Amerika’da Demir

Amerika‟da Endüstri Devrimi‟ne kadar demirin çıkarılması, eritilmesi ve iĢlenmesi çoğunlukla bireyler ve küçük gruplar tarafından yapılmıĢtır. Her bir maden, demirhane ve demircide en fazla birkaç insan çalıĢmıĢtır. Amerikan yerlileri olan Kızılderililer değerli metal çıkarmada deneyim sahibi olmalarına rağmen, demirin çıkarılması ve iĢlenmesinde baĢarılı olamamıĢlardır. Bazı bilim adamlarına göre Amerika bu ilmi Avrupalılardan öğrenmiĢtir.180

Eliade‟ye göre ise Orta ve Güney Amerika‟ya demircilik sanatı büyük olasılıkla Asya‟dan gelmiĢtir.181

Demir çıkarımı ve iĢlenmesi, Britanya Kuzey Amerikası‟nda yerleĢimin baĢlaması ile birlikte 1621‟lerde Virginia‟da; 1646‟da Massachuset‟de baĢlamıĢtır. Massachusetts, Yeni Dünya‟da demir iĢletme teknolojisini baĢlatıp Koloni Amerikası‟nda demir endüstrisinin merkezi olmuĢtur. Burada 1646–1668 yılları arasında faaliyet gösteren Saugus Demir ĠĢleri Tesisi, Yeni Dünya‟da ilk karma dökme demir ve iĢlenmiĢ demir iĢinin yapıldığı yerdir.182

1700‟lerin sonunda kolonilerdeki madenler dünya demirinin ancak % 2‟sini üretirken, 18. yy‟da Amerikan pik demiri üretiminde büyük bir artıĢ görülmüĢtür. Ġngiltere 1750‟de, devrimin temel sebebi olan Ticaret ve Kabotaj Kanunları‟nın ilklerinden olan Demir Yasası‟nı hayata geçirmiĢtir. Böylece Amerikan kolonilerindeki maden eritme ocağı ve demirhanelerde artıĢ olurken döküm iĢçileri ve onları takip eden nesiller Koloni Amerikası‟nın birçok yerine dağılmıĢ ve demir üretim merkezleri kurmuĢlardır.183

180

“Amerika‟da Demir”, http://www.uh.edu/engines/epi1317.htm. (27.02.2013).

181 _{Mehmet ÇeribaĢ, “Türklerde Demirciler ve ġamanlar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma}

Dergisi, 2007, S. 42, ss. 113-121.

182

http:// en.wikipedia.org/wiki/Saugus_Iron_Works_National_Historic_Site (27.02.2013).

Amerika‟daki erken demir yapımı, üretim teknolojisi ve geliĢimi; 17. yy. kolonilerinin ulus tarihinin Ģekillenmesindeki rolünü göstermesi açısından önemlidir. Saugus Demir ĠĢleri Tesisi, büyük iĢgücü gereksinimiyle Eski Dünya‟dan Yeni Dünya‟ya insan ve teknoloji yönünden bir kanal görevi görmüĢtür. Ayrıca bu tesis, Amerikan kolonilerinde ekonomik özgüvenin temelini oluĢturarak ABD‟nin bağımsızlık tarihinin baĢlangıcı olmuĢtur. Son ürünlerin yerel kullanım ve yurtdıĢına alım satım amaçlı üretimi yoluyla ülke, sömürgeci statüden egemen toplum statüsüne geçiĢin ilk adımını atmıĢtır. Tesis, Massachusett Körfez kolonisindeki yaĢam, Kızılderililerin yerleĢimi ve arkeoloji hikâyelerini araĢtırmak ve anlamak için halen bir öğrenme laboratuarı hizmeti görmektedir. Bu tesiste doğal ortamdaki insan iliĢkileri ve endüstri geliĢiminin ekolojik etkileri oldukça belirgin ve anlaĢılırdır. Tüm bu özellikleri ve BirleĢmiĢ Devletlerin tarihi geliĢimi ve statüsündeki öneminden dolayı Saugus Demir ĠĢleri 5 Nisan 1968‟te, “Saugus Demir ĠĢleri Milli Parkı” (Saugus Iron Works Natıonal Historic Site)184 olarak adlandırılmıĢ ve Ulusal Park Sistemi‟nin bir parçası haline getirilmiĢtir. Saugus Demir ĠĢleri Milli Parkı uluslararası bir öneme sahiptir; çünkü Avrupa‟daki tüm bilim adamları burayı Amerika‟da ilk demir üretim teknolojileri ve bunların geliĢimi üzerine bilgi alınabilecek ilk kaynak olarak kabul etmiĢlerdir.185

