T.C.
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI
DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİNİN ÜRETİCİLER ÜZERİNE ETKİSİ (TOKAT İLİ MERKEZ İLÇE ÖRNEĞİ)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan: Mehmet MENEK
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Halil KIZILASLAN
DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİNİN ÜRETİCİLER ÜZERİNE ETKİSİ (TOKAT İLİ MERKEZ İLÇE ÖRNEĞİ)
Mehmet MENEK
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TARIM EKONOMİSİ ANABİLİMDALI
DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİNİN ÜRETİCİLER ÜZERİNE ETKİSİ (TOKAT İLİ MERKEZ İLÇE ÖRNEĞİ)
Mehmet MENEK
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TARIM EKONOMİSİ ANABİLİMDALI
Bu tez, 16 /01 /2008 tarihinde aşağıda belirtilen jüri tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile kabul edilmiştir.
Unvanı, Adı ve Soyadı İmza
Başkan : Prof. Dr. A. Zafer GÜRLER...
Üye : Yard. Doç. Dr. Halil KIZILASLAN...
Üye : Yard. Doç. Dr. Emin BARLAS...
ONAY:
Bu tez, 04/01/2008 tarih ve 35 sayılı Enstitü Yönetim Kurulu tarafından belirlenen jüri üyelerince kabul edilmiştir.
.../.../200.. Enstitü Müdürü
i
ÖZET
DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİNİN ÜRETİCİLER ÜZERİNE ETKİSİ (TOKAT İLİ MERKEZ İLÇE ÖRNEĞİ)
Mehmet MENEK Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
2008, 169 sayfa
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Halil KIZILASLAN Jüri: Prof. Dr. Zafer GÜRLER
Jüri: Yrd. Doç. Dr. Halil KIZILASLAN Jüri: Yrd. Doç. Dr. Emin BARLAS
Bu araştırmada, Türkiye’de 2000 yılında Pilot Bölge’lerde, 2001 yılından itibaren ise tüm Türkiye’de uygulamaya konulan Doğrudan Gelir Desteği’nin (DGD) Tokat Merkez İlçe Köylerindeki Üreticiler üzerindeki etkileri incelenmiştir. Ayrıca, Dünya’da ve Türkiye’deki DGD uygulamaları ve sisteme geçiş nedenleri de değerlendirilmiştir. Bu araştırma, DGD’ nin üreticilere olumlu ve olumsuz sonuçlarını ortaya koymuştur. Bu aşamada yüz yüze görüşme yöntemiyle anket çalışması yapılmış ve verilerin özelliğine göre, Khi-kare ve Tek Yönlü Varyans Analizi yöntemlerinden yararlanılmıştır. Araştırma alanındaki üreticilerin genel olarak %82,4’ünün uygulamaya başladığı yıldan itibaren DGD’ den faydalandığı görülmektedir. Bu ise sistemin, Çiftçi Kayıt Sistemi için başarıya ulaştığını göstermektedir. Ancak üreticilerin aldığı DGD’ nin ortalama %77,22’sinin girdi satın alınmasında kullanması ve %95,6’ sının girdi kullanımında bir değişikliğe gitmemesi, verilen DGD ödemesinin girdi desteklemeleri yerine ikame ettiğini göstermektedir. DGD’.nin üretim yılı içerisinde, ekim-biçim zamanında verilmemesi üreticilerin başlıca sorunlardır. Üreticilerin destekleme çeşitlerine göre tercihine bakıldığı zaman, DGD’ nin son sıralarda tercih edildiği görülmektedir. Genel olarak bakıldığı zaman, DGD’ nin arazi üzerinden değil, ürün çeşidine göre ödenmesi ve ürünlerin pazarlanmasında karşılaşılan sorunlarının çözüme ulaştırılması öncelikli konular olarak görülmektedir.
ABSTRACT
THE EFFECT OF DIRECT INCOME SUPPORT ON THE PRODUCERS (EXAMPLE OF CENTRAL COUNRTY OF TOKAT CITY )
Mehmet MENEK Gaziosmanpasa University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics
Master Thesis 2008, 169 pages
Supervisor: Asst. Prof.Dr. Halil KIZILASLAN Jury: Prof. Dr. A. Zafer GÜRLER
Jury: Asst. Prof. Dr. Halil KIZILASLAN Jury: Asst. Prof. Dr. Emin BARLAS
At this research, examined the effects as on the producers in country town villages Tokat, at type regions 2000 year in Turkey, upwards 2001 year at all Turkey applied of direct income support (DIS). In addition to, evaluated which practice of DIS at world and Turkey and reason of system transition. This research, proved positive and negative results o producers from DIS’. At this stage, was did with face to face conversation method and according to statistical study data’ specialty, put account from Khi-square and single way variance analysis methods. At research area producers, observed to take advantage of DIS generally 82.4% as from began to practice year. If this system’ show that succeeded for farmer recording system. However, took by producers of DIS’ use of mean 77.22% input purchasing and no change of 95.6% use of input show that substitution by bring in pay of DIS instead of input supporting. Inside of production year of DIS, major problems of producers do not accord to at plant-cut time. Producers’ according to kinds of supporting when look at preference observed of DIS choice by at last order. Generally in the course of look at from not a land over of DIS, paid for according to kind of product and problems of production marketing and solved this problems seen that as a subjects of first priority.
Key Words: Agricultural Policy, Tokat, Direct Income Support. .
iii
TEŞEKKÜR
Çalışma süresince yakın ilgi ve değerli katkılarıyla araştırmanın gerçekleşmesine olanak sağlayan Hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Halil KIZILASLAN’ a, tez konumla ilgili olarak bilgilerinden, eleştiri ve katkılarından yararlandığım Sayın Yrd. Doç. Dr. Murat SAYILI ve Tarım Ekonomisi Bölümü öğretim üyelerine teşekkür ederim.
Araştırmanın her aşamasında yanımda olan ve en büyük manevi desteği gördüğüm eşim Tuğba MENEK’e ve oğlum Ömer Alper’e içtenlikle teşekkür ederim.
Ayrıca, bu araştırmayı hazırlarken yardımlarını esirgemeyen tüm çalışma arkadaşlarıma, Sivas Proje ve İstatistik Şube Müdürü İhsan ASLAN’ a, kaynak temininde bana yardımcı olan T.K.B. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü araştırma ekibine ve çalışma konum gereği bilgilerine başvurduğum Tokat Tarım İl Müdürlüğü, Proje İstatistik Şube Müdürlüğü Personeline ve isimlerini tek tek belirtme olanağı bulamadığım kurum ve kuruluşlara ve de değerli yöre çiftçilerine teşekkürlerimi sunarım.
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET……….………. i ABSTRACT……… ii TEŞEKKÜR……….……….. iii İÇİNDEKİLER………..……. iv
ŞEKİLLER LİSTESİ……….. vii
ÇİZELGELER LİSTESİ………..……….……….. viii
KISALTMALAR LİSTESİ………. xii
1.GİRİŞ………..….……... 1
1.1. Çalışmanın Önemi………...……..….. 2
1.2. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı………..……….………. 4
2. LİTERATÜR ÖZETLERİ………..….……….………. 5
3. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER………... 13
3.1. Araştırma Bölgesinin Coğrafi Konumu………... 13
3.2. Araştırma Bölgesinin İklimi………. 13
3.3. Araştırma Bölgesinin Nüfus ve Yerleşim Özellikleri……….. 14
3.4. Araştırma Bölgesinin Tarımsal Yapısı………. 14
3.4.1. Arazi Varlığı ve Dağılımı………. 14
3.4.2. Bitkisel ve Hayvansal Üretim……….…….. 16
3.5. Araştırma Bölgesinin Tarımsal Desteklemelerden Yararlanma Durumu……… 18
4. MATERYAL VE YÖNTEM….………..….………. 21
4.1. Materyal………...……….…..………. 21
4.2. Yöntem……….………..………….. 21
4.2.1. Köyler ve Örnek İşletmelerin Seçilmesinde İzlenen Yöntem….……...……... 21
4.2.2. Anket Aşamasında İzlenen Yöntem ………..…….….…...……….. 24
v
5. TARIMDA DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ KAVRAMI VE DÜNYADA
DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ UYGULAMALARI…..……… 25
5.1. Doğrudan Gelir Desteğinin Tanımı……..……….…..…………. 25
5.2. Doğrudan Gelir Desteğinin Amacı ………..………... 27
5.3. Doğrudan Gelir Desteğinin Tarım Reformu Uygulamalarında Yer Alışı... 28
5.4. Dünyada Doğrudan Gelir Desteği Uygulamaları………. 31
5.4.1. Avrupa Birliği’nde Ortak Tarım Politikası Çerçevesinde Doğrudan Gelir Desteği Uygulaması….…….……….……….…… 35
5.4.2. Amerika Birleşik Devletleri’nde Doğrudan Gelir Desteği Uygulamaları……. 40
5.4.3. Meksika’da Doğrudan Gelir Desteği Uygulamaları …………..…..………… 43
5.4.4. Doğrudan Gelir Desteği Uygulamalarına Örnek Olabilecek Diğer Ülkelerdeki Uygulamalar ………..………..…..……… 47
6. TÜRKİYE TARIMINDA DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ UYGULAMASINA GEÇİŞİN NEDENLERİ………….………... 55
7. TÜRKİYE’DE TARIMSAL DESTEKLEME POLİTİKALARINDA DEĞİŞİMLER VE MECUT DURUM……….……….……….… 59
7.1. Pazar Fiyat Desteği………..………..……..……..…….……… 59
7.2. Girdi Desteği………..….……….…....……… 61
7.2.1. Gübre Desteği………..………...……….………… 62
7.2.2. Kredi Desteği………..……….…………...……….…..………... 63
7.2.3. Zirai Mücadele ve Veteriner İlaçları Desteği…….……….. 68
7.2.4. Tohum-Fidan Desteği……….…...……….…………. 69 7.2.5. Sulama Desteği………...……….…………. 72 7.2.6. Elektrik Desteği………...…….……..….…..……… 73 7.3. Teşvikler………...……….……….…..……… 74 7.3.1. Süt Teşvikleri………...……….………..….. 74 7.3.2. Et Teşvikleri………...……….………..…… 76 7.4. Tazminatlar………...…...……….…….……..……… 77
7.4.2. Fındıkta Söküm Masrafı ve Gelir Fark Ödemesi……….……… 80
7.4.3. Doğal Afet Ödemeleri ……..……….…….…..…… 81
7.5. Prim Ödemeleri……..……….………….…….………..……… 81
7.6. Alternatif Ürün Destekleri …….……….………..……..…..……….. 83
7.6.1. Fındıkta Alternatif Ürün Projesi………...……… 83
7.6.2. Türünde Alternatif Ürün Projesi………...……… 85
7.6.3. Şeker Pancarında Alternatif Ürün Projesi………..………….. 88
7.6.4. Patates Üretiminde Alternatif Ürün Desteği……….……… 89
7.7. Hayvancılık Teşvikleri……….……….….……….. 90
7.8. Mazot Desteği………...……….…..…… 96
7.9. Tarım Ürünleri İhracat Destekleri ve İthalat Korumaları……… 98
7.10. Kırsal Kalkınma Amaçlı Tarımsal Desteklemeler……….…… 99
