Batı Afrika

Ġngiltere'nin Batı Afrika'daki sömürge faaliyetleri günümüzde Gambiya, Sierra Leone, Nijerya ve Gana'nın yer aldığı topraklarda gerçekleĢmiĢtir. Gambiya, Ġngiltere'nin Afrika'ya açılan kapısı olmuĢtur. Zira Ġngiltere Afrika'ya ilk olarak 16. yüzyılın ortalarında Gambiya çevresinde ticaret yapmak amacıyla gelmiĢtir. Ayrıca ilk Ġngiliz yerleĢimcilerin Afrika'ya geliĢ tarihi de bu döneme denk gelmektedir. YerleĢimcilerin geliĢiyle birlikte Ġngiltere, hem ticaret yapmak hem de yerleĢimcileri idare etmek amacıyla Company of Merchant Adventurers of London Ģirketini kurmuĢtur.113

Ġngiltere 1664 yılında ticari faaliyetlerin güvenliğini sağlamak amacıyla Gambiya Irmağı üzerinde Fort James kalesini inĢa etmiĢtir.114

1816 yılında Gambiya Irmağı'nın döküldüğü bölgede Bathurst Kolonisi'ni kurarak bölgedeki gücünü arttıran Ġngiltere, bu koloniyi Fort James ile birlikte Sierra Leone kolonisine bağlamıĢtır. 1888 yılında günümüzdeki Gambiya topraklarına tamamen hakim olan Ġngiltere, Gambiya'yı kurmuĢ olduğu birlikten çıkartarak ayrı bir yönetim altında sömürgeleĢtirmiĢtir.115

Ġngiltere'nin Batı Afrika'da sömürgeleĢtirdiği bir diğer ülke ise Sierra Leone'dur. 1772 yılında Londra'da köleliğin yasadıĢı ilan edilmesiyle birlikte Ġngiltere, Amerika kıtasında özgürlüğüne kavuĢan zenci köleler için Sierra Leone kıyılarından toprak satın almıĢtır. 1792 yılında "özgür kasaba" anlamına gelen Freetown kurulmuĢtur. Amerika'dan gelen siyahlar ve yerli Temne kabilesinden oluĢan ülke, Ġngiliz bir Ģirket olan Sierra Leone Company tarafından yönetilmiĢtir. BaĢlangıçta Ġngiliz kolonisi olmayan ülke, zamanla kendi kendine yönetilen bir yapıya sahip olmuĢtur.¹¹⁶ Kölelikle mücadele etmek amacıyla Freetown'u bir üs olarak gören Ġngiltere, 1808 yılında Ģirketten yönetimi devralmıĢ ve Freetown Ġngiliz kolonisi olmuĢtur. 19. yüzyıl boyunca bölgede sömürge alanını geniĢleten Ġngilizler, 1896 yılında bugünkü Sierra Leone topraklarının tamamını ele geçirmiĢlerdir.117

Batı Afrika'daki bir diğer sömürge olan Nijerya'ya Ġngilizlerin ilk geliĢi 15. yüzyıla dayanmaktadır. Ġngiliz tacirler Nijerya kıyılarına seferler düzenlemiĢler ve bu seferlerde

113

Races, s. 105.

114

Donald R. Wright, The World and a Very Small Place in Africa: A History of Globalization in Niumi,

the Gambia, London, M.E. Sharpe, Inc., 2004. s. 96.

115

Ramazan Özey, "Afrika'da Toplum: Batı Afrika Ġnsanının Kültürel Özellikleri: Dünü-Bugünü", (der.) Ġsmail Ermağan, Dünya Siyasetinde Afrika 2, Ankara, Nobel, 2015, s. 16.

