Doğu Anadolu ve Urartularda Demir

Urartu Devleti, MÖ 9. yy‟da Doğu Anadolu‟da kuzey sınırları Erzurum ve Erzincan‟a, güney sınırları Musul ve Halep‟e, doğuda Hazar Denizi‟nden batıda Malatya‟ya kadar bir alan çizen ve baĢkenti TuĢpa Van olan bir devlettir. Urartular, MÖ 8. yy‟a kadar Yakın Doğu‟nun en büyük devletlerinden biri olarak yaĢamıĢlardır. Bu yüzyılın ortalarında Kimmer ve Ġskit akınlarıyla sarsılarak dağlık bölgelere sıkıĢmıĢlar, Ġskit istilasından ve 7. yy‟da Asur Devleti‟nin ortadan kalkmasından sonra Medlerin Anadolu‟yu ele geçirmesi üzerine (Urartu Devleti) MÖ 600 yıllarında son bulmuĢtur.144

Asur yazılı kaynaklarında, Van Gölü çevresindeki bölgeden, ilk kez MÖ 13. yüzyılın ilk yarısında Uruatri toprakları olarak; MÖ 11. yüzyılın baĢlarında ise Nairi ülkesi olarak bahsedilir. Bazı bilim adamları, Assur krallarının Van Gölü çevresinde

141

S. Aktüre, a.g.e., ss. 47-55.

142 _{E. Bilgiç, a.g.m., s. 507.}

143 _{Gülriz Kobze, “Güneydoğu Anadolu Bölgesi”, Türkiye Demir Çağı Üzerine Değerlendirmeler,}

Ġstanbul, 2008, ss. 31-42.

yaĢayan ve kendileriyle dostça iliĢkiler içinde olmayan bu yarı göçer topluluklarla yapılan savaĢlarda kazandığı zaferlere dikkat çeker. Zaferle birlikte; Assurluların ülkelerine getirdikleri mallar arasında demir savaĢ arabaları vardır. 145

Van Gölü çevresinde yapılan araĢtırmalar esnasında ortaya çıkarılan ve erken Demir Çağı‟na ait olduğu belirlenen Van-Karagündüz, Van-Yoncatepe, Ernis-Evditepe, Hakkâri ve ġorik mezarlıkları; Assur kaynaklarında sözü edilen MÖ 13. yüzyıl ile MÖ. yüzyıl arasında Van Gölü çevresinde yaĢayan Nairi ve Uruatrilere, MÖ 9. yy‟dan sonra da Urartulara ait olan mezarlıklardır. Bu mezarlardan elde edilen mezar buluntuları arasında demirden yapılmıĢ yüzlerce eĢya, silah, bilezik, yüzük, saç halkası ve gözlü iğne vardır. Bu mezarlarda ortaya çıkarılan buluntuların en önemli niteliği, demirden yapılmıĢ çeĢitli gündelik eĢya, takı ve hançer, kama, demir asa baĢları vb. silahların olmasıdır. Mezarlardan çıkarılan bu demir takı ve silahların özellikle MÖ 11. yy‟ın sonları ile MÖ 10. yy‟ın ikinci yarısı arasındaki döneme ait olduğu düĢünülmektedir.146

Aslında bu mezarlardaki demirden takı ve törensel silahlar, demirin ne kadar değerli olduğunu gösteren nesnelerdir. Ayrıca uzmanlar göre; silahların yapımındaki zor iĢçilik, bu yarı göçer toplumların demir iĢleme teknolojisinde çok geliĢmiĢ bir düzeye eriĢtiğini ve maden iĢleyen zanaatkârların usta olduklarını gösterir.147

