Akdeniz’de Demir

Bazı bilim adamları, demir üretme teknolojisinin Tunç Çağı sisteminin çöküĢünden sonra, Yakın Doğu‟da ortaya çıktığını ve daha sonra Akdeniz ülkelerine yayıldığını öne sürmektedir. Bu tezlerini de MÖ 3000 yıllarından kalan Mısır mezarlarında, MÖ 2. binin sonlarına doğru Filistin, Suriye, Irak, Miletoskolonisi Kolkhis, Kıbrıs, Girit, Hellas ve Makedonya‟da ele geçirilen buluntularla

164 _{H. Chisholm,“Iron” maddesi, The Encyclopaedia Britannica Co., New York, 1910.} 165

T. Hodos, a.g.e., s. 3.

166 _{Duncan E. Miller; N. J. Van Der Merwe, “Early Metal Working in Sub Saharan Africa”, Journal of}

African History, S. 35, 1994, ss. 1-36. Minze Stuiver; N. J. Van Der Merwe, “Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa”, Current Anthropology, 1968.

desteklemektedirler. Anadolu‟da aynı dönemlere ait olan “Gaziantep Tilmen Höyük”te bir adet demir bilezik, “Tepecik”te bir adet yüzük, “Acemhöyük”te bir adet fildiĢi çivi, “Troia”da kategorize edilememiĢ bir grup demir nesne, “HattuĢa”da bir adet çelik nesne, “Tarsus Gözlükule”de ve “Alacahöyük Prens Mezarları”nda iki adet iğne, iki adet hançer ve bir adet pandantifeye bu bulgulara örnek gösterilebilecek nesnelerdir. Mezopotamya‟da Er Hanedanlar Dönemi‟nin geç evresinde MÖ 2600-2400 tarihleri arasında “Ur Kral Mezarları”nda demirden yapılmıĢ eĢyalar, değerli buluntular arasında ender de olsa yerini almaktadır. Eski Mısır‟da, MÖ 1333-1323 tarihleri arasında hüküm sürmüĢ Yeni Krallığın 18. Sülalesi‟nin genç Firavunu Tutankhamun‟un Krallar Vadisi‟nin orta yerinde bulunan mezarının hazine odasında demirden yapılmıĢ iki adet hançer bulunmuĢtur. Ayrıca MÖ 13. yüzyılda Hitit krallarının Mısır krallarına armağan ettiği ve saygınlık göstergesi sayılan eĢyalar arasında demir silahlar da vardır.168

Mısır; bakır, altın ve bazı iĢlenebilir taĢlar dıĢında maden kaynakları bakımından oldukça fakir sayılan bir ülkedir. Ancak Ġncil‟de Ġsrailoğullarının çalıĢtırıldığı demir ocaklarından bahsediliyorsa da demir, bu kitapta muhtemelen bir sembol olarak kullanılmıĢtır. Nitekim Mısır, ihtiyaç duyduğu madenleri dıĢarıdan almıĢtır ve Mısır‟ın MÖ 1200 yıllarında Anadolu‟dan demir madeni ithal ettiğine dair belgeler mevcuttur.169

Tüm bu veriler, erken dönemlerde Akdeniz ülkelerinde demir nesnelerin genellikle değerli malzemelerle birlikte bulunduğunu ve lüks eĢyalar arasında yer aldığını göstermektedir. Aynı zamanda MÖ 13-14. yüzyıllarda demir metalürjisi üzerindeki “Hitit tekeli” ve “sır” görüĢünü dayanaksız kılmakta ve demirden eĢyaların Doğu Akdeniz‟in her yanında görülebildiğini kanıtlamaktadır.

Anadolu‟da, Kafkasya‟da ya da Balkanlarda Demir Çağı‟nın MÖ 1300 dolaylarında baĢladığı kabul edilmektedir. Asur kaynakları bu bölgelerde MÖ 12. yüzyıl baĢlarında tüm silahların % 3‟ünün, MÖ 11. yüzyılda % 20‟sinin, MÖ 10. yüzyılda ise % 50‟sinin demirden, geri kalanın ise tunçtan yapıldığına iĢaret etmektedir. MÖ 10. yüzyıl baĢlarında da Antik Yakın Doğu‟da demir kullanımının hızlı bir Ģekilde yayıldığı görülmüĢtür. Doğu Akdeniz ülkelerinde ise Demir Çağı, Yakın Doğu‟dan sonra baĢlamıĢtır. Bunun nedeni; demir ergitilmesi ve üretimi için gerekli olan ormanlık bölgelerin kontrol altına alınmasının gecikmiĢ olmasıdır. Bu kontrol gerçekleĢtikten