7.11. Çevresel Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programını (ÇATAK) Tercih Eden Üreticilerin Yapılan Destekleme………..……….. 102
7.12. Doğrudan Gelir Desteği………..………... 105
8. DGD UYGULAMALARININ ÜRETİCİ BAZINDA SONUÇLARI ……..……. 113
8.1. Üreticilerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri………..….. 113
8.2. İşletmelerin Özellikleri……… 116
8.3. DGD Ödemelerinin İncelenen İşletmelerde Kullanım Yönü………... 123
8.4. Üreticilerin DGD’ den Yararlanırken Karşılaştığı Sorunlar……….... 127
8.5. Üreticilerin Tarım Politikalarına Yönelik Beklentileri……… 128
9. SONUÇ………... 130
KAYNAKLAR……….. 134
EKLER……… 149
Ek 1. Desteklemelere İlişkin Kullanılan Mevzuat Bilgileri……… 149
vii
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil Sayfa
7.1. Türkiye’de 2002 Yılında Tütün Yerine Yetiştirilen Alternatif Ürünlerin Dağılımı……… 87 7.2. Türkiye’de 2003 Yılında Tütün Yerine Yetiştirilen Alternatif Ürünlerin
Dağılımı……… 87 7.3. Türkiye’de 2004 Yılında Tütün Yerine Yetiştirilen Alternatif Ürünlerin
ÇİZELGELER LİSTESİ
Çizelge Sayfa
3.1. Araştırma Bölgesinin Nüfus ve Yerleşim Özellikleri ……….. 13
3.2. 2006 Yılı Tokat İli’nin Arazi Yapısı ve Dağılımı.…………..……….. 15
3.3. 2006 Yılı Tokat İli ve Merkez İlçe’de Tarım Alanlarının Dağılımı………. 16
3.4. 2006 Yılı Tokat İli ve Merkez İlçe’de Tarım Alanlarının Ürünlere Göre Dağılımı………... 17
3.5. Tokat İli ve Merkez İlçe’de Hayvan Varlığı………. 18
3.6. 2005 Yılı Tokat İli ve Merkez İlçe’de DGD’ ye Başvuruda Bulunan Çiftçilerin Sayısı, Başvuru Alanı ve Arazi Mülkiyet Durumları………….. 19
3.7. Yıllara Göre Tokat İli’ne Uygulanan Tarımsal Destekleme Miktarları…… 20
5.1. OECD Ülkelerinde Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları………….. 35
5.2. Avrupa Birliği’nde Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları……… 39
5.3. ABD’nde Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları……….. 43
5.4. Meksika’da Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları……….. 47
5.5. Norveç’te Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları………. 49
5.6. İsviçre’de Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları………. 50
5.7. Kanada’da Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları……… 51
5.8. Bulgaristan’da Yıllara Göre Tarımsal Amaçlı Verilen Sübvansiyonlu Kredi Miktarları……… 52
5.9. Bulgaristan’da 2004 Yılı Hasat Dönemi İçin Ürünlere Verilen Doğrudan Destek Ödemeleri……….. 52
5.10. Kore’de Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları………. 53
5.11. Japonya’da Tarıma Verilen Tahmini Destek Miktarları……… 54
7.1. Türkiye’de Yıllara Göre Yapılan Pazar Fiyat Destekleme Miktarları…….. 60
7.2. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Girdi Destekleme Miktarları………. 61
7.3. Türkiye’de 2005 ve 2007 Yıllarında Uygulanan Kimyevi Gübre Destekleme Birim Fiyatları……….. 62
7.4. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Tarımsal Gübre Desteği……… 63
ix
7.6. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Tarımsal Krediler………. 66 7.7. Türkiye’de Yıllara Göre Tarımsal Kredi Faiz Oranları……… 66 7.8. Türkiye’de 2006/11201 ve 2007/12012 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararları
Gereğince, Tarımsal Üretim Konularına Göre Ziraat Bankası’nın Uyguladığı İndirimli Faiz Oranları ……… 67 7.9. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Zirai Mücadele ve Veteriner İlaçları
Desteklemeleri………. 68
7.10. Türkiye’de 2006 ve 2007 Yıllarında Verilen Sertifikalı Tohumluk ve Fidan Desteği Birim Ödeme Miktarları……… 70 7.11. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Tohum ve Fidan Destekleme Miktarları.. 71 7.12. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Tarımsal Sulama Destekleme Miktarları.. 73 7.13. Türkiye’de Yıllara Göre Sulama Amaçlı Kullanılan Elektriğe Verilen
Destekleme Miktarları……….. 74
7.14. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Süt Teşvik Miktarları……… 76 7.15. . Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Et Teşvik Miktarları………... 77 7.16. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Çayda Budama Tazminatı ve Masrafları.. 79 7.17. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Tütün Prim Ödeme Miktarları………….. 80 7.18. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Fark Ödemesi Destekleme Miktarları….. 82 7.19. Türkiye’de 2007 Yılında Ürünlere Göre Uygulanacak Prim Ödemesi
Birim Fiyatları ……… 83
7.20. Türkiye’de 2003 Yılında Uygulanan Fındıkta Alternatif Ürün Projesi’nin
İl Bazında Başvuru Durumu……….. 84
7.21. Türkiye’de Tütünde Alternatif Ürün Desteği Kapsamındaki İllerin Yıllar
İtibariyle Başvuru Durumu……….. 86
7.22. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Hayvancılık Destek Ödeme Miktarları…. 96 7.23. Türkiye’de 2007 Yılı Mazot Desteğine Konu Olan Ürün Gruplarının Birim
Alan Üzerinden Destekleme Miktarları………. 97 7.24. Türkiye’de Yıllara Göre Verilen Yıllara Göre Mazot Desteği………. 98 7.25. Türkiye’de DGD’nin 2000 Yılı Pilot Bölgelerdeki Uygulama Sonuçları…. 106 7.26. Türkiye’de DGD’nin Uygulanmasına İlişkin Bazı Sonuçlar……… 109
7.27. Türkiye 2006-2010 Tarım Stratejisi Belgesine Göre Destekleme Araçları
ve Destekleme Bütçesindeki Payları………. 111 8.1. Araştırma Alanında DGD’den Yararlanan Üreticilerin Sosyal Özellikleri.. 113 8.2. İşletme Büyüklüklerine Göre Ailedeki Birey Sayısı ve Buna İlişkin
Varyans Analiz Hesap Sonuçları……….………. 114
8.3. İşletme Büyüklüklerine Göre Tarımla Uğraşan Birey Sayıları ve Buna İlişkin Varyans Analiz Hesap Sonuçları……….……….. 115 8.4. Üreticilerin Tarımsal Kooperatife Üyelik Durumu………... 115 8.5. Üreticilerin Tarım Dışı Gelir Durumları………... 116 8.6. Tarım Dışı Gelirin Tarımsal Gelire Oranına Göre Üreticilerin Dağılımı…. 116 8.7. İşletmelerin İşletme Büyüklüğü İtibariyle Parsel Büyüklükleri ve Buna
İlişkin Varyans Analiz Hesap Sonuçları………... 118 8.8. İşletmelerin İşletme Büyüklüğü İtibariyle Arazi Nitelikleri ve Buna İlişkin
Varyans Analiz Hesap Sonuçları……….. 119
8.9. İncelenen İşletmelerde Ortalamalar İtibariyle Arazi Tasarruf Durumu…… 120 8.10. İncelenen İşletmelerin 2005 Yılı Üretim Döneminde Toplam Tarım
Alanlarının Dağılımı………. 121
8.11. Üreticilerin Yıllar İtibariyle DGD’den Yararlanma Durumu……….. 122 8.12. Yıllara Göre DGD Ödemelerine Esas Olan Ortalama Arazi Miktarları…... 122 8.13. İncelenen İşletmelerde Yetiştirilen Ürünlerin 2005 Yılı Üretim
Dönemindeki Üretim Alanları……….. 123
8.14. DGD Ödemelerinin Tarımsal Faaliyetlerde Kullanılma Durumu…………. 124 8.15. İncelenen İşletmelerde Ortalama Olarak Tarım Dışı Faaliyete Ayrılan
DGD’nin Kullanılma Durumu………. 125
8.16. İncelenen İşletmelerde Ortalama Olarak Tarımsal Faaliyete Ayrılan
xi
8.17. DGD Uygulamalarından Sonra Girdi Kullanımında Meydana Gelen
Değişme………. 125
8.18. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Yararlanılan DGD Ödemesi……… 126 8.19. DGD’den Yararlanma Aşamasında Sorun Olup Olmadığı………... 127 8.20. DGD’den Yararlanma Aşamasında Karşılaşılan Sorunlar……… 127 8.21. Üreticilerin Arazinin Mülkiyet Durumuna Göre DGD’den Kimin
Yararlanması Gerektiğine İlişkin Görüşleri………. 128 8.22. DGD Ödemesinde Uygulanan Arazi Sınırlaması Hakkında Üreticilerin
Görüşleri……… 128
KISALTMALAR LİSTESİ
AB Avrupa Birliği (European Union)
ABD Amerika Birleşik Devletleri (United States of America)
AET Avrupa Ekonomik Topluluğu
ARIP Tarımsal Reformu Uygulama Projesi (Agriculturel Reform Implementation Project)
ASERCA Tarımsal Pazarlama Destek Hizmetleri (Support Services for Agricultural Marketing)
BGL Bulgar Levası
BKK Bakanlar Kurulu Kararı
CAD Kanada Doları
CHF İsviçre Frangı
ÇATAK Çevre Amaçlı Tarımsal Alanların Korunması Program ÇKS Çiftçi Kayıt Sistemi
DB Dünya Bankası (The World Bank) DFİF Destekleme Fiyat İstikrar Fonu DGD Doğrudan Gelir Desteği
DPT Devlet Planlama Teşkilatı
DTÖ Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization)
EAGGF Tarımsal Garanti ve Yönverme Fonu (The European Agricultural Guidance and Guarantee Fund)
EURO Avrupa Birliği Para Birimi
FSRIA Farm Security and Rural Investment Act of 2002
GATT Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması (The General Agreement on Tariffs and Trade)
GSYİH Gayri Safi Yurtiçi Milli Hasıla
IMF Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund)
KRW Güney Kore Wonu
xiii
NOK Norveç Kronu
OECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and Development)
OTP Ortak Tarım Politikası
PROCAMPO Ulusal Doğrudan Ödemeler Programı (Programme of Direct Payments to the Countryside)
RG Resmi Gazete
TKB Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu
UHT Ultra Yüksek Isı (Ultra High Temperature) USD Amerika Birleşik Devletleri Doları
USDA Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı (United States Department of Agriculture)
1
1. GİRİŞ
Tarım ve gıda sistemlerinin; üretim, işleme, pazarlama, tüketici bilinci, çevre ve sürdürülebilirlik konularında önemli gelişmeler olmuştur. Bu gelişmeler tarım sistemlerini yeniden değerlendirme ve şekillendirme düşüncesini tetiklemiştir. Bu değişiklikler çok köklü ve geniş boyutludur. Yeşil devrimle üretimde yaşanan patlama, tarım ürünleri ticaretinde liberalleşme, destekleme sistemlerinin yeniden sorgulanması, tarım ürünleri işleme ve pazarlanması ile tüketici bilincindeki gelişmeler bu köklü değişimin örnekleridir.
