Doğu Afrika

Doğu Afrika kıyılarına ulaĢan ilk sömürgeci devlet Portekiz olmuĢtur. Portekizliler Hindistan'a gitmek için bu güzergahı kullanmıĢlar ve Afrika'nın doğu kıyılarında kaleler inĢa ederek sömürgecilik faaliyetlerini yürütmüĢlerdir. Portekizliler sonrası bölgeye Ummanlı Araplar gelmiĢ, bölgede 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar sürecek imparatorluklarını kurmuĢlardır.180

Ġngiltere'nin Umman Ġmparatorluğu ile ilk teması, Hindistan'da siyasi ve ekonomik olarak büyük bir güç olan Ġngiliz Ģirketi BEIC aracılığıyla olmuĢtur. BEIC'in Basra Körfezi'nde korsanlara karĢı vermiĢ olduğu mücadele, Ġngiltere-Umman iliĢkilerinin yakınlaĢmasını sağlamıĢtır. Zira bu yakınlaĢmanın bir yansıması olarak Ummanlılar, Vahhabi tehditlerine karĢı Ġngilizlerle iĢbirliğine gitmiĢlerdir. Bu iĢbirliği Ġngiltere'nin Umman Ġmparatorluğu üzerinde otorite kurmasını kolaylaĢtırmıĢ, böylece Ġngiltere'nin Doğu Afrika'daki sömürgecilik faaliyetlerinin ilk adımı gerçekleĢmiĢtir.181

Ġngiltere'nin Doğu Afrika'da ilk sömürgecilik faaliyeti, günümüzde Tanzanya kıyılarında bulunan Zanzibar'da gerçekleĢmiĢtir. Doğu Afrika'daki Umman hakimiyeti, 1872 yılında Ġngiltere'nin köleliği tamamen kaldırmasıyla son bulmuĢtur. 1888 yılında kurulan Imperial British East Africa Company (IBEAC), Doğu Afrika kıyılarında

177

Değerli, s. 6.

178

Ahmed I. Abushouk, "The Anglo-Egyptian Sudan: From Collaboration Mechanism to Party Politics, 1898–1956", The Journal of Imperial and Commonwealth History, Cilt 38, Sayı 2, 2010, s. 215.

179 Değerli, s. 6-7. 180 Gilbert ve Reynolds, s. 343. 181 Gilbert ve Reynolds, s. 357.

39

toprak kiralayarak Ġngiliz sömürgeciliğinin ilk adımını atmıĢtır.182

1886 ile 1890 yıllarında Almanya ve Ġngiltere arasında yapılan antlaĢmanın, Tanzanya'nın kaderi açısından önemli olduğu söylenebilir. 1885 yılında Almanya'nın Tanganika (Tanzanya Anakarası)'yı iĢgal etmesinden bir yıl sonra iki ülke, etki alanlarına saygı antlaĢması imzalamıĢtır. 1890 yılında yapılan antlaĢmayla sömürge sınırları net olarak çizilmiĢtir.183

AntlaĢmaya göre Tanganika Almanya'nın, Zanzibar da Ġngiltere'nin sömürge alanı olarak belirlenmiĢtir.184

Ġngiltere, 1890 yılında Zanzibar'ı sömürgesi ilan etmiĢtir.185

Birinci Dünya SavaĢı sonrası Almanya sömürgelerinden çekilmek durumunda kalmıĢ ve Milletler Cemiyeti (MC) kararıyla Tanganika Ġngiltere'nin sömürgesi olmuĢtur.186

Ġngiltere'nin Doğu Afrika'daki bir diğer sömürgesi ise Kenya'dır. 1890 yılında Zanzibar'ın sömürge ilan edilmesiyle birlikte günümüzde Kenya kıyılarında bulunan Mombasa da Ġngiltere tarafından kiralanmıĢtır.¹⁸⁷ Mombasa yönetimi Ġngiliz Ģirketi IBEAC'a verilmiĢtir. Ancak Ģirketin çok az geliri olması, bölgenin köle ticaretinde dolayı yağmalanmıĢ olması gibi nedenlerden dolayı Ģirket batmıĢtır. ġirketin batmasıyla birlikte Ġngiltere Kenya'yı sömürgesi ilan etmiĢtir.188

1886 yılında Almanya ile yapılan antlaĢmada Uganda'nın durumu belirsiz kalmıĢtır. Bunun üzerine Ġngiltere ve Almanya arasında Uganda'ya hakim olma yarıĢı baĢlamıĢtır. Ancak Ġngiltere Mısır'ın güvenliği için Nil'in bütünlüğünü önemsemiĢ ve Uganda'yı etki alanı olarak açıklamıĢtır.189

Bunun üzerine 1890 yılında yapılan Almanya Ġngiltere AntlaĢması doğrultusunda, Ġngiltere'nin sömürgeleĢtirdiği diğer bir ülke Uganda olmuĢtur. Ancak Uganda'nın alınması kolay olmamıĢ, Ġngiltere bölgede direniĢle karĢılaĢmıĢtır. IBEAC'in desteğiyle, Uganda içerisinde yer alan Buganda 1890 yılında

182

Amy McKenna, History of Central and Eastern Africa, New York, Britannica Educational Publishing, 2011, s. 99.

