Avrupa’da Demir

Avrupa, demir yatakları bakımından zengin bir bölgedir. Tarih öncesi devrin sonlarına ait olduğu bilinen demirden yapılmıĢ kaplar ise, bu yatakların milattan önce kullanıldığına iĢaret eder. Bazı bilim adamlarına göre ise demir iĢleme teknikleri Avrupa‟ya MÖ 11. yüzyıl sonlarında Kafkasya üzerinden ulaĢmıĢ ve uzun bir zaman dilimi olan beĢ yüz yıl içinde kuzeye ve batıya yayılmıĢtır.188 Bazı bilim adamları ise, eski dönemlerden günümüze değin, demirin yataklarından çıkarılma ve iĢlenme iĢlemlerinin aslında bütün ülkelerde aynı olduğunu, hatta onunla ilgili bu iĢlemler için

187 _{“The Steel Industry”, İMMİB Yatırım Finansman ve Dış Ticaret Dergisi, 2011, Ġstanbul, 377. Sayının}

ek‟idir., ss. 25-26.

188

Josef Riederer, Ralf-B Wartke; “Iron”, (ed. Hubert Cancik; Helmuth Schneider), Brill‟s New Pauly, 2009, Brill.

geliĢtirilen metodların doğudan Avrupa‟ya ve Akdeniz‟e getirildiğini söylemiĢlerdir. Nitekim kültürlerarası “kültür akıĢları” ülkeler, hatta kıtalararası benzerlikleri ortaya çıkaracaktır. Örneğin eski Mısır ile Japon fırınları, Hindistan kabilelerinde hâlâ varlığını sürdüren fırın tipleri ile Avrupa‟da bugün dahi kullanılan fırınlar birbirine benzemektedir.189

Demirin yaygın kullanımı, Avrupa‟yla Asya‟da aynı dönemlerde gerçekleĢirken Avrupa‟nın kendi içinde farklı tarihlerde olmuĢtur. Kuzey Avrupa‟da demirin kullanımı Sezar‟ın istilasından çok önce baĢlarken, Danimarka‟da MS 1. yüzyıla kadar gecikmiĢ, Ġrlanda‟da MS 1. yüzyıl, Kuzey Rusya ve Sibirya‟da ise MS 800‟de gerçekleĢmiĢtir. Diğer yandan Galya‟da demir kullanımı, MÖ 500 iken, Etrüsk topraklarında birkaç yüzyıl daha eskiye dayanır. Doğu Avrupa‟da Demir Çağı, MÖ 1. bin baĢlarında geliĢmeye baĢlamıĢtır. Çeçenistan‟ın baĢkenti Grozni‟nin güneydoğusundaki Serzhen- Yurt civarında yapılan kazılarda demir aletler bulunmuĢtur. Nikopol yakınlarında bulunan ve MÖ 5. ve 3. yüzyıllara ait olan demir mamul ve haddehane aletleri, bu bölgenin Ġskit topraklarında oldukça geliĢkin bir metalürji bölgesi olduğunu göstermektedir. Demir teknolojisi, MÖ 6. yüzyıldan itibaren Hallstatt Kültürü‟nden Kelt yayılmasıyla Batı Avrupa‟ya taĢınmıĢtır.190

