Doğrudan Gelir Desteği

Tarımda yeniden yapılanma sürecinde, geleneksel desteklemelerin kaldırılması ile ortaya çıkan boşluğun DGD ile doldurulması amaçlanmıştır. Bu destekler ürün ve girdi fiyatlarına, piyasanın işleyişine doğrudan bir müdahale olmaksızın, tarımsal üreticilere yönelik olarak yapılan geri dönüşsüz gelir transferleridir (Yıldız, 2006).

Türkiye’de mevcut destekleme araçlarından vazgeçilmesini savunanların en fazla öne sürdükleri gerekçe, bunların kamu maliyesine yüksek maliyet getirdiğidir. Bu savı güçlendirmek için abartılı rakamlar öne sürülmektedir. Oysa Türkiye’de tarımsal desteklemenin ulusal gelire (GSYİH’ya) oranı % 1 ile 2 arasında değişmektedir. Kamu açıklarının GSYİH’ya oranı ise % 15’i aşmış bulunmaktadır. Kamu borçlanmasının yarattığı faiz yükünün GSYİH’ya oranı da % 18 dolayındadır. Salt bütçe faiz ödemelerinin milli gelire oranı 2000 yılında % 15’in üzerine çıkmıştır. Buna karşılık, 2000 yılında

bütçede tarıma ayrılan destekleme ödeneği ile DFİF ödeneğinin toplamı bütçenin % 1,7’sini, GSYİH’nın ise yüzde 0,7’sini oluşturmaktadır (Ağaoğlu ve ark., 2005).

ABD ve AB ülkeleri dahil pek çok sanayileşmiş ve gelişmiş ülkelerde son yıllarda uygulamasına geçilen ve Türkiye'de de 14 Mart 2000 tarih ve 23993 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak uygulanmasına karar verilen hedef çiftçilere yönelik birim alan başına DGD sağlanması ve bu amaçla oluşturulacak ÇKS uygulamalarının olası sonuçlarını belirlemek amacıyla pilot proje uygulaması başlatılmıştır (Tekinel, 2005).

Proje’de; Ankara-Polatlı, Adıyaman-Merkez ve Kahta İlçeleri, Antalya-Manavgat ve Serik İlçeleri ile Trabzon-Akçaabat ve Sürmene İlçeleri ve bu İlçelere bağlı köyler kapsanmaktadır. Çiftçi kayıtları ve ödemeler; Pilot bölgelerden, Ankara-Polatlı ile Antalya–Manavgat ve Serik İlçelerine bağlı projeye dahil köylerde tapu ve kadastro kayıtlarında arazi sahibi olarak görünen şahsa, Adıyaman ve Trabzon’da da tarımla uğraşan ve bunu Muhtar, Ziraat Odası ve Ziraat Odasının olmadığı yerlerde de Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İlçe Müdürlüklerinden alacağı Üretici Belgesi ile ispatlayan üreticilere yapılmaktadır. Ödemeler Dekara (Dönüme) 5 USD olarak saptanmış ve arazisinin 199

dekara kadar olan kısmından faydalanmakta olup, iki eşit dilim halinde yapılmaktadır (Ediz ve ark., 2001).

Çizelge 7.25’de 2000 yılında uygulamaya pilot bölgelerle başlanan DGD’nin sonuçları görülmektedir. Buna göre; pilot bölge olarak seçilen Ankara (Polatlı), Adıyaman (Merkez, Kahta), Antalya (Serik, Manavgat), Trabzon (Akçaabat, Sürmene) illerinde projeye başvuran çiftçi sayısı toplam 9.677, başvuru yapılan alan 471.064 dekar ve bu başvurulara ödenen destekleme miktarı ise 2.355.320 USD olarak gerçekleşmiştir.