Ülkeler tarım politikalarını, her ne kadar kendi özel şartlarını dikkate alsalar bile, istedikleri gibi oluşturamamaktadırlar. İster istemez ülkeler arasında varılan uzlaşma politika oluşturulması ve uygulamalarına yansıtılmaktadır (Imir, 2005).
Türkiye’de tarım sektörü, 1990’lı yılların sonuna kadar daha çok yapısal önlemleri içermeyen, kısa vadeli fiyat ağırlıklı destekleme politikası araçları ile yönlendirilmeye çalışılmıştır. Desteklemenin kapsamı ve fiyat düzeyleri, iç ve dış talepteki gelişmelerle yeterince ilişkilendirilmeyerek bazen ekonomik, çoğunlukla politik kaygılarla belirlenmiştir. Bazı ürünlerin üretimleri, pazar istekleri gözetilmeden teşvik edilmiştir. Bütçe yükü, politikaların etkinliği, hedef kitle seçimi, gelir dağılımında eşitsizlik, piyasa koşullarına karşı duyarsızlık ve taraf olunan anlaşmalardan kaynaklanan yükümlülükler, tarım politikalarında değişimi gündeme getirmiştir. Ancak Türkiye’de 1990’lı yılların sonuna doğru bu değişimin gündeme gelmesi, ülkedeki iç gelişmeler ve dinamiklerden kaynaklanan tartışmalar kadar, üyesi olduğu ve bir takım taahhütler altına girdiği Dünya Bankası (DB), Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve Avrupa Birliği (AB) gibi Uluslararası kurum ve organizasyonların politikalarının etkisinin bir sonucudur (Abay ve ark., 2005).
IMF’ye verilen 9 Aralık 1999 tarihli Niyet Mektubunda ana hatları çizilen program çerçevesinde Dünya Bankası’nın desteği sağlanarak “Tarımsal Reform Uygulama Projesi” oluşturulmuştur. Tarımsal Reform Uygulama Projesi, “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı’nda” yer verilen tarımsal reform düzenlemelerinin de temelini oluşturmaktadır.
Bu programda tarımsal desteklemelerin Gayri Safi Yurtiçi Milli Hasıla’nın (GSYİH) %3’ü gibi yüksek maliyet oluşturduğu, bu nedenle desteklemelerin aşama aşama kaldırılarak “Doğrudan Gelir Sistemine” geçileceği, 2000 yılı için yapılacak pilot uygulamalarının sonuçlarına göre bu sistemin 2001 yılında ülke çapında yaygınlaştırılacağı belirtilmiştir (Bor, 2005).
DGD’nin önemli amaçlarından birincisi ÇKS’ye, ikincisi ise üreticilere doğrudan kaynak aktarılarak, üretimden bağımsız doğrudan gelir ödemesi yapılmasıdır (Karlı ve ark., 2004).
1.1. Çalışmanın Önemi
Günümüzde ülkelerin mevcut ekonomik, sosyal ve politik koşulları, tarım politikalarındaki öncelikleri belirlemektedir (Yılmaz, 2000).
Genel olarak tarım sektörüne bakıldığında gelişmiş ülkelerin hemen hepsinde tarımın nispi önemi azalmakla beraber, bu etkinin gelişmekte olan ülkelerde de bu yönde bir eğilim gösterdiği, ancak bu değişimin daha yavaş olduğu şeklinde söylenebilir. Tarım sektörünün Türkiye ekonomisine etkisi GSMH’nın içindeki payının 1968’de %40, 1988’de %17, 2004’de %11 ve 2006 yılı verilerine göre %9 olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2006f). Bu da göstermektedir ki, tarım Türkiye için hala önemli bir yer tutmaktadır.
Tarım Sektörünün Türkiye istihdamı içindeki payına bakıldığında, 2001’de % 37,6, 2003’de % 33,9, 2005’de %29,5 ve 2006 yılında ise %27,3’lük bir istihdam ile ekonomideki yeri dikkate alındığında, tarımsal destekleme politikalarının toplumsal açıdan önemi daha iyi anlaşılmaktadır (Anonim, 2007g).
Cumhuriyet Döneminden günümüze kadar destekleme politikalarının kapsamı pazar fiyat desteği, girdi desteği, teşvik ve prim ödemeleri, verimlilik ve ıslah politikaları, dış ticaret politikaları oluşturmuştur (Yavuz ve ark., 2004).
3
Daha önce uygulanmakta olan tarımsal desteklemede sağlanan desteklerin hedef kitleye yeterince yansımaması, belirlenen amaçların gerçekleştirilmemesi, kamu kaynaklarına aşırı mali yük getirmesi ve kalkınmaya yönelik hedeflerin gerçekleşmemesine neden olmuştur. Bu olumsuzlukları gidermek amacıyla 2000’li yılların başında çiftçi gelirini artırmaya yönelik Doğrudan Gelir Desteği (DGD) uygulaması başlatılmıştır (Anonim, 2005a).
DGD sistemi, üretim miktarı ile ilişkilendirilmeksizin hedeflenen tarım ürünlerine doğrudan gelir transferi yapılmasını ve tarımsal ürün fiyatlarının piyasa güçleri tarafından belirlenmesini önermektedir. Böylece, tarımsal sübvansiyonların hedeflenen kitleye gitmesi sağlanırken, mevcut uygulamaların ortaya çıkardığı etkinsizliklerde giderilmiş olacaktır (Yükseler, 1999).
Bu çalışmada, araştırma bölgesini oluşturan Tokat ili iklimi, arazi yapısı ve verimliliğiyle ülkenin önemli polikültür üretim yapan merkezlerinden birisidir.
İlin toplam yüzölçümü 1.007.262 ha olup, Türkiye topraklarının %1,29’unu kaplamaktadır. Tokat ili tarım arazisi miktarı ise 371.968 ha olup, ilin toplam arazi miktarının %37’sine denk gelmektedir.
Şehir ve köy nüfusu oranlarına bakıldığında, Türkiye’de nüfusun %41’i, Tokat ilinde ise % 52’si kırsal nüfusu oluşturmaktadır (Anonim, 2007b; Anonim, 2007g). Bu da göstermektedir ki; tarımsal üretim, nüfusun büyük bir kısmının geçim kaynağını oluşturmaktadır.
Tokat Tarım il Müdürlüğü kayıtları incelendiğinde, DGD’ nin ildeki desteklemeler arasındaki payının 2002 yılında %90,6, 2003 yılında %75,5, 2004 yılında %69,1, 2005 yılında ise % 50,4 ve 2006 yılında %45,4 ile önemli bir yer tuttuğu görülmektedir (Anonim, 2005b; Anonim, 2007b).
Bu çerçevede araştırma; DGD’nin Türkiye ve diğer ülkelerdeki uygulamalarının değerlendirilmesi ve Tokat ili merkez ilçede üreticiler üzerindeki sosyo-ekonomik etkilerini ortaya koymak açısından oldukça önem taşımaktadır.
