1. BÖLÜM SELANİK SANCAĞ
1.14. Selanik Sancağı Kazaları
1.14.3. Doyran Kazası 1 İdari Yapı
Doyran Kazası Selanik Şehri’nin 12 saat kuzey batı tarafındadır ve takriben 26.379 nüfusa sahipti. Doyran Kazası, Avrethisarı, Ustrumca, Tikveş ve Demirhisar Kazalarıyla çevrilmiştir. Ziraata uygun 400.000 dönüm sert arazisi vardı. Doyran Kazası’nın idari yöneticileri aşağıda gösterildiği gibidir.108
Kaymakam : Hasan Avni Efendi ikinci Mal Müdürü : Recep Sırrı Efendi Tahrirat Kâtibi : Eyüp Bey
Tahrirat Nüfus Memuru : Hafız Halil Efendi Tahrir Nüfus Kâtibi : Ali Efendi
Sandık Emini : Hayim Efendi 1.14.3.2. Coğrafi Yapı
Doyran Kasabası’nın kuzey doğusu ve kuzey batısı tarafında iki dağ vardı. Bu dağların her saati 6 kilometre itibariyle 24 kilometre uzunluğundaydı. Birisinin doğudan garba ve diğerinin batıdan doğuya meyli olup iç taraflarında kayın ve pelit ağacı yetişmekteydi. Bu kazanın batı taraflarında kuzeyde 2 ova vardı. Bunlardan biri doğudan garba diğeri de güneyden kuzeye doğru meyilli olup yüz ölçümü 15 kilometreydi. Devlet hazinesi buradaki vergilerden yüzde 20 nispetinde istifa eylerdi. Bu gölde sülek ve kukuleta bulunurdu. Ayrıca burada her türlü kuş avlanmaktaydı.
1.14.3.3. Demografik Yapı
Doyran Kazası’nın nüfusu Müslüman kadın sayısı 9.188- erkek sayısı 8.856, Rum kadın sayısı 3.636- erkek sayısı 3.846, Yahudi kadın sayısı 77- erkek sayısı 77, Kıpti kadın sayısı 257- erkek sayısı 339’du. R. Mart 1300/ M. Mart-Nisan 1884 ayından R. Teşrinievvel 1300/ M. Ekim-Kasım 1884 on beşine kadar olan doğumlarla kadın sayısı 260- erkek sayısı 288 olmuştu.109 Bkz. Tablo-3.
108 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 161. 109 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 167.
31
Tablo-3: Etnik Kökene ve Cinsiyete Göre Nüfus Sayıları.
KADIN ERKEK
Müslüman 9.188 8.856
Rum 3.636 3.846
Yahudi 77 77
Kıpti 257 339
1300 Mart ayı ile Teşri-i Evvel
on beşine kadar olan doğumlar 260 288
Toplam 13.418 13.406
1.14.3.4. Mimari Yapı
Doyran Kazası’nda birçok bina, meberrât110, cami vardı. Aynı zamanda ezcümle 4
medrese, 1 ortaokul, 54 ilkokul, 2 kız mektebi vardı.
1.14.3.5. Evlilik
On beş yaşına kadar 28 ve yirmi beş yaşından elli yaşına kadar 34 erkek evlenmiştir. On beş yaşından yirmi yaşına kadar 32 ve yirmi yaşından yirmi beş yaşına kadar 36 bakire evlenmişti. Yirmi beş yaşından otuz yaşına kadar 9 ve otuz yaşından kırk yaşına kadar 18 ve kırk yaşından elli yaşına kadar 7 dul kadın evlenmişti. Yine bu müddet zarfında Doyran Kazası’nda erkeklerden 261 ve kadınlardan 305 ve erkeklerden 152 kişi evlenmişti. Erkeklerden 109 kişi bekâr olduğu gibi kadınlardan 65’i bakire ve 88’i evli ve 52’si dul kadındı.111 Bkz. Tablo-4.
110 Hayır, için, sevap kazanmak üzere yapılan işler. Bkz. Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik
Lugat, s. 898.
32
Tablo-4: Yaş, Cinsiyet ve Medeni Duruma Göre Evlilik Sayıları.