Çizelge 7.25. Türkiye’de DGD’nin 2000 Yılı Pilot Bölgelerdeki Uygulama Sonuçları

Uygulama Bölgesi İşletme Sayısı Alan (da) Ödeme Miktarı (USD)

ANKARA 5 255 352 145 1 760 725 Polatlı 5 255 352 145 1 760 725 ADIYAMAN 1 110 40 384 201 920 Merkez 878 31 898 159 490 Kahta 232 8 486 42 430 ANTALYA 1 426 41 081 205 405 Serik 1 078 32 581 162 905 Manavgat 348 8 500 42 500 TRABZON 1 886 37 454 187 270 Akçaabat 1 113 24 868 124 340 Sürmene 773 12 586 62 930 TOPLAM 9 677 471 064 2 355 320 Ediz ve ark., 2001.

Doğrudan gelir ödemelerinin ilk yılında, iç müdahalenin azalmasıyla oluşan çiftçi gelir kayıplarının yaklaşık yarısının karşılandığı hesaplanmıştır (Çakmak ve Akder, 2005).

Pilot proje uygulamasından sonra 2001 yılında tarım üreticilerine DGD ödemesi yapılması ve ÇKS’nin oluşturulmasına ilişkin 12/12/2000 tarih ve 2000/2172 sayılı BKK (03/04/2001 tarih ve 24362 sayılı RG) ve DGD Ödemelerine İlişkin 2001/15 No’lu Uygulama Tebliği (21/06/2001 tarih ve 24439 sayılı RG) yürürlüğe girmiştir. Söz konusu uygulama tebliği gereğince tarım arazileri üzerinde fiilen tarımsal üretim kaynaklarını kullanarak bitkisel üretim yapan çiftçilere istedikleri tarım arazilerinin büyüklüğü dikkate alınarak 200 dekara kadar olan (200 dekar dahil) dekar başına 10 Milyon TL DGD ödemesi yapılmıştır.

107

DGD’nin ülke genelinde uygulanmasının devamını ve 2002 yılını kapsayan ikinci düzenleme ise 2002/4165 sayılı BKK (14/06/2002 tarih ve 24785 sayılı RG) ve buna ilişkin düzenlenmiş olan 2002/41 No’lu TKB ve Hazine Müsteşarlığı Uygulama Tebliği (31/07/2002 tarih ve 24832 sayılı RG) olmuştur. Bu düzenleme temelde 2001 yılı için çıkartılmış olan 2000/2712 sayılı BKK (03/04/2001 tarih ve 24362 sayılı RG) ve buna ilişkin 2001/15 No’lu Uygulama Tebliği ile aynı konuları ele almaktadır. Yalnız burada farklı olarak çiftçi tanımlamasında 78 yaş üst sınırı aranmış ve destekleme ödemesi miktarı dekara 13,5 Milyon TL ye çıkarılmıştır. Başka bir değişiklik de DGD ödemesi yapılacak arazi büyüklüğünün 200 dekardan 500 dekara çıkartılmasıdır.

2003 yılındaki gelişmeler DGD ve ÇKS uygulamalarının devamı yönündedir. 2003 yılı için 2002/4165 sayılı BKK’ nın 4.maddesine dayanarak 2003/13 No’lu Uygulama Tebliği hazırlanmış (02/05/2003 tarih ve 25096 sayılı RG) ve uygulama devam ettirilmiştir. 2003/13 No’lu Tebliğ de temelde 2002/41 No’lu tebliğ ile örtüşmekle birlikte 2003 yılında dekara yapılacak DGD ödemesi 16 Milyon TL’ye yükseltilmiştir.

2004/22 No’lu Tebliğ ile (13/05/2004 tarih ve 25461 sayılı RG) 2004 yılı uygulama esasları belirtilmiştir. 2004 yılı içinde ödeme miktarı tarımsal üretim yapılan tarım arazisi için dekar başına 16 Milyon TL ödeme miktarı ve ödemeye konu olacak arazi büyüklüğünde 500 dekar üst sınır korunmuştur.