1.2. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı
Bu çalışmanın temel amaçları;
Dünya’da ve Türkiye’de uygulanan destekleme politikalarına getirilen yenilikler çerçevesinde;
- Türkiye’de 2000 yılında bazı pilot bölgelerde ve 2001 yılından itibaren tüm Türkiye’de uygulanan DGD sisteminin temel unsurlarını,
- Tokat ilindeki uygulama durumunu,
- İldeki tarım sektörüne olası etkilerini,
- Bu uygulamalar esnasında ortaya çıkan sorunlar ve çözümü için öneri sunulması
olarak sıralanabilir.
Bu amaçlar çerçevesinde;
- Türkiye’de uygulanan destekleme politikaları,
- DGD Sistemine geçiş nedenleri,
- DGD’nin Türkiye’de uygulama durumu,
- Sistemin uygulanmasında Tokat ilinde karşılaşılan sorunlar kapsamı oluşturmaktadır.
5
2. LİTERATÜR ÖZETLERİ
Babacan (1999), tarafından yapılan ve “Genel Tarım Politikaları Çerçevesinde Doğrudan Gelir Ödemeleri Sistemi” konulu bu çalışmada, doğrudan gelir ödemeleri sistemi genel olarak tanıtılmış, aynı zamanda Amerika Birleşik Devletleri (ABD), AB ve Meksika’daki uygulamalar incelenmiştir. Türkiye tarımı hakkında genel durum ortaya konularak, mevcut politikalar çerçevesinde doğrudan gelir ödemeleri sistemi değerlendirilmiştir.
Yükseler (1999), Tarımsal destekleme politikaları ve DGD sisteminin değerlendirilmesinin yapıldığı bu çalışmada, “Üretim”, Alım fiyatları, miktarları ve üretime oranları”, “Tarımsal destekleme alımlarının finansmanı”, “ Tarımsal girdi sübvansiyonları” , “Tarım kesimine yapılan toplam transferler” ve “ Tarım sektörünün ekonomideki yeri, yapısı ve DGD’ ye başlamadan önceki maliyeti” konusunda bilgi verilmiştir.
Anonim (2000), Devlet Planlama Teşkilatı tarafından Özel İhtisas Komisyonuna hazırlatılan “Tarımsal Politikalar ve Yapısal Düzenlemeler” raporu niteliğindeki bu çalışmada, öncelikle Türkiye tarımının ekonomideki ve istihdamdaki yeri, kamu yapılanması, kamu dışı örgütlenmeler, tarım sektörünün kurumsal ve yasal yapısı ile tarım sektöründeki mevcut destekleme yapısı ve uygulanan tarım politikalarının sonuçları değerlendirilmeye çalışılmış ve ileriye dönük önerilerde bulunulmuştur.
Demirci (2000), tarafından yapılan DGD literatür inceleme çalışmasında ABD, AB, Meksika ve Romanya’daki doğrudan gelir ödemeleri incelenmiştir. Aynı çalışmada bir destekleme sistemi olarak DGD hakkında genel bilgiler verilmiş, sistemin üstünlükleri, sistem içinde ve özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki uygulama sınırlılıkları incelenmiştir. Çalışmanın son kısmında sistemin Türkiye’de uygulanabilirliği irdelenmiştir.
Kıymaz (2000), “Avrupa Birliği'nde ve Türkiye'de Temel Ürünlerde (Hububat, Şeker ve Süt) Uygulanan Tarımsal Destekleme Politikaları ve Bunların Ham Madde Temini Açısından Gıda Sanayine Etkileri” adlı bu çalışmada, Avrupa Birliği OTP’sine
genel bir bakış ile başlayan çalışmanın ileriki bölümlerinde AB’nin Hububat, şeker ve süt Ortak Piyasa Düzeni (OPD) incelenmiş olup, OPD’lerin ham madde temini açısından AB’ye etkileri, Türkiye’deki tarımsal destekleme politikaları ile bu politikaların temel ürünlere ve ham madde temini açısından gıda sanayine etkilerinin incelendiği çalışmanın son bölümünde ise Türkiye’de özellikle hububat, şeker ve süt piyasa düzenlerinin iyi çalışabilmesi için öneriler sunulmaktadır.
Uzunoğlu ve ark. (2000), Yapılan bu çalışmada, 2000–2010 yılları arasında tarım sektöründe yeniden yapılanmayı sağlayacak politikalar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda, Türkiye’deki tarım sektörü incelenmiş ve tarımda neden bir yapısal değişim ihtiyacı olduğunu ve 2000–2010 yıllarını kapsayan bir yeniden yapılanma önerisi ortaya konulmuştur.
Yılmaz (2000), Hazırlanan bu makalede Dünya’daki ve Türkiye’deki destekleme politikaları ele alınmıştır. Ayrıca Türkiye’de uygulanan destekleme politikalarına eleştirisel bir bakış atılarak, olumsuzluklar ve bu olumsuzluklara yönelik çözüm önerileri ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Ediz ve ark. (2001), “Doğrudan Gelir Desteği Pilot Projesi” konulu çalışmalarında, pilot uygulamanın yapıldığı ilçe ve köylerdeki tarımsal işletme yapıları, işletme grupları itibariyle dağıtılan destek miktarı, kayıt sisteminde karşılaşılan güçlükler ve uygulamanın yaygınlaştırılması ile ilgili önerileri kapsayan bir rapor hazırlanmıştır.
Gündoğmuş ve Tanrıvermiş (2001), Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü tarafından yapılan çalışmada, DGD’nin 2000 yılında ilk defa pilot olarak uygulandığı dört bölgede survey çalışmaları ile sağlanan bilgilere dayalı olarak tarımsal işletmelerin temel özellikleri ortaya konulmuştur. Survey çalışması her bölgede örnekleme yöntemiyle seçilen 200, ayrıca ödemelerin ekonomik ve sosyal etkilerinin net olarak değerlendirilmesi için ödemelerden yararlanmayan 50 tarım işletmesiyle anket yapılmıştır. Bu çalışmayla tarımsal işletmelerin sosyo-ekonomik özellikleri hakkında bilgiler toplanmıştır. Buna ek olarak DGD pilot uygulamasında karşılaşılan çeşitli sorunlar da incelenmiştir.
7
Özkaya ve ark. (2001a), “Türkiye ve Avrupa Birliği’nde Tarım Sektörüne Yönelik Desteklemeler” adlı bu çalışmada, Türkiye ve AB’de uygulanan destekleme politikaları ayrıntılı bir şekilde anlatılarak, bu uygulamalara ilişkin karşılaştırmalar yapılmıştır. Ayrıca Türkiye’de 2000’li yıllardan sonra uygulanacak tarım reformu sorgulanarak, Türkiye’nin destekleme politikaları konusunda yapması gerekenler, öneri olarak sunulmuştur.
Özkaya ve ark. (2001b), “Türkiye’de Tarımsal Destekleme Politikaları: Dünü - Bugünü - Geleceği” konulu çalışmada, tarımda desteklemeler konusu geniş bir çerçeve içinde ele alınmış ve ülke çıkarlarına yönelik olarak alınması gereken tavır konusunda yaklaşımlarda bulunulmuştur. Tarım politikalarındaki değişimler büyük ölçüde dış dinamiklerle ilgili olduğu düşünülerek, önce konu küreselleşme ve tarım ilişkileri bağlamında ele alınmıştır.
Tanışık (2001), “Tarımda Doğrudan Gelir Desteği ve Türkiye’de Uygulanabilirliğinin Çeşitli Kesimler Açısından Değerlendirilmesi” konulu çalışmasında, tarımın Türkiye ekonomisindeki yeri ve tarımsal desteklemenin önemi incelenmiştir. Türkiye’deki tarım politikası uygulamaları değerlendirilmiş ve uygulamalardan kaynaklanan sorunlar ile uluslar arası alanda Türkiye’nin vermiş olduğu taahhütler nedeniyle tarımda reform gerekliliği konusu irdelenmiştir. Çalışmada DGD sisteminin çeşitli yönleri ve ABD, AB ve Meksika’daki uygulamaları incelenmiştir. Bu uygulamalar Türkiye açısından değerlendirilmiştir.
Gençler (2002), “Türk Tarımı Açısından Doğrudan Gelir Desteği Sisteminin Değerlendirilmesi: Akhisar İlçesi Örneği” konulu çalışmasında, Tarım Reformu kapsamında yer alan DGD sistemi incelenmiştir. Makro bazda, DGD’nin uygulama nedenleri, uygulama kriterleri ve uygulama sonuçları ele alınmıştır. DGD’yi uygulayan ülkeler ile Türkiye’nin karşılaştırılması yapılmıştır. Mikro bazda ise; Manisa’nın Akhisar İlçesi’nde DGD’den yararlanan ve yararlanmayan toplam 92 tarımsal üreticiyle yapılan görüşmelerin değerlendirilmesi yapılmıştır.
Akder (2004), “Türkiye Tarım Politikasında “Destekleme Reformu” adlı bu çalışmada araştırmacı, 2000 yılında sonra uygulanan tarım reformunu, Türkiye için bir
ihtiyaç halinden öte, DTÖ, AB gibi uluslararası örgütlerin dayatması sonucu ortaya uygulamaya konulmuş bir program olarak değerlendirmiş ve bu amaçla DTÖ Tarım Anlaşması’nı, AB Ortak Tarım Politikası’nı ve Türkiye’nin uyumunu, Türkiye’de uygulanan Doğrudan gelir Desteğini incelemiş ve Türkiye tarımının kendine yeterliliğini ve verimin düşük olup olmadığını sorgulayarak konuyu tartışmaya açmıştır. Ayrıca reformun uygulanmaya devam edilmesiyle ileriye dönük oluşabilecek sorunlar da ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Anonim (2004c), Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından hazırlanan, “Tarım ve Gıda Sektörü İhracat Potansiyeli” adlı raporda, Dünya’da ve Türkiye’de, tarım ve gıda sanayi sektörlerinin ihracatına avantaj sağlayan unsurlar, AB ve ABD’deki organik tarım sektörüne verilen teşvikler ve 2000’li yıllarda Türkiye’de tarım politikalarında meydana değişmelerin, Tarım ürünleri ihracatına etkileri incelenmiştir. Son olarak da, ihracatın artırılması için önerilerde bulunulmuştur.