168 _{Hakkı Fahri Özdemir, “Demir Çağı BaĢlangıcı ve BaĢlatanları, Anadolu‟ya Etkileri Üzerine”, Ç.Ü.}

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 16, S. 1, 2007, ss. 501-518.

sonra da Girit, Kıbrıs, Filistin, Suriye, Mezopotamya, Ġran ve Kafkasya‟da demir üretimi ve kullanımı belirgin ölçüde artmıĢtır.170

Yunanistan, küçük demir kaynaklarına sahiptir. Akdeniz‟in doğu yarısında Bronz Çağı‟nın sonları ve Demir Çağı‟nın baĢlarını belirleyen Bronz Çağı‟nın çöküĢünün bir sonucu olarak demir kullanımının bölge genelinde yayılması yavaĢ olmuĢtur. Yunanistan‟da ise Grek Karanlık Çağı‟nda demir silahlar oldukça yaygındır. Antik Yunanistan‟a demir teknolojisi Dorlar‟la birlikte gelmiĢtir.171

Klasik dönemde ise asıl demir kaynakları, Elba ve Trapezus (Trabzon)‟un ardındaki Chalybes (Kızılırmak ile Trabzon arası bölge) ülkesidir. Elba, önemli bir maden kaynağıdır. Etruria/ Populonia‟daki cüruf yığınları ise sadece o Ģehirde 1600- 2000 ton yıllık demir üretiminin olduğunu göstermektedir. Kullanılan diğer eski demir kaynakları ise Thrace (Trakya) ve Roma Cumhuriyeti idaresindeki Ġspanya‟dır. MS 40‟tan itibaren Roma, Noricum (Kelt Krallığı) demir yataklarını kullanmıĢtır. Dalmatia (Dalmaçya) içlerinde Karadağ, Saraybosna ve Hırvatistan‟da da demir yatakları vardır ve bu madenler daha sonraki dönemlerde kullanılmıĢtır. Gaul (Galya-Fransa‟nın eski adı)‟un birçok yerinde dağ gibi cüruf yığınları vardır ve bu bögede yer yer Ġngiliz demiri kullanılmıĢtır.172

Sicilya‟da ilk demir kullanımı MÖ 2. bin sonlarındadır; ancak demirin yaygın kullanımı “Sicilya Demir Çağı” olarak bilinen MÖ 9. yüzyılda baĢlamıĢtır.173

Ġtalya‟da ise demir kullanımı Demir Çağı kültürü olarak görülen Villanovan kültürü tarafından geliĢtirilmiĢtir. Fenikeliler, Akdeniz bölgesinin en önemli metal iĢleyicileri ve tüccarları olmuĢlardır. MÖ 1100 dolayında Ġspanya‟nın Cadiz yöresinde kolonileĢen Fenikeliler, Ġspanya‟da zengin altın, gümüĢ, bakır ve demir yataklarının bulunmasına da yardımcı olmuĢlardır. Fenikeliler yeni metal olarak demirden yapılmıĢ araç gereç ve silahları satıp dağıtımını sağlamıĢlar; böylece de Tunç Çağı‟nın sonunun gelmesinde de etkili olmuĢlardır.174

Fenikelilerde demir ve erguvan sanayinin kurulmasında muhtemelen “Doğu Karadeniz- Kafkasya- Kolkhis” kültürleri etkili olmuĢtur. Tunç ve demircilik zanaatları yanında kaynakçılık ve iki metalin birbirine eklenmesi sanatı da Fenikeliler tarafından icat edilmiĢ bir sanattır.175

170 _{T. Hodos, a.g.e., s. 3.} 171 U. Aydın, a.g.e., s. 17. 172 _{H. F. Özdemir, a.g.m., ss. 504-518.} 173 _{T. Hodos, a.g.e., s. 4.} 174 Z. Tez, a.g.e., 2012, ss. 11-16.