2005/21 No’lu Tebliğ ile (30/04/2005 tarih ve 25801 sayılı RG) 2005 yılında uygulanacak DGD esasları belirlenmiştir. 2005 yılında DGD yanında, organik tarım yapan ve toprak analizi yaptıran üreticilere ilave ödeme yapılacaktır. DGD’de 500 dekar olan sınırlama korunmuş ve 2005 yılı ödemesi olarak 10 Milyon TL belirlenmiştir. Organik tarımda esas çiftçinin “organik tarım bilgi sistemine” kayıtlı olmasıdır. Toprak analizinde ise, her toprak analizi için en fazla 60 dekara kadar ödeme yapılmasına karar verilmiştir.

2006/27 No’lu (30/05/2006 tarih ve 26183 sayılı RG) ve 2007/14 No’lu (16/02/2007 tarih ve 26436 sayılı RG) “Doğrudan Gelir Desteği Ödemesi Yapılmasına Dair Tebliğ” ler de 2005/21 No’lu Tebliğden farklı olarak bir değişikliğe gidilmemiştir. 2006 ve 2007 yıllarında 10 YTL DGD, ilave olarak 1 YTL toprak analizi yaptıran

üreticilere ve 3 YTL ise, organik tarım yapan üreticilere dekar başına ödeme yapılmasına karar verilmiştir (Anonim, 2007ı)

DGD’ ye ilişkin olarak 2000 yılında ilk defa Pilot Bölgelere uygulamasıyla başlayan ve 2006 yılına kadar olan başlıca göstergeleri Çizelge 7.26’da görülmektedir. 2000 yılında dekara 5 USD ödeme ile toplam 970 bin çiftçiye 2.355,3 Milyon USD, arazi üst sınırı 200 da olacak şekilde ödeme yapılmıştır. 2001 yılında da arazi üst sınırı 200 da olarak uygulanmış ve 2002 yılından sonra bu sınır 500 da çıkarılmıştır. DGD uygulamaları ve sisteme kayıtlı çiftçi sayıları ilk uygulamadan itibaren 2004 yılına kadar hızla artış göstermiştir. 2006 yılında ise 2,6 milyon kayıtlı çiftçi, 163 milyon dekar kayıtlı alan ve 2,7 Milyar YTL ödemeye ulaşmıştır. Yapılan Korelasyon Testinde, DGD için başvurulan arazi miktarı ile üretici sayısı arasında çok yüksek bir ilişki saptanmıştır (r= 0,97). Çizelgede 2005 yılında bir önceki yıla göre, %36,84’lük bir azalma olduğu görülmektedir. Bunun nedeni 2005 yılında yapılması gereken DGD ödemelerinin bir kısmının 2006 yılında ödenmesidir.

Nispi olarak baktığımız zaman DGD’nin toplam tarımsal desteklemeler içindeki payı 2001 yılında % 90’larda iken, 2006 yılına gelindiğinde %50’lere düştüğü görülmektedir. 2006-2010 yılları Tarım Strateji Raporuna göre önümüzdeki yıllarda ise bu oranın %45’lere kadar düşürülmesi öngörülmektedir (Bkz. Çizelge 7.27). 2008 yılı Hükümet Programı’na göre ise, 2007 yılı için yaklaşık 1.640 Milyar YTL tahmin edilmekte ve 2008 yılı için ise 1.710 Milyar YTL ödenmesi öngörülmüştür.

109

Çizelge 7.26. Türkiye’de DGD’nin Uygulanmasına İlişkin Bazı Sonuçlar

BAŞLICA GÖSTERGELER 2000 (1) 2001(2) 2002(2) 2003(2) 2004(2) 2005(3) 2006(3) Kişi 0,97 2,18 2,58 2,75 2,75 2,75 2,60 Kayıtlı Çiftçi Sayısı (Milyon)

İndeks - 100,00 118,35 106,59 100,00 100,00 94,55 Dekar 0,471 122 163 167 167 170 163 Kayıtlı Alan (Milyon da)

İndeks - 100,00 133,61 102,45 100,00 101,80 95,88 (Kayıtlı çiftçi ve kayıtlı arazi miktarı) r=0,97 (Çok Yüksek İlişki Vardır)