Aydın (2004), “Dünya Ticaret Örgütü Tarım Müzakereleri, AB ve Türkiye’nin Pozisyonları” adlı çalışmanın ilk bölümünde, GATT ve Dünya Ticaret Örgütü sistemleri incelenmiş, ikinci bölümde Tarım Anlaşması ve İleri Tarım Müzakereleri, ele alınan konular ve müzakere süreçleri kapsamında irdelenmiş, ön plana çıkan ülke gruplarının görüşlerine yer verilmiştir. Üçüncü bölümde, Avrupa Birliğinin müzarekereler sırasındaki pozisyonu, ana konular ve müzakere aşamaları itibariyle ele alınmıştır. Son bölümde ise, Türkiye’nin müzakerelere ilişkin görüşü ana konular, gelişmeler ve diğer ülkelere göre pozisyonu çerçevesinde ele alınmıştır.
Eraktan ve ark. (2004), Türkiye’deki DGD Sisteminin incelenerek, sistemin iyileştirilmesine katkıda bulunmak amacıyla hazırlanan bu yayında, DGD kavramı, sistemin ülkemizde uygulama sebepleri, tarımsal destekleme politikalarının neler olduğu ve dünyadaki uygulamaları irdelenmiştir.
Ayrıca bu çalışmada, Türkiye’de DGD uygulamalarının çeşitli yönlerden analizi yapılmış, Ege, Marmara ve İç Anadolu Bölgeleri’ndeki üreticilerle yüz yüze yapılan
9
görüşme ve anket çalışmaları sonuçlarına göre uygulamanın mevcut durum ve sorunları belirlenerek çözüm önerileri getirilmiştir.
Eşiyok (2004), “Kalkınma Sürecinde Tarım Sektörü: Gelişmeler, Sorunlar, Tespitler ve Tarımsal Politika Öneriler” adlı bu çalışmada, 1923’lerden günümüze kaydettiği gelişmenin ana uğrak noktalarını, sektörün yasadığı sorunları tespit etmeyi ve politika önerileri geliştirmeyi hedeflemektedir.
Yavuz ve ark. (2004), Bu çalışmada, Avrupa Birliğine uyum çerçevesinde Türkiye Tarım Politikalarında Tarımsal Garanti ve Yönverme Fonu (EAGGF) benzeri bir yapılanma nasıl olabilir sorusuna cevap aranmaya çalışılmıştır. Bu amaçla, Avrupa Birliği ile Türkiye’nin tarımsal destekleme politikaları karşılaştırılmış, EAGGF’nın yapısı incelenmiş ve Türkiye’nin şartları dikkate alınarak politika önerisi sunulmuştur.
Abay ve ark. (2005), Yapılan bu çalışmada, Türk tarım politikalarındaki değişimi, buna etki eden faktörler ile mevcut tarımsal destekleme politikaları ve 2000 yılı sonrası reform sürecinde uygulanan politikalar anlatılarak, tarım politikalarında yeniden yapılanmaya yönelik öneriler ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Ağaoğlu ve ark. (2005), tarafından hazırlanan “Yirmi birinci Yüzyıl Başlarında Türkiye Tarımının Vizyon ve Misyonu” adlı bu çalışmada, Türkiye’nin geleceği öngörmeye ve bu gelecekte kendi rolünü kendisinin seçerek karar verebilmesi için yirmi birinci yüzyıl başlarında önündeki yüzyıla yönelik tarımsal alandaki vizyon ve misyonunu belirlemesi amacıyla, öncelikle 21. yüzyıl başlarında Türk tarımının durumu, dünya tarımının durumu ele alınmış; buradan hareketle 21. yüzyıl başlarındaki Türk tarımının vizyonu saptanmış, vizyonu destekleyen sosyo - ekonomik hedefler ve bu hedeflere erişmede öncelikli faaliyet konuları tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca vizyona erişmede Türkiye tarımının misyonu tanımlanmıştır. Ayrıca bilim ve teknoloji bağlamında Türkiye tarımının kuvvetli ve zayıf yönleri, tehdit ve fırsatları da işlenmiştir. Vizyonu gerçekleştirecek insan gücünün eğitiminde önemli rol oynayacak olan tarım eğitimi ve yetişkin insan kaynakları yaratma süreci irdelenmiş; vizyon ve misyonu harekete geçirmeye yönelik önlem ve politikalar ortaya konmuştur.
Ay ve Yapar (2005), DTÖ (Dünya Ticaret Örgütü) Tarım Anlaşması, tarımsal ticarete dönük üç düzenleme getirmektedir. Bu düzenlemeler pazara giriş, ihracat sübvansiyonları ve iç desteklerle ilgilidir. DTÖ’nün getirdiği bu düzenlemeler, gelişme yolundaki ülkeleri, gelişmiş ülkelere oranla daha olumsuz yönde etkilemektedir. Ancak Anlaşmanın, tarım sektörünü serbestleştirme adına bazı olumlu yanları da mevcuttur. “Dünya Ticaret Örgütü ve Tarım Anlaşması ve Türkiye” adlı bu çalışmada yukarıda bahsedilen düzenlemelerin Türkiye Tarım Politikaları ve Tarımsal Ticareti üzerindeki etkilerini ortaya koymaya çalışmıştır.
Bor (2005), Yapılan bu çalışmada, tarım kesimine uygulanan Doğrudan Gelir Ödemeleri sistemi sonrasında tarım kesiminde oluşabilecek sosyal ve ekonomik etkiler incelenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla buğdayı ele alan bir arz tepkisi modeli ile üretimi belirleyen faktörlerin esneklikliler bulunmuş ve bu esneklikler kullanılarak Doğrudan Gelir Ödemeleri sistemi sona erdiğinde tarım sektöründe meydana gelmesi olası çözülmenin etkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Çakmak ve Akder (2005), “DTÖ ve AB'deki Gelişmeler Işığında 21. Yüzyılda Türkiye Tarımı” adlı bu çalışmada, 2000 yılından sonra Türkiye’de meydana gelen tarım reformu, DTÖ Tarım Anlaşması ve OTP-Türkiye ilişkisi incelenmiş olup, geniş zamanlı olarak AB’ye muhtemel katılımın olacağı 2030’lu yıllara doğru Türkiye tarımında gerçekleşmesi gereken takvime yönelik öneriler sunulmuştur.
Çetin (2005), Çalışmada, öncelikle bugüne kadar uygulanan tarımsal destekleme politikaları ve bu politikalardaki değişikliklerin sebepleri açıklanmıştır. Son yıllarda diğer destekleme araçlarının yerine uygulamaya konulan DGD’nin tanımı, amacı, uygulama şekli, olumlu - olumsuz yönleri ve dünyadaki uygulamaları incelenmiştir. Türkiye’deki uygulamalar kapsamlı bir şekilde incelenmiş ve tarımsal istatistikler ışığında uygulamanın değerlendirilmesi yapılmıştır.
Eraktan ve Ören (2005), “AB Ortak Tarım Politikası, Reform Süreci ve Türkiye'ye Etkileri” adlı bu çalışmada, OTP’nın şekillenmeye başladığı 1950 yılından bu zamana kadar geçirdiği evreler, Gündem 2000 sonrasında yeni üye devletlerden istenen
11
değişiklikler ve mevcut uygulamalar itibariyle tam üyeliğin tarım kesimi açısından Türkiye’ye olası etkileri incelenmiştir.
Kebiç ve ark. (2005), “Rekabet Gücü Ölçümü: Türk Tarım Sektörü İçin Bir Analiz” adlı bu çalışmada, Türk tarım sektörünün uluslararası rekabet gücü düzeyi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın ilk aşamasında, rekabet gücüne ilişkin temel tanımlamalar yapılmış, daha sonra rekabet gücü göstergeleri hakkında bilgi verilmiştir. Son aşamada da Türk tarım sektörünün uluslararası rekabet gücü düzeyini belirlemek amacıyla Grubel - Lloyd ölçüsü ya da Endeksi olarak da bilinen Endüstri - İçi Ticaret Katsayıları yardımıyla bir endeks oluşturulmuştur. Bu endeks üzerinde etkili olan firma içi ve firma dışı değişkenlere ilişkin öncelikle nedensellik testleri araştırılmış, elde edilen veriler doğrultusunda çoklu regresyon analiz teknikleriyle tarım sektörünün rekabet gücünü ortaya koymak amacıyla bir uygulama yapılmıştır.
Yeni ve Dölekoğlu (2005), “Tarımsal Destekleme Politikasında Süreçler ve Üretici Transferleri” adlı bu çalışmada, 1980 - 2002 yılları arasında tarım sektöründe üretici ve üretime yönelik olarak yapılan devlet harcamaları sistematik biçimde ayrıntılı olarak incelenmiş ve eksiksiz veri seti oluşturulmaya çalışılmıştır.
Güney (2006), “Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikaları ve Tarımsal Destekleme Sistemlerinde Yaşanılan Yeni Gelişmeler: Doğrudan Ödeme Sistemi ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama” adlı bu çalışmada, Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikaları Destekleme Sistemlerinin teorik ve ampirik olarak analiz edilmesine çalışılmıştır. Çalışma öncelikle Avrupa Birliği ve Avrupa Birliğinin oluşumunun incelenmesi ve Avrupa Birliğinin tarımsal yapısının ekonomik analiziyle başlamaktadır. Bu bölümler, daha sonra incelenecek Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikaları ve Tarımsal Destekleme Sistemleri bölümleri için temel oluşturmayı hedeflemektedir.