Amerika, iç savaĢ sonrasına kadar tüm çeliği ithal etmiĢtir; çünkü çelik mevcut ilkel yöntemlerle üretilemeyecek kadar pahalıdır ve çoğunlukla da kılıç ve hassas aletler gibi ürünlerde kullanılmaktadır.186

1950‟lere kadar dünyada demir-çelik üretimi ABD‟nin hegemonyası altındadır ve 1950‟lere kadar sanayiler arası iliĢkiler dokusunu denetleyen demir-çeliğin önemini bir süre daha muhafaza etmesini sağlamıĢtır. Bu tarihten sonra ise hegemonya statüsünü yitirmiĢ demir-çelik sanayinin üretim birimleri, giderek kendine emek gücünün daha ucuza sömürülebildiği bölgeler aramak zorunda kalmıĢtır. Bu bölgelerde ise otomobil, elektrikli ev eĢyası vb. tüketim sanayilerinin üretimi yapılmaya baĢlanmıĢtır.

1990‟ların sonunda yaĢanan ekonomik krizin en önemli nedenlerinden biri Asya ülkelerindeki Ģiddetli devalüasyonlar ve Asya, Rusya ve Bağımsız Devletler topluluğunda çeliğe olan talepteki büyük çaplı daralmadır. ĠĢ gücü azalmaları, çok daha

184

The National Park Service (NPS), tüm milli parkları, milli anıtları ve diğer tarihi Ģeylerin bakımı ve korunması ile ilgilenen bir devlet kurumudur. 1916‟da kurulmuĢtur ve dolayısıyla bunun koruma altına aldığı yerler de “National Historic Site” milli park olarak adlandırılmaktadır.

185

http://www.nps.gov/sair/index.htm. (27.02.2013).

alt düzeylerde de olsa, eski Sovyetler Birliği ülkeleri üzerinde de etkili olmuĢtur. 1990‟larda çelik sektöründeki istihdam daralması oranı Rusya Federasyonu‟nda yaklaĢık % 10‟lara ulaĢmıĢtır. 1992–1997 arasında çelik tüketimi 91 milyon ton iken % 15 artıĢla 698 milyon tona yükselmiĢ; Asya, Rusya ve Brezilya krizinin etkisiyle çelik talebi 1998‟de 7 milyon ton (% 1) azalarak 691 milyon tona düĢmüĢtür. Çelik talebi, 1999‟da yeniden artmıĢ ve Latin Amerika, Asya, Orta Doğu ve Rusya‟da kiĢi baĢına çelik tüketimi 50- 100 kg arasında iken Afrika‟da yalnızca 20 kg olmuĢtur. AB ve NAFTA ülkelerinde ise kiĢi baĢına çelik tüketimi 350 kg‟dır. Bazı geliĢmiĢ ülkelerde ise bu düzey 500-600 kg‟a kadar yükselmektedir. GeliĢmekte olan ülkelerde çelik tüketimi giderek artarken geliĢmiĢ ülkelerde yüksek tüketim devam etmektedir. Bununla birlikte dünya genelindeki dağılıma bakıldığında düĢük bir tüketim düzeyi söz konusudur. Bu nedenle çelik tüketiminin artması için büyük bir potansiyel vardır. Dünya ticareti 1975– 1999 arasında beĢ katı artarak bir milyar dolardan beĢ milyar dolara yükselmiĢtir. 1998 ve 1999‟da ABD ve Çin net ithalat 40 milyon ton yapan ülkeler iken Japonya, Güney Kore, Rusya ve Ukrayna net ihracat 77 milyon ton yapan ülkeler olmuĢtur.187

Amerika; Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarına göre çok genç bir kıtadır. Bu nedenle, ABD‟de demirin keĢfi, demir iĢlemeciliğinin öğrenilmesi ve demirin iĢlenmesi de diğer kıtalara göre oldukça geç dönemlerdedir. Hatta kaynaklara göre; demiri topraktan ilk çıkaran küçük gruplar halindeki Amerikan yerlileri, Kızılderililerdir. Demiri iĢlemeyi ise ya Avrupalılardan ya da Asyalılardan öğrenenen Amerikalılar, demir üretim teknolojisi ve geliĢimini 17. yy‟dan sonra gerçekleĢtirmiĢlerdir.