Destekleme Miktarı (YTL/da) 5,0* 10,0 13,5 16,0 16,0 10,0 16,0*** Destekleme Üst Arazi Sınırı (da) 200 200 500 500 500 500 500 YTL 2 355,3** 1,18 2,19 2,64 2,66 1,68 2,7 Toplam Destekleme Tutarı

(Milyar YTL) _{İndeks - 100,00 185,59 120,55 100,76 63,16 160,71} 1 USD = 676,017 TL (25/12/2000 yılı Merkez Bankası Efektif Satış Kuru, Ankara)

* USD ** Milyon USD

*** 6 YTL önceki yıllara ait ödeme (1) Ediz ve ark., 2001. (2) Anonim, 2005ı. (3) TKB Kayıtları, 2006.

DGD’nin ülke genelinde daha kolay yaygınlaştırılmasını sağlamak amacıyla gerekli belgelerin sağlanmasında çeşitli vergi muafiyetleri öngören yasal düzenlemeler de getirilmiştir. Vergi kanunlarında değişiklik yapan 4697 sayılı “Bazı Vergi Kanunlarına Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” ile gerek DGD, gerekse alternatif ürün ödemelerinde gerekli kayıt ve belge örnekleri için tapu harcı, eğitime katkı payı, özel iletişim vergisi ve döner sermaye ücreti alınmaması hükme bağlanmıştır (10/07/2001 ve 24458 sayılı RG).

Ülke genelinde ÇKS’nin yaygınlaştırılması için, tarımsal destekleme araçlarından bazılarından üreticilerin faydalanabilmesi için DGD uygulamaları kapsamında kayıt yaptırmış olmaları şartı aranmaktadır. Bu kapsamda, fındık üreticilerine 2002 yılı gelir kaybının telafi edilmesi amacıyla 2003/5203 sayılı BKK (05/02/2003 tarih ve 25015 sayılı RG) ile destekleme ödemesi yapılması kararlaştırılmıştır. Ancak ödeme yapılacak üreticilerin seçiminde ise 2002/41 No’lu DGD Uygulama Tebliği uyarınca kayıt yaptıran üreticiler olması kriter olarak alınmıştır.

Bu kapsamda yine 2003/5514 sayılı BKK (02/05/2003 tarih ve 25096 sayılı RG) ile uygulanan mazot desteği için ÇKS’ye dahil olma şartı konmuştur.

Aynı şekilde 2003 Yılı Şeker Pancarı Üretimi Kotalarının Daralmasıyla Oluşacak Alanlarda Alternatif Ürün Olarak Mısır, Ayçiçeği, Soya Fasulyesi ve Yem Bitkisi Ekimi Yapan Üreticilere Bir Defaya Mahsus Olmak Üzere Yapılacak Telafi Edici Ödemeye Dair 28/04/2003 tarihli ve 2003/5512 sayılı BKK Uygulama Tebliği (2003/14) (14/05/2003 tarih ve 25108 sayılı RG) gereğince desteklemeden faydalanacak üreticilerin 2003 yılı ÇKS’ye kayıtlı olması şartı aranmaktadır.

Bu konudaki bir başka uygulama da, 200/467 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında BKK’nın 2003/16 No’lu Uygulama Esasları Tebliği (08/06/2003 tarih ve 25132 sayılı RG) ile 2004 yılından itibaren yem bitkileri desteklemesinden faydalanacak olan üreticilere ÇKS’ye dahil olma şartı getirilmesidir.

DGD uygulaması ile ÇKS’nin oluşturulması birbirinden farklı iki ayrı uygulama olmasına ve DGD’den daha önce kayıt sisteminin oluşturulması gereğine karşın çiftçilerin kayıt altına alınabilme işleminin hızlandırılabilmesi için birlikte olma kriteri kayıt sisteminin tamamlanmasında hızlandırıcı etkisi olacaktır (Eraktan ve ark., 2004).