Usta demir madencisi ve demirci bir halk olan Keltler, Batı Avrupa‟nın büyük bölümüne demiri, zincir zırhı, ünlü Kelt kılıcını ve araba tekerleklerinde kullanılan demir kenarlığını armağan etmiĢlerdir. Keltler, daha sonra Belçika ve Britanya adalarına, Fransa‟dan Galya‟ya, Orta Almanya‟ya ve Kuzey Ġspanya‟ya yayılarak Seine, Rhein ve Donau Irmak Vadileri‟ne yerleĢmiĢ, MÖ 390‟da Roma‟yı istila edip yağmalamıĢ, MÖ 3. yüzyıl baĢında Avusturya ve Macaristan üzerinden Balkan yarımadasına (Makedonya ve Yunanistan‟a) ilerlemiĢtir. Keltlerin bir kolu olan Galatlar, MÖ 279‟da Orta Anadolu‟ya yerleĢerek Galatya ülkesini kurmuĢlar ve buradan Anadolu kıyılarına seferler düzenlemiĢlerdir. Yukarı Avusturya‟daki Hallstatt dönemi Erken Demir Çağı‟nın demir üretim tekniği, Kuzey Ġtalya‟da yaĢayan Etrüskler tarafından Keltlere aktarılmıĢtır ve burada daha önceden bilinen tunç araç-gereç ve silah yapımını fazla etkilememiĢtir. Kelt seçkinleri baĢta demir olmak üzere metal iĢleme

189

Donald A. Mackenzie, Çin ve Japon Mitolojisi, Ġstanbul, 1996, s. 177.

sanatını geliĢtirmiĢlerdir. Roma Ġmparatorluğu döneminde ise demir madenciliği, Elbe Adası‟nda yapılmaktadır.191

Orta Avrupa‟da Demir Çağı, esas olarak Hallstatt Kültürü (MÖ 800-450) ve La Tene Kültürü (MÖ 450) olarak birbirini izleyen iki dönem olarak ele alınır. En eski Hallstatt kalıntılarında bulunan silahlar, at ve araba takımları, takılar, herhangi bir demir eĢya, bu eĢyaların süslemeleri vb. bu dönemin demir iĢlemeciliği hakkında genel bir bilgi verir. Orta Avrupa‟da Bronz Çağı‟ndan Demir Çağı‟na geçiĢin belirgin örneği ise, 1846 yılında Gmunden yakınlarında bulunan Hallstatt Kültürü‟ne ait büyük bir mezarlıktır. Bu mezarlarda, daha sonra benzerleri demirden yapılacak bronz alet ve silahlar bulunmuĢtur. Bu dönemde Ġsviçre‟nin La Tene Kültürü‟nce üretilen alet ve silahlar yenidir ve tam bir geçiĢi gösterir. La Tene‟de on parmaklı, demir geçirilmiĢ bir araba tekeri, her biri bir at için iki boyunduruk, bir yük eğerinin parçaları ve sayısız biniciliğe ait daha küçük takımlar, oval kalkanlar, büyük bir yayın parçaları, iki yüz yetmiĢ temren, bazıları tunç kında yüz altmıĢ altı kılıç bulunmuĢtur.192

Demir teknolojisine sahip Kelt toplulukları, Britanya Adalarına ve Ġspanya‟ya yayılmıĢlardır. Britanya Adalarında Demir Çağı, güney bölgelerde yaklaĢık olarak MÖ 800 yılında, kuzey kısımda ise MÖ 5. yüzyılda baĢlamıĢtır. Ġskandinavya‟da Demir Çağı iĢçiliğinde Roma etkisi görülmese de ileriki dönemlerde belirgin bir etki görülecektir. Bölgede Demir Çağı‟nın baĢlangıcı konusunda net bir kanıt yoktur. Ancak Demir Çağı‟nın son dönemlerinin Viking dönemi olduğu neredeyse kesindir. Alplerin kuzeyinde, Demir Çağı, Roma öncesi ve Roma sonrası dönem olarak ikiye ayrılır. Ġskandinavya‟da MS 1100‟e kadarki dönemler, Kavimler Göçü dönemi ve Merovvingian dönemidir. Kuzeybatı Almanya ve Yutland bölgelerinde Demir Çağı en eski Jastorf Kültürü‟nün dönemidir. En eski Ġskandinav demir çalıĢmaları bataklık demirinden elde edilen malzemeyle yapılmıĢtır. Ġskandinavya Yarımadası, Finlandiya ve Estonya MÖ 500‟den itibaren özgün demir ürünleri ortaya koymuĢtur. Metal iĢleri ve asbestli seramik çanak çömlek, bir aĢamaya kadar birlikte üretilmiĢtir. Diğer bir demir malzeme kaynağı da demir kumudur. Demirin eritilmesiyle ortaya çıkan cürufta yüksek