Yıldız (2006), “Türkiye ve Avrupa Birliğinde Tarıma Yönelik Destekleme Politikaları ve Bu Politikaların Karşılaştırılması” adlı çalışmada, Türkiye’nin müzakereler çerçevesinde, uyum sağlaması gereken alanlar içerisinde en önemlilerinden birini oluşturan tarım sektöründe, AB ve Türk Tarım Politikaları’nın mevcut uygulamalarını ortaya
koymayı amaçlamıştır. Bu amaçla ilk önce tarım sektörünün işlev ve özellikleri ele alındıktan sonra, Türkiye ve AB’de tarımın ülke ekonomileri açısından önemi üzerinde durulmuştur. Türk Tarım Politikası ve AB üyesi ülkelerin tarım politikalarının, ekonomik ve siyasi açıdan ortak bir çerçevede yönetilmesi esasına dayanan Ortak Tarım Politikası irdelendikten sonra uygulanan politikaların karşılaştırılması yapılmaya çalışılmıştır.
13
3. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER
3.1. Araştırma Bölgesinin Coğrafi Konumu
Tokat ili Karadeniz Bölgesi ile İçanadolu Bölgesi İklimi arasında geçit bölgesi iklimine sahip olup iklim, toprak ve ekolojik yapısı ile 230 metreden 1 500 metre rakımları arasında tarım yapılan zengin bir üretim desenine sahip, tarımsal potansiyeli yüksek olan bir ildir. Tokat ilinin Merkez, Almus, Artova, Başçiftlik, Erbaa, Niksar, Pazar, Reşadiye, Sulusaray, Turhal, Yeşilyurt, Zile olmak üzere 12 ilçesi ve bunlara bağlı toplam 691 köyü bulunmaktadır. (Çizelge 3.1).
Çizelge 3.1. Araştırma Bölgesinin Nüfus ve Yerleşim Özellikleri
Anonim, 2004a
3.2. Araştırma Bölgesinin İklimi
Tokat ili; İç Anadolu İklimi, İç - Doğu Anadolu İklimi, Karadeniz Ardı İklimi ve Orta Karadeniz İklimi arasında bir geçit özelliği gösterir. Uzun yıllar ortalamasına göre
İkamet Edilen Yere Göre Nüfus
Şehir Nüfusu Köy Nüfusu
İlçeler Toplam Nüfus Sayı % Sayı % Köy Sayısı Merkez 174 700 113 100 64,7 61 600 35,3 116 Almus 43 470 6 197 14,3 37 273 85,7 46 Artova 16 246 5 610 34,5 10 636 65,5 29 Başçiftlik 13 321 5 971 44,8 7 350 55,2 11 Erbaa 100 586 45 595 45,3 54 991 54,7 81 Niksar 90 672 44 808 49,4 45 864 50,6 96 Pazar 20 295 5 301 26,1 14 994 73,9 18 Reşadiye 101 900 16 389 16,1 85 511 83,9 93 Sulusaray 11 202 4 160 37,1 7 042 62,9 14 Turhal 130 985 95 536 72,9 35 449 27,1 55 Yeşilyurt 14 511 6 455 44,5 8 056 55,5 17 Zile 110 139 52 640 47,8 57 499 52,2 115 TOPLAM 828 027 401 762 48,5 426 265 51,5 691
yıllık ortalama sıcaklık; en düşük 8,1 °C en fazla 14,2 °C’dir. Şubat ayı ortalama sıcaklığı – 1,8 ile 6,0 °C, Temmuz ayı ortalama sıcaklığı ise 8,0 ile 23,6 °C arasındadır. Uzun yıllar ortalamasına göre ortalama yağış; 381,8 mm ile 586,2 mm arasındadır. Ortalama nispi nem; % 57 ile % 73 arasında değişmektedir. Yağışlar aylara göre farklılıklar göstermektedir.10 yıllık meteorolojik verilerin ortalamalarına göre Tokat ilinin yağış aldığı gün sayısı 114 gün, m² ye düşen yağış miktarı 443 mm, ilin karla örtülü olduğu gün sayısı 28 gündür (Anonim, 2004a).
3.3. Araştırma Bölgesinin Nüfus ve Yerleşim Özellikleri
İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü verilerine göre 2000 yılına göre araştırma bölgesinin toplam nüfusu 828.027 olup, bunun %48,5’i şehirlerde, %51,5’i ise köylerde yaşamaktadır (bkz. Çizelge 3.1).
Nüfusun % 70’i geçimini tarımdan sağlamaktadır. Ekonomi büyük ölçüde tarıma ve tarıma dayalı sanayiye bağlıdır .
3.4. Araştırma Bölgesinin Tarımsal Yapısı 3.4.1. Arazi Varlığı ve Dağılımı
Tokat ilinin yüzölçümü 998.242 hektar olup, %38,03’ünü tarım arazisi, %12,42’sini çayır - mera, %38,69’unu orman ve 10,85’ini diğer araziler (yerleşim v.b.) oluşturmaktadır (Çizelge 3.2).
15
Çizelge 3.2. 2006 Yılı Tokat İli’nin Arazi Yapısı ve Dağılımı Tokat İlinin Yüzölçümü 998 242 (Ha)
Arazinin Dağılımı Alan %
Tarım arazisi (İşlenen) 379 680,70 38,03
Çayır - Mera arazileri 123 974,10 12,42
Orman arazisi 386 239,00 38,69
Diğer araziler 108 352,00 10,85
GENEL TOPLAM 998 242,00 100,00
Anonim, 2007b
İlde 64.148 tarım işletmesi vardır. İşletmelerin tamamına yakını küçük aile işletmesi şeklinde olup % 78’inde bitkisel üretim, % 22’sinde hayvansal üretim ön plandadır.
Tarım arazisinin sınırlı olmasına rağmen İl nüfusunun önemli bir bölümü olan 64.148 çiftçi ailesi geçimini tarımdan sağlamaktadır (Anonim, 2007b; Anonim, 2007i).
Çizelge 3.3’de Tokat ili ve uygulama alanı olan Merkez ilçeye ait toplam tarım alanlarının dağılımı görülmektedir. Buna göre; Tokat İl genelinde 379.680,7 hektar tarım arazisinin % 69,58’i tarla, % 4,89’i sebze, % 2,42’si meyve, %1,59’u bağ ve %21,52’lik geri kalan kısmı ise nadas, kavaklık ve tarıma elverişli boş alanlardan oluşmaktadır. Merkez İlçe’de ise 23.491,74 hektar tarım arazisi bulunmaktadır. Bu arazinin %86,37 tarla, %2,29’u sebze, %5,36’sı meyve, %0,38’i bağ ve geriye kalan %5,59’luk kısmı ise nadas, kavaklık ve tarıma elverişli boş araziler oluşturmaktadır.
Çizelge 3.3. 2006 Yılı Tokat İli ve Merkez İlçe’de Tarım Alanlarının Dağılımı
Tokat İli Genel* Tokat İli Merkez İlçe ** Arazinin Dağılımı (Ha) % (Ha) % Tarla 264 197,60 69,58 20 290,73 86,37 Nadas 26 912,90 7,09 986,87 4,20 Sebze 18 554,90 4,89 537,86 2,29 Meyve 9 196,60 2,42 1 259,14 5,36 Bağ 5 792,50 1,53 89,25 0,38 Kavak ve Söğütlük 1 790,00 0,47 40,52 0,17
Tarıma Elverişli Boş Alan 53 236,50 14,02 287,37 1,22
T O P L AM 379 680,70 100,00 23 491,74 100,00
*Anonim 2007b
**Çiftçi Kayıt Sistemi 2006 Yılı Verileri.
3.4.2. Bitkisel ve Hayvansal Üretim
Tokat ilinde toplam ekilen 297.741,6 hektarlık tarım arazilerinin ise, %88,73’ü tarla ürünleri, %6,23’ü sebze ürünleri ve %5,03’ünü ise meyve alanları oluşturmaktadır. Merkez ilçede ise 22.176,98 hektar olan ekilen tarım arazilerinin %91,49’unu tarla ürünleri, %2,43’ünü sebze ve %6,08’ini meyve alanları oluşturmaktadır (Çizelge 3.4).
Uygulama alanı olan Merkez İlçe’nin arazi varlığı Tokat il genelinin %7,45’i olmasına karşın, şeftali ekim alanının %49,21’i, kiraz ekim alanının %28,35’i, yem bitkilerinin %19,55’i ve vişne ekim alanının %15,78’ini oluşturmaktadır.
17
Çizelge 3.4. 2006 Yılı Tokat İli ve Merkez İlçe’de Tarım Alanlarının Ürünlere Göre Dağılımı
Tokat İli Merkez İlçe Tokat İli Genel Ürünler
Ekiliş (ha) Ekiliş (ha) Ekiliş (ha) %
TARLA ÜRÜNLERİ 20 290,73 91,49 264 197,60 88,73 Tahıllar 11 837,08 53,38 186 856,40 62,76 Yem Bitkileri 7 057,79 31,82 36 098,40 12,12 Endüstri Bitkileri 1 269,14 5,72 19 398,20 6,52 Baklagiller 50,80 0,23 13 091,80 4,40 Yumrulu Bitkiler 75,92 0,34 8 752,80 2,94 SEBZE ÜRÜNLERİ 537,86 2,43 18 554,90 6,23 Domates 274,66 1,24 8 582,20 2,88 Taze Fasulye 60,47 0,27 2 541,40 0,85 Kavun - Karpuz 1,73 0,01 2 176,00 0,73 Biber 11,41 0,05 1 449,90 0,49 Hıyar 5,25 0,02 817,80 0,27 Lahana 0,00 0,00 431,00 0,14 Diğerleri 184,40 0,83 2 556,60 0,86 MEYVE ALANLARI 1 348,39 6,08 14 989,10 5,03 Bağ 89,25 0,40 5 792,50 1,95 Fındık 0,00 0,00 2 613,00 0,88 Vişne 227,42 1,03 1 441,20 0,48 Elma 127,52 0,58 1 552,60 0,52 Ceviz 5,01 0,02 1 319,40 0,44 Şeftali 551,96 2,49 1 121,70 0,38 Kiraz 121,83 0,55 429,70 0,14 Armut 4,58 0,02 454,70 0,15 DİĞER 220,82 1,00 264,30 0,09 TOPLAM 22 176,98 100,00 297 741,60 100,00 Anonim 2007b
Tokat ilinin hayvan varlığına baktığımızda 2006 yılı verileri olarak, 237.997 büyükbaş (sığır ve manda), 221.363 küçükbaş (koyun, keçi), 11 801 tek tırnaklı (at, eşek, katır), 305.687 küçük evcil hayvan (Tavuk, hindi, ördek, kaz) ve 39.433 arı kovanı bulunmaktadır. Araştırma alanı olan Merkez İlçe’de ise 2002 verilerine göre, 51.457 büyükbaş (sığır ve manda), 88.035 küçükbaş (koyun, keçi), 4.084 tek tırnaklı (at, eşek, katır), 33.000 küçük evcil hayvan (Tavuk, hindi, ördek, kaz) ve 2.756 arı kovanı bulunmaktadır (Çizelge 3.5).