116

C. Magbaily Fyle, Historical Dictionary of Sierra Leone, Oxford, The Scarecrow Press, 2006, s. xxxiv.

117

30

ağırlıklı olarak köle ticareti yapmıĢlardır.118

Ġngiltere erken dönemde bölgeye gelmesine rağmen bölgeye nüfuzu geç tarihlerde gerçekleĢmiĢtir. Borno, Hausa, Yoruba, Benin, Igbo, Sokoto gibi yerel krallıkların bölgedeki etkinliği bunun en büyük gerekçesi olarak gösterilebilir.119

Ġngilizler ilk baĢlarda ticari faaliyetleriyle Lagos, Abeokuta, Calabar, Lokoja, Onitsha, Brass ve Bonny gibi bölgelerde nüfuz elde etmek istemiĢlerdir.120

1851 yılına gelindiğinde Ġngiltere, liman Ģehri olan Lagos'a saldırı düzenlemiĢ ve 1861 yılında da Lagos'u iĢgal etmiĢtir. Lagos, Sierra Leone kolonisine dahil edilmiĢse de 1886 yılında ayrı bir koloni olarak varlığını sürdürmüĢtür.¹²¹ Bu dönemde kurulan Royal Niger Company (RNC) adlın Ġngiliz Ģirket, ticareti elinde bulundurmasından kaynaklı olarak bölgede baĢat aktör konumuna gelmiĢtir.

RNC'nin Batı Afrika'da artan etkinliği, 19. yüzyılın baĢlarında Ġslam dinini kabul eden ve Nijerya'nın kuzeyinde önemli bir güç olarak varlık gösteren Sokoto Halifeliği'ni de etkilemiĢtir.122

RNC, Sokoto yönetiminde etkili olmuĢ ve 1903 yılında da Sokoto'nun iĢgali tamamlanmıĢtır. Bu iĢgalle birlikte Ġngiltere, Nijerya'nın kuzeyinde ve güneyinde iki hamiliğe sahip olmuĢtur.123

1914 yılına kadar bölgede iki ayrı yönetim varlık gösterirken, bu tarihte kuzey ve güney bölgeleri birleĢerek Nijerya kurulmuĢtur.124

Birinci Dünya SavaĢı sonrası, bir Alman sömürgesi olan Kamerun'un Fransa ve Ġngiltere arasında paylaĢtırılması sonucunda günümüzdeki Nijerya toprakları bütünlüğünü sağlamıĢtır. Zira Ġngiltere, Nijerya topraklarını tamamlama isteğiyle Kamerun'un batısını alarak Nijerya'ya dahil etmiĢtir.¹²⁵

Ġngiltere'nin Batı Afrika'da yürütmüĢ olduğu sömürgecilik faaliyetlerinde en etkili olduğu bölgenin günümüzdeki Gana toprakları olduğu söylenebilir. Bölge, altın madeni bakımından zengin olmasından dolayı Portekizliler tarafından Altın Sahili olarak

118

Özey, Afrika Coğrafyası, s. 259.

119

Amy McKenna, History of Western Africa, New York, Britannica Educational Publishing, 2011, s. 175.

120

McKenna, History of Western Africa, s. 181.

121

McKenna, History of Western Africa, s. 181.

122

Ġzzettin Artokça, "EĢ ġebab ve Boko Haram Terör Örgütlerinin Özellikleri ve Afrika Siyasetindeki Yerleri", (der.) Ġsmail Ermağan, Dünya Siyasetinde Afrika 1, Ankara, Nobel, 2014, s. 206.

123

Kemal Kahraman, Afrika'da Bir Direniş Öyküsü Osman Dan Fodio ve Sokoto Hilafeti, Ġstanbul, Ġlke Yayıncılık, 2017, ss. 59-60.

124

Michael G. Roskin ve Nicholas O. Berry, Uluslararası ĠliĢkiler: UĠ'in Yeni Dünyası, (çev.) Özlem ġimĢek, Ankara, Adres Yayınları, 2015, s. 167.

125

Alexander Lee ve Kenneth A. Schultz, "Ġngiliz ve Fransız Sömürge Miraslarının KarĢılaĢtırılması: Kamerun'un Süreksizlik Analizi", Hece Dergisi Özel Sayı 34: Afrika Cilt 1, 2017, s. 373.