183

http://www.britishempire.co.uk/maproom/kenya.htm (EriĢim Tarihi: 22.12.2017).

184

Soyalp Tamçelik, "Almanya'nın Afrika Politikası", (der.) Hasret Çomak ve diğerleri, Afrika Politikası, Beta Basım, 2017, s. 631.

185

Gilbert ve Reynolds, s. 368.

186

Özey, Afrika Coğrafyası, s. 419.

187

Ahmet Kavas, Geçmişten Günümüze Afrika, s. 67.

188

http://www.britishempire.co.uk/maproom/kenya.htm, (EriĢim Tarihi: 22.12.2017).

189

Robert M. Maxon, East Africa : An Introductory History, Morgantown, West Virginia University Press, 2012, s. 136.

40

ele geçirilmiĢtir.190

ġirket 1893 yılında Uganda'nın yönetiminden çekilmiĢ ve Uganda Ġngiltere'nin doğrudan sömürgesi haline gelmiĢtir.191

Ġngiltere, Doğu Afrika'nın kuzeyinde Somali ve Eritre'de de etkili olmuĢtur. Ancak bu bölgelere bütünüyle hakim olamamıĢtır. Ġlk olarak 1839 yılında Somali iĢgal edilmiĢtir. Ancak SüveyĢ Kanalı'nın açılması ile birlikte bölgenin stratejik önemi artmıĢ, böylelikle Fransızlar ve Ġtalyanlar da bölgeye gelmiĢlerdir. Ġngiltere 1882 yılında Mısır'ı iĢgaliyle birlikte Somali üzerindeki etkisini arttırmıĢ ve bölgeyi kolonisi ilan etmiĢtir. Ġngiltere'nin yanı sıra Fransa Cibuti'de, Ġtalya Somali'nin güneyinde etkili olmuĢ ve sömürgecilik giriĢiminde bulunmuĢtur.192

Ġngiltere 1940 yılında Somali'den çekilmiĢtir. Ancak 1941 yılında Etiyopya'nın özgürlüğüne kavuĢmasıyla birlikte Ġngiltere, Ġtalya Somali'sini tekrar iĢgal etmiĢtir. Fransız Somali'si hariç Somali'nin geri kalan kısmı Ġngiliz yönetimine geçmiĢtir.193

Ġngiltere'nin kısa süre de olsa sömürgeleĢtirdiği bir diğer ülke Eritre'dir. Ġkinci Dünya SavaĢının baĢlamasıyla Ġngiltere, Sudan üzerinden Eritre'ye girmiĢ ve sömürgecilik faaliyetlerine baĢlamıĢtır.194

1952 yılına kadar Ġngiltere'de kalan Eritre, aynı yıl özerk bir bölge olarak Etiyopya Federasyonu'na katılmıĢtır.195

Ġngiltere ayrıca Doğu Afrika kıyılarındaki Reunion, SeyĢeller, Mauritius ve Komorolar gibi adalarda sömürgecilik faaliyetlerinde bulunmuĢtur. Reunion Adası, Amerikan koloni savaĢında Ġngiltere'nin yenilgisi sonrası koloni haline getirilmiĢtir. Kıtaya, Ġngilizlerin tekrar bir araya geliĢini ve yeni bir dönemin baĢlangıcını simgelemesi bakımından, yeniden birleĢme anlamına gelen Reunion adı verilmiĢtir.196

Ġngiltere'nin sömürgecilik faaliyeti yürüttüğü bir diğer ada SeyĢeller Adası'dır. SeyĢeller Adası'na Ġngilizlerin geliĢi 1794 yılında gerçekleĢmiĢtir. 1815 Paris AntlaĢması'yla Ġngiltere'ye verilen ada, 1903 yılında kraliyet kolonisi olarak ilan edilmiĢtir.¹⁹⁷ Ġngiltere'nin ilk olarak 1810 yılında geldiği Mauritius Adası, 1815 Paris AntlaĢması'yla sömürgeleĢtirdiği bir diğer ada olmuĢtur.198

190

DurmuĢ Akalın, "Ġngiltere'nin Imperial British East Africa Company'den Uganda'yı Alması ve Osmanlı Devleti'nin Bölgeye BakıĢı (1887-1894)", TAD, Cilt 36, Sayı 62, 2017, s. 146.

191

http://www.britishempire.co.uk/maproom/uganda.htm (EriĢim Tarihi: 22.12.2017).

192

Kathleen R. Smythe, Africa's Past, Our Future, Bloomington, Indiana University Press, 2015, s. 209.

193

Mckenna, History of Central and Eastern Africa, s. 161.

194

http://www.britishempire.co.uk/maproom/britishsomaliland.htm, (EriĢim Tarihi: 22.12.2017).

195

Özey, Afrika Coğrafyası, s. 361.

196

Özey, Afrika Coğrafyası, s. 403.

197

http://www.seychelles.org/seychelles-info/history-seychelles, (EriĢim Tarihi: 20 Mart 2018).

198

Richard B. Allen, Slaves, Freedmen and Indentured Laborers in Colonial Mauritius, Cambridge, Cambridge University Press, 1999, s. 11.

41