TKB’nin hazırladığı 2006-2010 Tarım Stratejisi Mektubu’nda 2006 yılından sonra, DGD’nin ülke genelinde uygulanıp uygulanmayacağı, uygulanma seviyesinin ne olacağı, ÇKS’ indeki gelişmelere ve bu sistemi güncelleştirecek coğrafik bilgi sistemi gibi yeni mekanizmaların oluşturulabilmesi durumuna göre karar verilebileceği belirtilmiştir (Anonim, 2005d).

Tarım strateji belgesi kapsamında 2006-2010 döneminde uygulanacak destekleme araçları ve bunların toplam tarımsal destekleme bütçesinden alacakları paylar da belirtilmiştir (Çizelge 7.27). Türkiye’de uygulanan fiyat, girdi, telafi ödemeleri ve kredi desteği yerini DGD’ ye bırakmıştır. Tarım sektörüne verilen toplam destekleme miktarı içerisinde DGD payının % 70’lerden, dönem sonuna kadar % 45’ler düzeyine çekilmesi ve diğer destekleme araçlarının payının artırılması benimsenmiştir.

111

Çizelge 7.27. Türkiye 2006-2010 Tarım Stratejisi Belgesine Göre Destekleme Araçları ve Destekleme Bütçesindeki Payları

Destekleme Araçları Destekleme Payı (%)

DGD Ödemeleri 45

Fark Ödeme Uygulaması (Prim) 13

Hayvancılık Destekleri 12

Kırsal Kalkınma Destekleri (İstihdam, Kadın, Genç, Eğitim, Yayım vb.) 10

Telafi Edici Ödemeler 5

Ürün Sigortası Ödemeleri 5

ÇATAK Program Destekleri (Erozyon, Ağaçlandırma, Organik Tarım) 5

Diğer Destekler (Girdi, Kredi, Teşvik vb.) 5

TOPLAM 100

Anonim, 2005ı.

DGD ile ulaşılmak istenilen amaçlar şu şekilde özetlenebilir, (Demirci, 2000; Eraktan ve ark., 2004; Çetin, 2005)

I. Belli bir tüketici kitlesinin desteklenmesi, II. Tüm çiftçi gelirlerinde artış yaratılması, III. Piyasa çarpıklıklarını azaltmak,

IV. Destekleme alımlarının azaltılması veya kaldırılması ve böylece bütçe harcamalarını azaltma

V. Ülke genelinde üreticilerin ve tarım politikalarının oluşturulmasında temel olacak tarımsal varlıkların (tarım arazileri, bitkisel ve hayvansal varlıklar, tarımsal mekanizasyona dair unsurlar, sulama, su kaynak ve varlığı, tarımsal girdiler, tarımsal faaliyetler, tarım işletmeleri gelir bilgileri, tarım işletmeleri ticari ve ekonomik faaliyet verileri, tarım arazileri ve çiftçi kimlik verileri gibi) gerçek envanter kayıtlarının tutulması sağlanacaktır.

VI. 2003 yılından itibaren elde edilen çiftçi kayıtlarına dayalı olarak ürün planlaması ve ihracata yönelik olarak DGD’den yararlanılacaktır.

VII. Elde edilen çiftçi ve tarımsal varlık kayıtlarının her sene güncelleştirilerek sağlıklı tarım politikalarının oluşturulması ile özellikle Avrupa Birliği’ne giriş için gerekli zemin hazırlanmış olacaktır.

VIII. Bu sistemle çiftçiler aracısız doğrudan destekleneceği için destek maliyetleri düşecek, tarıma ayrılan kaynaklar da başka alanlara değil doğrudan çiftçiye ve tarım

sektörüne ulaştırılmış olacak, stok ve stoklama maliyetinin oluşmasına neden olan üretim önlenmiş olacaktır. Ayrıca DGD ile tarımsal üretim yapılan araziler desteklendiğinden, tarım arazilerinin boş kalması da önlenecektir.

113

8. DGD UYGULAMALARININ ÜRETİCİ BAZINDA SONUÇLARI