31

adlandırılmıĢtır. 126

Zira altın ticaretinin yoğun bir Ģekilde yapılmasının yanı sıra köleliğin de merkezi olması, Portekiz ve Hollanda gibi Ġngiltere'yi de bölgeye çekmiĢtir.127

16. yüzyılda Portekiz tekelinde bulunan bölge; Ġngiltere, Hollanda, Fransa ve Danimarka'nın 17. yüzyılda bölgede sömürgecilik faaliyetlerine baĢlamasıyla büyük bir mücadele alanına dönmüĢtür.128

Altın Sahili'ndeki Ġngiliz sömürgeciliğinde, Avrupalı sömürge devletlerinin yanı sıra yerel savaĢçı halklar olan Fante ve Asante kabileleri de güç dengesi açısından önemli aktörler olmuĢlardır. Öyle ki Asante halkı 17. yüzyılın ortalarında Asante Krallığı'nı kurmuĢtur. Asante Krallığı129

diğer sömürgeci güçlerle birlikte Ġngiltere'nin de rahat ticaret yapmasını engellemiĢ ve onları yıpratmıĢtır.130

1807 yılında Ġngiltere'nin köleliği yasadıĢı ilan etmesi ve ticaretinin tedricen yasaklanması, Danimarka ve Hollanda'nın bölgeden çekilmesine neden olurken, Ġngiltere'nin Altın Sahili'nde yalnız kalmasını sağlamıĢtır.131

Bu dönem sonrası Asante Krallığı ile Ġngiltere arasında birçok savaĢ gerçekleĢmiĢtir. Ġngiltere 1805 ile 1873 yılları arasında yapmıĢ olduğu yedi savaĢın beĢinden mağlup ayrılmıĢtır.132

En büyük gelirini köle ticareti üzerinden elde eden Asante, 19. yüzyılın ikinci yarısında gücünü giderek yitirmiĢtir.133

Ġngiltere, askeri gücünün artıĢıyla birlikte 1874 yılında Asante'nin baĢkenti Kumasi'ye ilerlemiĢ, Ģehri yakıp yağmalamıĢtır. Asante'nin tazminat ödemesi ve güney bölgesindeki taleplerden vazgeçmesi (ticaretten pay istemesi) karĢılığında da geri çekilmiĢtir.134

Aynı yıl Ġngiltere Altın Sahili'nin Ġngiliz kolonisi olduğunu ilan etmiĢ ancak Asante'yi bu sınırlara dahil etmemiĢtir.135

1886 yılında Asante tamamen iĢgal edilirken, 1900 yılında Ġngiliz sömürgesi olmuĢtur.¹³⁶ Altın Sahili kolonisinin toprak bütünlüğü Birinci Dünya SavaĢı sonrası tamamlanmıĢtır. Almanya'nın savaĢtan mağlubiyetle ayrılması Afrika'daki bir Alman sömürgesi olan

126

Atanur Kara, "Eğitim ve GeliĢmiĢlik ĠliĢkisi", (der.) Ġsmail Ermağan, Dünya Siyasetinde Afrika 1, Ankara, Nobel, 2014, s. 280.

127

McKenna, History of Western Africa, s. 26.

128

Ġzzet Artokça, "Gana Cumhuriyeti", Afrika Ülke Raporları 2, 2012, http://www.tasam.org/tr-TR/Raporlar/Rapor/58/afrika_ulke_raporlari_gana_cumhuriyeti, (EriĢim Tarihi: 12.16.2017), s. 7.

129 Bazı bilim insanlarına göre Asante Krallığı Afrika'da kurulmuĢ ilk modern ulus devlettir.

130

Artokça, "Gana Cumhuriyeti", s. 8.

131

Özey, "Afrika'da Toplum: Batı Afrika Ġnsanının Kültürel Özellikleri: Dünü-Bugünü", s. 17.

132

Tamçelik, "Ġngiltere'nin Afrika Politikası", s. 611.

133

Gilbert ve Reynolds, ss. 417-418.

134

Gilbert ve Reynolds, s. 419.

135

McKenna, History of Western Africa, s. 128.

136

32

Togoland'ın Fransa ve Ġngiltere tarafından iĢgal edilmesiyle sonuçlanmıĢtır. 1922'de Togoland, Fransa ve Ġngiltere arasında paylaĢtırılmıĢ ve ülkenin batısı Ġngiltere'ye verilmiĢtir.137