191 _{Z. Tez, a.g.e., 2012, ss. 42-58.; “Keltler”, http:// tr.wikipedia.org/ wiki/ Keltler (25.09.2013); http://}

www. bilgiustam.com/kelt-uygarligi-ve-bilinmeyen-ozellikleri (25.09.2013).

fosfor içeriği tespit edilmektedir. Bu cüruflar, bazen asbestle birlikte, Ananjino Kültürü‟ne ait savaĢ baltalarında bulunmuĢtur.193

Avrupa‟da demir eritme ve iĢlemesiyle ilgili teknikler ise güneyden kuzeye doğru yayılmıĢtır. Bu nedenle de Demir Çağı‟nın baĢlaması güney ülkelerinde çok daha erken olmuĢtur.194

Avrupa‟da Demir Çağı‟nda yapılmıĢ silah, alet ve kaplar özenle iĢlenmiĢ ayrıntılarıyla dikkati çeker. Bu dönemde Avrupa‟da döküm iĢleri çok yaygın değildir. Bazı silah motiflerinin ögeleri ve biçimleri, Roma silahlarındakileri andırmaktadır, diğer motifler ise Kuzey Avrupa sanatının özgün ve belirgin unsurlarıdır. Demirden yapılmıĢ silahların yanı sıra Avrupa‟nın inanç sisteminde ve günlük yaĢamında önemli bir yere sahip olan çanlar ise, ilk zamanlar demirden yapılmıĢtır. Ġlk dönemlerdeki çanlarla ilgili olarak Rudolf von Ems‟in “Weltchranik (Dünya Olayları)” adlı eserinde Büyük Ġskender‟in bir zincire bağlı camdan bir küre ile deniz dibine daldığı anlatılır. Dalma çanı düĢüncesi, hava hortumu bulunmayan giysilerden geliĢtirilmiĢtir. Çok sonraları da aynı anda çok sayıda dalgıcın altına girebileceği Ģekilde dökme demirden büyük çanlar yapılmıĢtır.195

Orta Çağ ve Rönesans Avrupası‟nın demir ve çelik iĢçiliği geleneği birçok bakımdan Ġslam dünyasınınkinden farklıdır. Avrupa‟da geliĢen Orta Çağ dekor/ süsleme tekniği kabartma basmadır. HazırlanmıĢ kalıplara balmumu olarak dökülen demir, mühürlerle sıkıĢtırılmıĢtır. Bu teknik 13. yy. Ġngilteresi‟nde; Lichfield, Chester, York, New Windsor, Oxford, Westminsterdakiler de dâhil birçok katedralin iĢlenmiĢ demir perde ve tırabzanlarının yapımında zirveye ulaĢmıĢtır. 16. yy. itibariyle, Avrupalı çelik ustaları kabarık bir dekor vermek için diğer bazı metallerde yaygın olarak kullanılan kakma iĢine eĢdeğer kabartma kullanımını geliĢtirmiĢlerdir. 14. yy. Fransası‟nda, ustalar dövme demiri Ģekilendirmede oldukça yeteneklidir; demiri testere ile kesmiĢ, törpülemiĢ, yontmuĢ ve hatta katı haldeyken oymuĢlardır.196

Orta Çağ Avrupası‟nda zorunlu temel eğitim, Geç Antik Çağ‟ın eğitim sisteminden alındığı üzere “Yedi Serbest Sanat”tan ibarettir. Bu sanatlardan biri de mekanik sanatlardır. 5. yüzyılda Romalı bilgin Martianus Capella‟nın eğitim için

193 _{“Demir Çağı” maddesi, The Junior Encyclopaedia Britannica: A reference library of general}

knowledge, Chicago: E.G. Melvin, 1897; http:// www.bilgiustam.com/kelt-uygarligi-ve-bilinmeyen- ozellikleri. (25.09.2013).