KADIN ERKEK
15 yaşına kadar - 28
15 yaşından 20 yaşına kadar 32 -
20 yaşından 25 yaşına kadar 36 28
25 yaşından 50 yaşına kadar - 34
25 yaşından 30 yaşına kadar 9 -
30 yaşından 40 yaşına kadar 18 -
40 yaşından 50 yaşına kadar (Dul) 7 -
Toplam (Evli) 88 152
Toplam (Bekâr) 65 109
Toplam (Dul) 52 -
Toplam (Vefat) 305 261
Toplam (Nikâh) 102 kişi
1.14.3.6. Eğitim-Öğretim
Doyran Kazası’nda 54 ilkokul, 1 ortaokul ve 2 yaşındaki çocuklar için mektep vardı. İlkokulların 43’ü Müslümanlara, 5’i Rumlara, 4’ü Bulgarlara ve 1’i de Katoliklere aitti. Müslüman ilkokullarında 43 muallim, 713 erkek, 361 kadın ve Rum mekteplerinde 5 muallim, 181 öğrenci ve Bulgar mekteplerinde 4 muallim, 142 öğrenci ve Katolik mektebinde 1 muallim, 10 öğrenci mevcuttu. İlkokul mekteplerinde usul-ü cedit eğitimi verilmekteydi. Ortaokul Müslümanlara ait olup 1 muallim ile 35 öğrenci vardı. Kız okulları ise Rum ve Bulgar çocuklarına mahsus olup Rum mektebinde 1 muallime 50 talebe ve Bulgar mektebinde ise 1 muallime 60 talebe vardı.112
1.14.3.7. Üretim ve Ekonomi
Doyran Kazası’nda her çeşit kuş avlanmaktaydı ve aynı zamanda dirileri beşer- altışar kuruşa satılmaktaydı. Doyran Gölü’nde saz tabir olunan kamışlar da ihraç edilmekteydi. Bu kamışlar kış mevsiminde dalyanlar113 da kullanılırdı.
Doyran Kazası’nın ziraate uygun takriben 272.310 dönüm toprağı vardı. Ve bunun 8.000 dönümüne buğday, 9.000 dönümüne çavdar, 1.500 dönümüne yulaf, 16.000
112 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 174.
113 Deniz, göl, ırmak gibi sularda, kıyılara yakın yerlerde su içinde çakılmış kazıklara gerilmiş ağlardan oluşturulan büyük, geniş balık avlama yeri, bir tür balık avlama çemberi, bir tür balık kapanı. Bkz. Kollektif, Büyük Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, 2011, s. 851.
33 dönümüne arpa, 3.000 dönümüne darı, 10.000 dönümüne mısır ekilirdi.114 Her
dönüm buğday ve çavdar tarlalarından 1’er, yulaf tarlasından 1,5, arpa tarlasından 1, darı- mısır tarlalarından 4 kile hububat ve 3 kantar saman elde edilirdi. Çavdar tarlasının her dönümünden 5 kile hububat ve 3 kantar saman; yulaf tarlalarından dönüm başına 7 kile hububat, 3 kantar saman üretimi yapılırdı. Arpa tarlasının dönümünden 5 kile hububat ve 3 kantar saman; darı tarlasının dönüm başına 8 kile hububat elde edilirdi. Doyran’da buğdayın kilesinin kıymeti ortalama 14, çavdarın 10, yulaf ile arpanın 6’şar ve darı ile mısırın 30 kuruştu. Buğday samanının her kantarı 3’er, çavdar samanı 40’ar; yulaf, darı ve arpa samanları 3’er kuruşa kadar satılmaktaydı. Bu kazada kuru fasulye, çetene, pirinç ve keten gibi mahsulâtın ziraatı var ise de bu cüzi miktardaydı.
Tütün ziraatı da Doyran Kazası’nda devam etmekteydi. Bu kazada 600 dönümden fazla pamuk ve 200 dönüm kadar keten tarlası bulunup pamuk tarlasının her dönümünde 10 kıyye tohum ekilmekte ve 100 kıyye mahsul alınmaktaydı. Her kıyyesının kıymeti de 7 kuruş civarındaydı. Keten tarlasının her dönümünde 3 kıyye tohum ekilmekte ve 10 kıyye mahsul alınmaktaydı. Bunun ortalaması fiyat itibariyle her kıyyenın ederi 100 paraydı. Doyran Kazası’nın susam mezru’su115 350 dönüm civarındaydı. Dönüm başına ekilen tohumda alınan mahsul 1’e 40 nispetindeydi. Her kıyyesının fiyatı 3 kuruş olduğu gibi 100 kıyye susamdan 45 kıyye yağ hâsıl olunmaktaydı. Yağın her kıyyesı 7 kuruşa ve posasının da her kıyyesı yirmişer paraya satılmaktaydı. 4- 5 seneden beri Doyran Kazası’nca afyon ziraatına başlanmış olup toplamda afyon tarlaları 244 dönümdü. Afyonun tohumu olan haşhaştan her dönümünde ekilen miktarı 100 ve her dönümden alınan afyon 2 kıyyedan ve her kıyyesının kıymeti 200 kuruştan ibaretti. Hayvancılıktan daha faydalı görüldüğü için bölge halkı afyon üretimini artırmıştı. Söz edilen bu haşhaşın her 100 kıyyesından 40 kıyye yağ ve 55 kıyye posa çıkmaktaydı. Yağın her kıyyesı 6’şar kuruşa ve posanın kıyyesı da 20’şer paraya alınıp satılmaktaydı.116
Bu kazadaki üzüm bağlarının miktarı 7.000 dönümdü. Her dönümden alınan mahsul 400 kıyye ve her kıyye üzümün fiyatı 15’er paraydı. Üzüm mahsulünün bir kısmı iane için harcanmaktaydı. Diğer kısmından da şarap imal edilmektedir. Her sene
114 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 169.
