) 2.Tanılama ve yerleĢtirme 3.Biçimlendirici (formative) 4. Düzey belirleyici (summative)
Verilerin Türüne Göre Yapılan Değerlendirmeler
1. Nitel değerlendirme 2. Nicel değerlendirme Kimin / Kimlerin Yaptığı ve
Nerede Yapıldığına Yönelik Değerlendirmeler 1. AraĢtırmacı- öğretmen 2. Ġçten güdülenen 3. DıĢtan güdülenen Kıyaslama Türüne Göre Değerlendirme 1. Norma dayalı değerlendirme 2. Hedefe dayalı değerlendirme Verimlilik Açısından Değerlendirme 1. Niteliksel iç verimlilik
açısından değerlendirme 2. Niteliksel dıĢ verimlilik
açısından değerlendirme 3. Niceliksel iç verimlilik
açısından değerlendirme 4. Niceliksel dıĢ verimlilik
38
değerlendirmeden oluĢmaktadır. Dördüncü değerlendirme türü olan kıyaslama türüne göre değerlendirmede ise, norma ve hedefe dayalı değerlendirmeyi içermektedir. BeĢinci değerlendirme ise, niteliksel iç verimlilik, niteliksel dıĢ verimlilik, niceliksel iç verimlilik ve niceliksel dıĢ verimlilik olan verimlilik açısından değerlendirme yer almaktadır.