194 _{H. Chisholm, a.g.m.} 195

Z. Tez, a.g.e. a, 2011, ss. 111-129.

biçimsel bir yapı oluĢturduğu görülmüĢtür. 17. yy‟a değin süren bu sistemde tüm el sanatlarını ve meslek becerilerini içeren “artes mechaniae” (mekanik sanatlar) de yer almıĢtır. “Arıes serviles” sanatları ise hizmetkârlara özgü ve el kullanımına dayanan sanatlar olarak nitelendirilmiĢtir. Bu sanatlar, tuğla yapıcılığı, ev inĢaatçılığı, kundura tamirciliği, hancılık, duvarcılık ve demircilikle ilgili tüm becerileri kapsamaktadır. Paris‟teki Sankt Viktor Okulu‟nun yöneticiliğini yapan Sankt Viktorlu Hugo (Hugo von Blankenburg) bilim kuramına iliĢkin 1133‟te yayınlanan “Didascalicon de Studio Legendi (Okuma ġevki Üzerine Yönerge)” adlı el kitabında, bilimsel bilginin sınıflamasını yaparken mekanik bilimlerden söz etmiĢ ve Hugo, mekaniği “yedi sanata” ayırmıĢtır. Yedi mekanik sanat, yedi serbest sanata benzeĢtirilerek ortaya konmuĢtur. Bu mekanik sanatlar; “demircilik-silah sanatı”, “inĢaat tekniği-mimarlık”, “denizcilik- ticaret”, “dokumacılık-ev ekonomisi-yemek piĢirme sanatı”, “tarım-hayvancılık-avcılık- balıkçılık”, “tedavi ve ilaç hazırlama sanatı” ve “gösteri sanatı-oyun-spor”dur. Mekanik sanatlar üzerine 15. yüzyılda, özellikle Güney Almanya‟da, Kuzey ve Orta Ġtalya‟da el yazması kitaplar yer almıĢtır. Bu kitaplarda ana malzemesi demir olan atıĢ barutu ve topçuluktan; değirmen, pompa (tulumba), fıskiye ve vinç gibi makinelerden; özellikle diĢli takımları ve makaralar olmak üzere makine elemanlarından; savaĢ arabaları, atlı yük arabaları, yolcu taĢıyan arabalar, botlar ve sayısız baĢka düzeneklerden bahsedilir.197 Tüm bu veriler, Avrupa‟da kaynağı demir olan sanatlara Demir Çağı‟ndan itibaren hemen her yüzyılda ne kadar önem verildiğinin bir göstergesidir.

17. yüzyıla kadar Avrupa‟da kılıçlar kullanılırken 17. yy‟dan sonra tüfekler kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Avrupa‟da bu tarihte kullanılan tüfekler, onları Amerika yerlilerine ve baĢka yerlilere karĢı güçlü kılmıĢtır. Bu yüzyıllarda Ġspanyolların çelik ya da geçme zincirli zırhları, özellikle de çelik miğferleri, çelik kılıçları, mızrakları ve hançerlerinin rolü, Ġnkalara karĢı kazandıkları zaferde çok önemlidir.198

Sonuç olarak, Avrupa ülkelerindeki demirle ilgili bu verilerden hareketle denilebilir ki, Avrupa‟da zengin demir yatakları vardır. Bu yatakların varlığı da Avrupa‟da demir iĢleme tekniğinin öğrenilmesini ve 11. yy‟dan sonra yaygınlaĢmasını sağlamıĢtır. Demir Çağı‟yla birlikte doğudan batıya gelen demirci halklardan demiri ustaca kullanmayı öğrenen Avrupalılar, yüzyıllar sonrasında da demirin endüstrileĢmesini sağlamıĢtır.

197

Z. Tez, a.g.e. a, 2011, ss. 144- 148.