Akdeniz ülkelerinde kurulmuĢ eski demirhane fırınları normalde pik demir (dökme demir) üretememiĢtir. Heykeller, salt dövme demirden; silahlar yumuĢak çelikten yapılmıĢtır. Suda sertleĢtirme ise Homeros zamanında da uygulandığı bilinen bir yöntemdir. Hatta belirli türdeki suların özellikle bu iĢleme uygun olduğu düĢünülmüĢtür. Romalılar, karbonlama yöntemi ve tavlamayı öğrenmiĢler ve karıĢık bir kakmacılıkla kırılmayacak demir bıçaklar yapmıĢlardır. Su gücünü kullanmayarak tüm demir iĢini el ile gerçekleĢtirmiĢlerdir. Akdeniz‟deki yarı göçebe yerliler ise, demir madenini dağlarda eritmiĢler ve ham demiri Ģehirlerde veya silaha dönüĢtürülen askeri kalelerde satmıĢlardır. Homeros‟ta dahi zikredilen Miken takılarının demirden yapıldığı bir gerçektir. Kreteros tepsisi de Alyattes tarafından Delphoi‟ye sunulan adaklardan bir tanesi olmuĢtur.176

Mersin Yumruktepe‟de MÖ 3200-300 yıllarına ait olduğu düĢünülen metal baltalar ve iğneler arasındada demirden olanlar vardır.177

Anadolu‟da tunç endüstrisinden demir teknolojisine kesin dönüĢüm, Erken Demir Çağı sonları veya Orta Demir Çağı baĢlarında gerçekleĢmiĢ olup, çoğunlukla Frigya ve Urartu uygarlıklarınca sağlanmıĢtır. Urartular ise sahip oldukları doğal kaynaklar nedeniyle bölgede, öncü konumunda olmuĢtur. Jeolojik yapısında, yoğun üretim için yeterli miktarda bakır, kurĢun, demir yanında altın ve gümüĢ gibi değerli metalleri de barındıran Doğu Anadolu‟daki uyum sürecinde, Asurluların tetikleyici etkisi kesindir. Kuzey Mezopotamya‟dan baĢlayarak Suriye‟yi ve Que, Hilakku, Pirindu, Kisuatni, Tabal, Patin/ Pattina (Unqi/ Unki) dâhil Anadolu‟nun kısmen güney ve iç bölümünü ele geçiren ve demircilikte oldukça ustalaĢan Asurlular, savaĢ malzemeleri üretmek için büyük demir iĢleme atölyeleri kurmuĢlardır. Asur ve Güney Mezopotamya‟da demirin kullanılması muhtemelen MÖ 4. binlere kadar uzanmaktadır.178

Çünkü bu dönemlerde Ön Asya siyasetinde etkin ve baskın olabilmenin en kolay yolu demirden yapılmıĢ silahlara sahip olmaktır. Asur‟un demir endüstrisine ilgi göstermesinde, Urartu‟nun çekici ve yönlendirici rolü büyüktür. Asurluların bu bölgeye yaptığı askeri seferlerin nedenlerinden en önemlisi, Van Gölü Havzası‟nda bulunan ve yazılı belgelere göre altından daha değerli olan demir yataklarıdır.179

176

S. Hornblowerve, A. Spawforth, “Iron”, The Oxford Classical Dictionary (3rd Edition Revised), New York, 2003, s. 766.

177 _{Baki SatıĢ, Çifte Balta, Ġstanbul, 2008, ss. 22-23.} 178

H. Chisholm, a.g.m.

Sonuç olarak; tarihi ve arkeolojik veriler doğrultusunda erken dönemlerdeki Akdeniz ülkelerinde demir yataklarının olduğu kesindir. Akdeniz ülkelerinin buluntularından çıkarılan demir nesneler ve özellikle de demirden lüks eĢyalarla takılar da, bu ülkelerdeki demir iĢlemeciliğindeki geliĢmiĢliğin bir göstergesidir. Ayrıca arkeolojik buluntulardan hareketle Sicilya, Ġtalya, Yunanistan, Mısır, Mezopotamya ve Anadolu‟nun muhtelif yerlerinde, demirciliğin MÖ 3000‟li yıllardan sonra yaygınlaĢtığını söylemek de mümkündür. Ancak her ülkede Demir Çağı‟nın farklı tarihi süreçlerde yaĢandığı da önemli bir bilimsel gerçekliktir.