Çizelge 3.5. Tokat İli ve Merkez İlçe’de Hayvan Varlığı Tokat İli Merkez İlçe
(2002 Yılı)* Tokat Genel (2006 Yılı)** Hayvan Varlığı
Adet % Adet %
BÜYÜK BAŞ TOPLAMI 51 457 100,00 237 997 100,00
Sığır (kültür) 5 139 9,99 26 250 11,03 Sığır (melez) 13 616 26,46 84 372 35,45 Sığır (yerli) 31 999 62,19 119 378 50,16 Manda 1 393 2,71 7 997 3,36 KÜÇÜKBAŞ TOPLAMI 88 035 100,00 221 363 100,00 Koyun 75 168 85,38 203 120 91,76 Keçi 12 844 14,59 18 243 8,24
TEK TIRNAKLI TOPLAMI 4 084 100,00 11 801 100,00
At 1 125 27,55 1 851 15,69
Eşek 2 721 66,63 9 664 81,89
Katır 238 5,83 286 2,42
KÜMES HAYVANI TOPLAMI 33 000 100,00 305 687 100,00
Tavuk 33 000 100,00 282 410 92,39
Hindi 0 0,00 6 929 2,27
Ördek 0 0,00 6 102 2,00
Kaz 0 0,00 10 246 3,35
KOVAN SAYISI 2 756 100,00 39 433 100,00
* Tokat Tarım İl Müdürlüğü Verileri **Anonim 2007b
3.5. Araştırma Bölgesinin Tarımsal Desteklemelerden Yararlanma Durumu Çizelge 3.6’da, Tokat İl Geneli ve araştırma alanı olan Merkez İlçe’ye ait 2005 yılında DGD için yapılan başvurulara dair çiftçi sayısı, çiftçilerin arazi büyüklüklerine ve mülkiyet durumlarına göre, Çiftçi Kayıt Sistemi’nden (ÇKS) alınan veriler görülmektedir. Buna göre; Tokat genelinde beyan edilen araziye göre başvuran çiftçi sayısı toplam 43.311 kişi ile 1.672.436 dekar, uygulama bölgesi olan Merkez İlçe’de ise başvuru sayısı olarak genel toplama göre yaklaşık %14’ü olan 6 036, arazi miktarı olarak ta yaklaşık %14,4 ile 240.544 dekar olarak gerçekleşmiştir. Arazi büyüklüğü olarak en çok başvuru, Tokat genelinde 21–50 dekar arasında 19.796 kişi, Merkez İlçe ‘de ise 2.662 kişi olarak gerçekleşmiştir.
19
Çizelge 3.6. 2005 Yılı Tokat İli ve Merkez İlçe’de DGD’ ye Başvuruda Bulunan Çiftçilerin Sayısı, Başvuru Alanı ve Arazi Mülkiyet Durumları
Arazinin Nevi 5< 6–20 21–50 51–100 <100 Toplam Tokat Genel 529 12 677 19 796 8 243 2 066 43 311 Çiftçi
Sayısı Tokat Merkez İlçe 45 1 830 2 662 1 157 342 6 036 Tokat Genel 2 001 166 608 641 108 560 162 302 557 1 672 436 Beyan Edilen
Arazi
Alan (da)
Tokat Merkez İlçe 172 24 675 85 994 79 156 50 547 240 544 Tokat Genel 1 160 12 877 17 033 6 053 1 268 38 391 Çiftçi
Sayısı Tokat Merkez İlçe 166 1 794 2 227 819 197 5 203 Tokat Genel 3 823 165 318 545 999 404 937 175 039 1 295 116 Sahip Olunan
Arazi
Alan (da)
Tokat Merkez İlçe 548 23 515 71 328 55 828 27 637 178 856
Tokat Genel 139 177 51 14 1 382
Çiftçi
Sayısı Tokat Merkez İlçe 19 18 13 2 - 52 Tokat Genel 387 1 805 1 546 964 105 4 807 Kiraya Verilen
Arazi
Alan (da)
Tokat Merkez İlçe 58 178 415 134 - 785
Tokat Genel 139 29 13 4 2 187
Çiftçi
Sayısı Tokat Merkez İlçe 19 2 1 - - 22
Tokat Genel 387 283 388 258 265 1 581 Taahhütname2 ile
verilen arazi
Alan (da)
Tokat Merkez İlçe 58 18 28 - - 103
Not: Beyan edilen arazi: Çiftçinin DGD ye kendi adına başvurduğu tüm araziler.
Sahip olunan arazi: Çiftçinin kendi malı olan başvurduğu + kiraya verdiği + taahhütname 2 ile kullandırdığı araziler. Kiraya verilen arazi: çiftçinin kendi adına başvurmayıp kiraya verdiği araziler.
Taahhütname2 ile verilen arazi: Çiftçinin kendi adına başvurmayıp (1. dereceden akrabalar, anne, baba, eş ve çocuklar) taahhütname 2 ile kullandırdığı araziler.
ÇKS, 2005
Tokat İl genelinde uygulanan destekleme miktarlarına baktığımız da, Bitkisel üretim desteklemelerinin toplam desteklemeler içinde, 2002 yılında %90,93 ile 22,33 Trilyon TL’lik bir paya sahip iken, 2006 yılına gelindiğinde %72,78’lik pay ile 17,94 Milyon YTL’ ye düştüğü görülmektedir. Bitkisel üretim desteklemelerinde en büyük paya sahip bulunan DGD ödemesi de toplam destekler içindeki payı, 2002 yılında %90,59 ile 22,24 Trilyon TL iken, giderek azalarak 2006 yılında %67,20 ile 16,56 Milyon YTL’ ye düşmüştür.
Hayvancılık desteklemelerinde ise bitkisel üretim desteklemelerinin aksine büyük oranlarda artışlar olmuştur. Buna göre, hayvancılık desteklemelerinin toplam desteklemeler içindeki payı 2002 yılında % 9,07 ile 2,23 Milyon TL iken, 2006 yılında %27,22 ile 6,71 Milyon YTL’ ye yükselmiştir. Hayvancılık desteklemelerinde ise en büyük payı yem bitkileri desteklemeleri oluşturmaktadır. Bu destekleme çeşidi de 2002 yılında %8,62 ile 2,116 Trilyon TL, 2006 yılında ise %16,47’lik pay ile 4,059 Milyon YTL olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 3.7).
Çizelge 3.7. Yıllara Göre Tokat İli’ne Uygulanan Tarımsal Destekleme Miktarları (Anonim, 2005b; Anonim, 2006d)
Milyon TL Milyon TL Milyon TL YTL YTL
PRİM VE DESTEKLEMELER 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 %
1-Bitkisel Üretim Desteklemeleri 22 327 836,67 90,93 34 962 844,00 86,62 21 518 354,00 73,95 27 448 236,00 91,86 17 937 801,25 72,78
Doğrudan Gelir Desteği 22 243 421,12 90,59 31 441 136,00 77,89 17 985 924,00 61,81 16 552 789,00 55,40 16 563 556,25 67,20
Sertifikalı Tohum - Fidan Desteği 22 613,00 0,09 - - - - 1 337,00 0,00 222 128,00 0,90
Hububat Primi - - - 2 593 146,00 8,68 513 088,00 2,08 Enerji Desteği - - - 19 721,00 0,08 Mazot Desteği - - 3 212 939,00 7,96 3 313 006,00 11,38 4 064 404,00 13,60 - - Prim Ödemeleri 0,00 0,00 0,00 0,00 - - Soya Fasulyesi - - 379,00 0,00 - - - - Mısır - - - 9 440,00 0,03 63 265,00 0,26 Yağlık Ayçiçeği 61 802,55 0,25 308 390,00 0,76 219 424,00 0,75 162 716,00 0,54 556 043,00 2,26
Kimyevi Gübre Desteği - - - 4 064 404,00 13,60 - -
2-Hayvancılık Desteklemeleri 2 226 884,28 9,07 5 400 729,00 13,38 7 581 623,00 26,05 2 430 982,00 8,14 6 709 035,00 27,22
Yem Bitkileri 2 115 915,44 8,62 5 185 869,00 12,85 5 571 417,00 19,15 769 151,00 2,57 4 059 326,00 16,47
Damızlık Gebe Düve Desteği 44 100,00 0,18 37 080,00 0,09 57 509,00 0,20 95 216,00 0,32 85 475,00 0,35
Suni Tohumlama Desteği 41 576,00 0,17 54 382,00 0,13 112 019,00 0,38 260 554,00 0,87 1 029 504,00 4,18
Suni Tohumlama Ekipman Desteği 1 523,73 0,01 4 310,00 0,01 21 511,00 0,07 - - - -
Buzağı Desteği - - - - 117 604,00 0,40 175 583,00 0,59 493 556,00 2,00
Arı ve Bal Desteği - - 418,00 0,00 2 053,00 0,01 22 577,00 0,08 23 276,00 0,09
Su Ürünleri Desteği - - - - 8 301,00 0,03 14 079,00 0,05 75 205,00 0,31
Et Teşviği - - - - 1 493 216,00 5,13 670 189,00 2,24 - -
Küçükbaş Islah Desteği - - - 106 103,00 0,43
Sağım Hijyeni ve Süt Kalitesi Desteği - - - -
Hayvan Kimlik Sistemi Desteği - - - 267,00 0,00
Hastalıklarla Mücadele Desteği - - - -
Hayvan Gen Kaynakları Desteği - - - 10 050,00 0,03 175 674,00 0,71
Gıda Güvenliği Desteği - - - -
Çıkma Tavuk Taz. ve Kümes Hayvanları İtlafı - - - 74 242,00 0,30
Süt Desteği 23 769,12 0,10 118 670,00 0,29 197 993,00 0,68 413 583,00 1,38 586 407,00 2,38
21
4. MATERYAL VE YÖNTEM
4.1. Materyal
DGD 2001 yılından itibaren uygulanmaya konulmasına rağmen, konu ile ilgili çalışmalar oldukça sınırlıdır. Yapılacak bu çalışmada, araştırmanın temel amacı doğrultusunda, Tokat ili Merkez ilçedeki DGD’den yararlanan tarım işletmeleri araştırmanın popülasyonunu oluşturmaktadır.