115 Arşınla ölçülmüş. Bkz. Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik, s. 966. 116 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 171-172.
34 Doyran Kazasınca imal edilen şarabın miktarı 400.000 kıyye civarında tahmin olunmakta ve her kıyyesı 40 paraya satılmaktaydı.117
Doyran Kazası’nca ipek böceğinden her sene tahminen 10 kıyye118 miktarında tohum
açılmaktaydı. 1 dirhem tohumun kıymeti 40 para olduğu gibi 1 dirhem tohumdan 4 kıyye koza hâsıl olurdu. Her kıyye koza on ikişer kuruş olarak satılırdı. Bu kaza dâhilinde 200 ve daha fazla arı kovanı bulunmaktaydı. Her kovandan 5 kıyye bal ve 300 dirhem bal mumu hâsıl olmaktaydı. Balın her kıyyesi 4 ve bal mumun her kıyyesi de 20 kuruşa satılmaktaydı.119
Bu kazada çiftlik hayvanı olarak 100 manda, 800 öküz, damızlık mandası dâhil 20 boğa ve 82 dişi, 33 malak ve damızlık sığırı bulunmaktaydı. Ayrıca 790 boğa, 3.370 inek, 1.320 dana ve hergele vardı. 18 aygır, 150 kısrak, 37 tay, damızlık olarak 500 koç, 10.000 koyun, 4.000 kuzu, 2.000 burma, 1.200 teke, 3.000 dişi keçi, 1.000 oğlak, 1.500 burma, 1.700 binek ve yük beygiri, 23 ester, 723 merkep, 32 deve ve 130 canavardan vardı. Her koyundan 300 dirhem değerinde kıl alınıp Doyran Kazasınca senelik 11.000 kıyye yapağı 7 ve keçi kılı dahi 5 kuruş kıymetinde olup dâhili ve harici sarf edilirdi.
Bu kasabada mensucat için 41 adet tezgâh vardı. Bunların 32’si ihram, 92’u çul ve çuval gibi kadın dokumacı imaline mahsustu. İhram tezgâhlarında 4 erkek amele ve 28 kadın vardı. Bunların bazen her parçası 100 paraya çarşıda, her adedini de 15 kuruştan 20 kuruşa kadar satılmaktadır ve ara sıra Selanik’e kadar gönderilmekteydi. Dokumacılar 9 kişiydi. Bunlar çoğunlukla katır, deve çulu ve bazen de çuval, torba imal eder. Her parçası 9 kuruş civarında satılırdı.
Doyran menafi’ sandığının sermayesi 50.446 kuruştan ibaret olup vaktiyle ziraatçılar tarafından yapılan iane 45.372 kuruş civarındaydı. Ve bu meblağdan 53 2120 kuruş
nizamı mucibince vadesinde faizi hâsıl kalınmak üzere faydalı olmuştu. Geçen sene menafi sandığı için sadaka ve zekât olarak; 127 kile hınta, 121 kile satıka, 450 kile arpa, 190 kile çavdar, 30 kile yulaf, 4 kıyye fasulye, 2’şer buçuk kıyye burçak ve çitlek ianen alınmıştı.121
117 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 172.
118 Okka, dört yüz dirhem, Bkz. Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, s. 796. 119 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 171.
120 Salnamede meblağ bu şekilde verilmiştir. Selanik Vilayet Salnamesi, s. 174. 121 Selanik Vilayet Salnamesi, s. 174.
35 Doyran Kazası’nda 11 karyeye dolu isabet etmiş 140 dönüm çavdar, 15 dönüm satıka, 740 dönüm bağ, 5 dönüm afyon ve haşhaş tarlasını bozmuş ve hayli zararlar vermişti.122
1.14.3.8. Ulaşım
Doyran Kazası’na ait salnamede ulaşım konusunda herhangi bir bilgi bulunamamıştır.
1.14.3.9. Sağlık Hizmetleri
H. 1301 yılında Doyran Kazası’nın 20 kadar karye ve mahallelerinde sığır hayvanatına çiçek hastalığı ortaya çıkmış ise de yapılan tedavi sonucunda hastalık ortadan kalkmıştı. Telef olan hayvan sayısı 30 kadardı.123
1.14.3.10. Hapishaneler
Doyran hapishanesinde 12 suçlu mevcut olup bunlardan 2’si ceza süresini doldurduğu için tahliye edilmişti. Suçlu olarak yatanlardan 42’sinden 39’uu sürelerini doldurdukları için tahliye edilmişlerdi.
1.14.4. Ustrumca Kazası