Erken Demir Çağı‟na ait Ernis-Evditepe mezarlarından birinde bulunan demirden dövme tekniği ile yapılmıĢ bir balta, Doğu Anadolu Bölgesi‟ndeki çekiç baĢlı demir baltaların ilk örneğidir ve “Ernis Baltası” olarak bilinmektedir. Bu baltalar bir bakıma, bölgede tarımla uğraĢıldığının göstergesidir. Dövme tekniğiyle yapılan topuz baĢlarında da çekiç izleri belirgin olarak görülmektedir. Çok büyük bir ustalık ve beceri isteyen bu tür topuz baĢı yapma tekniğinde demirci ustalarının olağanüstü baĢarılı oldukları kolayca anlaĢılmaktadır. Ernis-Evditepe, Yoncatepe ve Karagündüz mezarlıklarında takı olarak demirden yapılmıĢ bilezikler, az sayıda demir yüzük ve demirden dövülerek yapılan süs iğneleri dikkat çekicidir. Takılardaki iĢçilik de Urartuların sanata verdikleri değerin göstergesidir. Mezarlarda dövme tekniği ile yapılmıĢ demirden kırık parçalar da bulunmuĢtur; ancak bu parçaların ne oldukları tam olarak belirlenememiĢtir.148

Bu mezarlıklarda bulunan buluntulardan yola çıkarak

145 _{Oktay Belli, Erkan Konyar; Doğu Anadolu Bölgesinde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri, 2003,}

Ġstanbul, ss. 2-5.

146 _{Veli Sevin, Ersin Kavaklı; Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van- Karagündüz, Ġstanbul, 1996, ss. 27-}

37.

147

V. Sevin, E. Kavaklı; a.g.e., ss. 52- 92.

sözkonusu topraklarda Urartu Krallığı‟nın kurulmasından önce de demir iĢleme tekniğinin geliĢmiĢ olduğunu söylemek mümkündür.

Urartuların Van Ovası‟nda bulunan ikinci baĢkenti Toprakkale‟de yapılan kazılarda da demirle ilgili değiĢik buluntulara rastlanmıĢtır. 1898 yılında bir Alman Arkeoloji heyeti, Toprakkale‟de yaptığı çalıĢmalarda tapınağın temellerini ortaya çıkarmıĢtır. Bu tapınakta yapılan kazılarda gündelik eĢyalar içinde demir ve tunçtan yapılmıĢ silahlar, aletler, çok sayıda çanak çömlek, süs eĢyaları vb. ele geçirilmiĢtir. Prof. Dr. Kemal Balkan, Patnos yöresinde yaptığı arkeoloji çalıĢmalarda, Urartu Sarayı Giriktepe ile Aznavurtepe arasında Urartu krallarından Menua ile oğlu 1. ArgiĢti‟ye ait bir tapınak ortaya çıkarmıĢtır. Bu tapınaktaki kazı çalıĢmalarında değiĢik eĢyaların yanı sıra demir silahlar bulmuĢtur. Pontus ilçesinin iki km güneyindeki on iki metre yüksekliğinde olan küçük bir höyük üzerinde ilginç bir Urartu Sarayı bulunmaktadır. Saray ve eklentilerinin su gereksinimini sağlayan kuyunun içinde de tunçtan eĢyaların yanı sıra kazma, kama, varyoz, balta gibi demirden yapılmıĢ aletler bulunmuĢtur. Urartu kralı 2. ArgiĢti, Erzincan ilinin yirmi km doğusunda yer alan Altıntepe‟de çok dayanıklı bir sınır kalesi inĢa ettirmiĢtir. Ve bu yapının hazine dairesinde de mızrak uçları, demir ve tunçtan topuz baĢları, altın düğmeler vb. buluntular ele geçirilmiĢtir. Aras Irmağı‟nın kuzey bölgesinde Urartu kralı Rusa tarafından yaptırılan TeiĢebaini Kalesi‟nde Urartu askeri donanmasına ait demirden yapılmıĢ silahlar, pullu zırhlar, kalkan, okluk ve miğferler ortaya çıkarılmıĢtır.149