Bu çalışmanın materyalini iki grupta toplamak mümkündür. Birincil veriler olarak tanımlanan, birinci grup materyal, araştırma alanı olarak belirlenen Tokat Merkez İlçe’deki DGD’den yararlanan üreticilerden, amaca uygun şekilde geliştirilen anket formu kullanılarak üreticilerle karşılıklı görüşme yoluyla elde edilen verilerdir. Birincil veriler DGD’nin üretici düzeyindeki sonuçlarını ortaya koyma amacına dönük olarak kullanılmıştır.
İkincil veriler olarak tanımlanan, ikinci grup materyali ise, daha önce yayınlanmış kitaplar, tezler ve araştırma raporları ile Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ve Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD; Organisation for Economic Co-operation and Development) v.b. kuruluşlardan elde edilen istatistik veriler oluşturmaktadır.
4.2. Yöntem
4.2.1. Köyler ve Örnek İşletmelerin Seçilmesinde İzlenen Yöntem
Tokat ili Merkez ilçede bulunan 116 köyden birinci aşamada bölgeyi tanıyan Tokat Tarım İl Müdürlüğü personelleriyle görüşülerek, toplam köy sayısının yaklaşık %10’u olan 12 köy, araştırma alanını temsil edecek şekilde belirlenmiştir. Bu köyler Akyamaç,
Avlunlar, Büyükbağlar, Çerçi, Dedeli, Kabatepe, Karakaya, Tahtoba, Taşlıçiftlik, Uğrak, Ulaş, Yeşilyurt köyleridir.
İkinci aşamada seçilen 12 köyde DGD uygulamasından yararlanmak için 691 üretici başvuru yapmış olup, bunların tamamı araştırmanın popülasyonunu oluşturmuştur.
Bu popülasyondan 2005 yılı DGD ödemesine esas teşkil eden arazi genişliği kriteri ÇKS’den temin edilerek örnekleme yapılmıştır.
Eğer popülasyonun varyasyon katsayısı % 75’den yüksek ise tabakalı örnekleme yöntemi daha iyi sonuçlar vermektedir.
İyi bir tabakalandırma yapmak için her tabakanın tabaka içi varyansının en düşük, tabakalar arası varyansın en yüksek, tabakalara ait örnek ortalamaları toplamının en yüksek ve standart sapma toplamının en düşük olması gerekir. Bu özellikler ışığında 691 işletme 0–35; 36–70; 70 ve üzeri şeklinde tabakalara ayrılmıştır.
DGD den yararlanan işletme sayısı, tabakalı örnekleme yöntemlerinden biri olan oransal örnek dağılımı yöntemi aşağıdaki formül kullanılarak belirlenmiştir (Çiçek ve Erkan, 1996).
(1)
N x ∑ (Nh x (Sh)) 2 n= N2 x D2 + ∑ Nh ( Sh)2
n= Örnek hacmi
Nh= h’ncı tabakadaki birim sayısı (frekans) Sh = h’ncı tabakanın standart sapması N = Toplam birim sayısı
D = d / z
d = Ortalamadan belirli bir oranda veya mutlak bir (2,8 da) değer büyüklüğünde sapmayı ifade eder.
23
Z = t- dağılım çizelgesinde (N - 1) serbestlik derecesi ve belirli bir güven sınırına (%95) ait t değeri (t = 1,960) ifade etmektedir.
Yukarıdaki formüle göre; %95 güven sınırında (t = 1,960) ve ortalamadan 2,8 da sapma ile örneğe girecek işletme sayısı 91 olarak bulunmuştur.
Çalışmamızda bundan sonra tabaka ifadesi, grup olarak kullanılacaktır.
Belirlenen örnek hacimlerinin gruplara dağıtılmasında aşağıdaki formül kullanılır.
(2)
Nh x Sh x n ni = ∑ Nh x Sh
Bulunan 91 işletme yukarıdaki formül kullanılarak aşağıdaki şekilde gruplara dağıtılmıştır. Tabaka No İşletme Büyüklüğü (da) Tabakadaki İşletme Sayısı Tabakadaki İşletmeye Ait Varyasyon Katsayısı (VK=S*100/X) Örneğe Çekilen İşletme Sayısı (Adet) 1 0 – 35 408 37,55 32 2 36 – 70 178 21,34 21 3 70 + 105 28,48 38 TOPLAM 691 87,36 91
Köylere düşen örnek sayısı ise üretici sayılarının gruplardaki ağırlıklarına göre aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.
KÖYLER I. Grup II. Grup III. Grup Toplam
Akyamaç 2 2 6 10 Avlunlar 12 5 1 18 Büyükbağlar 1 2 2 5 Çerçi 2 2 4 8 Dedeli 2 2 2 6 Kabatepe 1 1 10 12 Karakaya 3 1 2 6 Tahtoba 4 2 5 11 Taşlıçiftlik 2 1 3 6 Uğrak 1 1 0 2 Ulaş 1 1 3 5 Yeşilyurt 1 1 0 2 TOPLAM 32 21 38 91
4.2.2. Anket Aşamasında İzlenen Yöntem
Araştırmada veri toplamak için kullanılan anket formları, araştırmanın amaçları ve araştırma yöresinin özelliklerine uygun olacak biçimde düzenlenmiştir.
DGD uygulamasından yararlanan işletmelerden arazi varlığı ve mülkiyet durumu, aile yapısı, alınan desteğin kullanım durumu ve aile refahına etkisi ile DGD uygulaması konusunda üretici eğilimleri ve sorunlarının saptanmasına yönelik sözel sorularla veriler toplanmıştır.
4.2.3. Verilerin Analizinde İzlenen Yöntem
Üreticiler, 2005 yılı DGD ödemelerinin yapıldığı arazi miktarları baz alınarak 0-35, 36-70 ve 70 + olarak gruplara ayrılmıştır. Bu gruplar üzerinden çiftçilerin sosyo-ekonomik özelikleri, işletmelerin özellikleri, DGD ödemelerinin kullanım yönü, üreticilerin DGD’den yararlanırken karşılaştığı sorunlar ile tarım politikalarına yönelik beklentilerini, tanımlayıcı istatistiklerin yanı sıra, Pearson Ki-Kare Testi, Tek Yönlü Varyans Analizi ve Korelasyon Testi kullanılarak ortaya konulmaya çalışılmıştır.
25
5. TARIMDA DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ KAVRAMI VE DÜNYADA DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ UYGULAMALARI
5.1. Doğrudan Gelir Desteğinin Tanımı
Tarım politikalarının ana hedef kitlesi tarım üreticileridir. Çiftçi gelirlerinin dolayısıyla tarım üreticisinin refahının artırılması ise üreticiler açısından temel amaçtır. Çiftçi gelirlerinin artırılması ya doğrudan gelir yardımları veya dolaylı yollardan çiftçi gelirlerinin yükseltici araçlarla olur (Eraktan ve ark., 2004).
Doğrudan ödemeler, birçok ödeme çeşidini içermektedir. Bunlar; fark ödemeleri (deficiency payments), alan hektar başına ödemeleri, sigorta ve afet ödemeleri, kaynakların alternatif kullanımı, reformlar ve piyasa fiyat desteğinin azaltılması sırasındaki telafi edici ödemeler (compensatory payments) gibi her bir alt sektörde farklı etkilere sahip ödeme biçimlerinden oluşmaktadır. Bütçe kaynaklı diğer destekler ise; girdilere açık ya da gizli olarak verilen sübvansiyonlar, tarım kredileri, tarımsal araştırma ve geliştirme için yapılan Hükümet transferleri ile tarıma yapılan destekleri kapsamaktadır (Gençler, 2002).
Taşıdığı özellikler itibariyle DGD çiftçi gelirlerini artırmaya yönelik, diğer tarım politikası araçlarından farklılık gösterir (Eraktan ve ark., 2004).
Üretim miktarı ile destek arasında doğrudan bir ilişki kurmaksızın, hedef üretici kitlesine Hükümet tarafından yapılan gelir ödemesi, doğrudan gelir ödemeleri sistemidir. Bu sistemde, ürün fiyatları piyasada oluşacağından, piyasa sinyallerine göre üretim belirlenecek ve piyasada herhangi bir aksaklık çıkmayacaktır (Yükseler, 1999).
DGD piyasa işleyişi ve üretim kararlarını etkilemeyen (pure decoupling veya decoupling payments) ya da çok az etkileyen (deficiency veya compensatory paymenst) bir destekleme sistemidir. Bu sistemde, bütçeden ya da vergi ödeyenlerden üreticilere piyasa mekanizmalarını kullanmada doğrudan bir ödeme söz konusudur. Uygulamanın asıl amacı