Van Gölü çevresinde yapılan bu kazı çalıĢmaları; Urartuların kurulduğu bölgenin aslında demir üretim alanı olduğunu göstermektedir. Nitekim Van Gölü‟nün güneyindeki dağlık bölgede yapılan araĢtırmalarda, Urartular tarafından iĢletilen yüzden fazla maden ergitme merkezi ve cüruf deposu, galeri, pota ve üflecin yanı sıra büyük miktarda bakır ve demir madenleri bulunmuĢtur. Urartuların hammadde ve savaĢ silahları sağladığı diğer bir bölgenin de Kuzeydoğu Anadolu olduğu bilinmektedir. Nitekim bu bölgede bulunan geniĢ ormanlık alanlarda yüksek ısıda eritilen demir madenini iĢlemek için kullanılmıĢ ve demirciliğin geliĢmesini sağlamıĢtır. Bölgede erken Demir Çağı‟na ait olduğu belirlenen mezarlarda bulunan binlerce çeĢit demirden yapılma eĢyanın, törensel silahın, küpe, yüzük, bilezik gibi süs eĢyalarının, gözlü ve gözsüz iğnelerin hammaddesinin bu bölgedeki demir yataklarından karĢılandığı da bilinmektedir. Bu demir iĢleme merkezlerinden biri olan ġibut (Balaban), Urartu

baĢkenti TuĢpa‟ya sadece altmıĢ km uzaklıktadır. Urartular tarafından kurulan baĢkente ait merkezi yönetim ve yerleĢme sisteminin bölgenin zengin maden kaynaklarına yakın olması da dikkat çekicidir. Ayrıca Urartular; inĢaat alanında baĢarılıdır. Bu baĢarılarının da ulaĢmıĢ oldukları teknolojik seviyeyle ilgili olduğu varsayılmaktadır. Öyle ki, usta demirciler tarafından yapılan demir balyoz, kaldıraç, murç, kazma, kürek ve diğer inĢaat aletleri; baraj, gölet ve sulama kanallarının açılmasında, binlerce metre küp taĢların kırılıp çıkartılmasında önemli rol oynamıĢtır.150

Urartuların yükselme döneminde de demirden yapılan çeĢitli tarımaletleri ve silahlar, yaygın olarak üretilmiĢ ve gündelik yaĢamda kullanılmıĢtır.151 Bu geliĢme de Doğu Anadolu‟da, özellikle Van Bölgesi‟nde demir eĢya, takı ve silah üretme teknolojisinin hızlı bir Ģekilde ilerlediğini gösterir niteliktedir. Aynı zamanda Urartular, demir teknolojisinde gösterdikleri baĢarılarını Asurlulara karĢı güç olarak da kullanmıĢlardır. Öyle ki Doğu Anadolu‟da bulunan demir eĢyaların sayı ve içerik yönünden benzerlerine, Transkafkasya ve Kuzeybatı Ġran bölgelerindeki mezarlarda da rastlanmıĢ olması, bu dönemdeki demir teknolojisinin Van‟da geliĢip yükseldiğine ve komĢu ülkelere yayıldığına dair delil niteliğindedir.152

Geç Hititler ve Urartuların yıkılmasıyla bu medeniyetlerin kurduğu demir atölyeleri ve demir iĢçiliğindeki ustalıkları bu topraklarda yeni bir medeniyet kuran Asurlular‟a geçmiĢtir. Kuzey Mezopotamya‟dan baĢlayarak Suriye ve Anadolu‟nun büyük bir parçasında hüküm süren Asurlular da demir eĢya ticareti yapmıĢlardır.153

Asurlular Kafkasya‟dan, özellikle Ermenistan‟dan demir ithal etmiĢler ve bu sayede demirle ilgili büyük geliĢmeler sağlamıĢlardır.154

Görülen o ki Mezopotamya topraklarında demir maden yataklarının olması, demir iĢçiliğini ve teknolojisini beraberinde getirmiĢtir. Bu toprakların tarıma elveriĢli olması, demirden tarım aletlerinin yapılmasına; bölgenin verimli olmasından dolayı bölgeye sahip olmak amacıyla bazı ulusların birbiriyle yaptığı savaĢlar da demir silahların üretilmesine neden olmuĢtur.

150 _{O. Belli, E. Konyar; a.g.e., ss. 90-93.} 151 _{S. Aktüre, a.g.e., ss. 87-94.}

152

Daha geniĢ bilgi için bakınız: B. Ralf Wartke, Iran-Urartu, Berlin: Vorderasiatisches Museum, 1987; M. Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü, Ġstanbul, 2006; A. Çilingiroğlu, Urartu Tarihi, Ġzmir, 1994.

153 _{“Demir Çağı” maddesi, Türk Ansiklopedisi, 1966, C. 8, ss. 1-3.} 154