Dini Başa Çıkma Türleri

Evvela dini başa çıkma davranışları olumlu ve olumsuz olmak üzere dikotomik bir ayrıma tabi tutulmuştur (Klaassen vd., 2006, s. 118; Pargament vd., 2013, s. 385). Bu ayrımın temeli dini başa çıkmanın ampirik ve pragmatik olarak yararlı ve zararlı sonuçları ile ilgili bulguların değerlendirilmesine dayanmaktadır (Ayten, 2012, s. 69). Çünkü dini başa çıkmanın ruh sağlığı değişkenleri açısından negatif ya da pozitif enstrümanları ve sonuçları vardır (Ekşi, 2001, ss. 7-8; Klaassen vd., 2006, s. 118; Pargament, 1997, s. 288).

Dini başa çıkmanın temel amaçlarının gerçekleşebilmesi için bireyin bir takım araçlara müracaat etmesi gerekmektedir. Bunlar dini inanç, pratik, alışkanlık ve ilişkiler gibi bir

108

takım araçlardır. Eğer araçlar ve amaçlar arasında uyumsuzluk varsa ya da araçlar yanlış bir şekilde kullanılıyorsa yahut da amaçlar yanlış seçiliyorsa o zaman ortaya bir takım problemler çıkmaktadır (Ayten, 2012, ss. 68-69). (1) Birey kendini yanlış yönlendirmeler içerisinde bulabilir ve yanlış sonuçlara ulaşabilir. Kendini feda etmeye, kendini dine adamaya karar verebilir ya da tam aksine kendini ve dünyayı önceleyebilir ve kutsayabilir ya da bir tür dinsel ilgisizlik/duyarsızlık (apathy) içerisine girebilir. (2) Bununla birlikte bireyler bu süreçte yanlış yöntemler seçebilir. Pasif bir dinselliğe bürünerek kendini geri çekip her şeyi Tanrı’dan bekleyebilir. Cezalandırıcı bir Tanrı tasavvuru ile kendisinin günahlarından dolayı cezalandırıldığını düşünebileceği gibi başkalarının Tanrı tarafından cezalandırılması için dua da edebilir. Kin ve intikamının Tanrı tarafından alınacağına, gerçek günahkârların cezasını bulacağına inanabilir ve bu yönde dua edebilir ya da bir tür dinsel inkâra müracaat edebilir. Olayları dinsel açıklamalarla inkâr etme yoluna giderek kendisinin korunduğu kanısına varabilir. “Üzülmüyorum çünkü bu beni Tanrı’ya yaklaştırdı”, “kötü hissetmiyorum çünkü inancım her şeyde bir hayır olduğunu bana öğretti”, “kaygılanmıyorum çünkü Tanrı’nın bir planı vardır ya da Tanrı’nın isteği bu yöndedir” gibi yargılara varabilir. (3) Dahası birey dini başa çıkma sürecinde uyum sorunları yaşayabilir. Kendisine ya da çevresine yönelik dinsel çatışmalar yaşayabilir. Tanrı’nın ona adaletsiz davrandığını düşünebilir, Ona kızabilir, Tanrı’nın varlığını sorgulayabilir, inancı hakkında şüpheye düşebilir. Dinsel konuşmalara karşı duruş sergileyebilir. Din adamlarına tavır takınabilir (Butter & Pargament, 2003, s. 178; Pargament vd., 1998, ss. 79-81).

Dini başa çıkma davranışları bu tarz negatif görünümlerle ortaya çıktığında genellikle uyum yerine uyumsuzluk oluşmakta ve ruh sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bu kapsama giren davranışlar, olumsuz dini başa çıkma olarak adlandırılmaktadır. Olumsuz dini başa çıkma, Tanrı ile birey arasındaki güvensiz bir ilişkiyi temsil eder ve birey ile cemaat arasında bir gerilim olduğunu gösterir. Olumlu dini başa çıkmada ise durum tam tersidir. Olumlu dini başa çıkma, birey ve Tanrı arasında güvenli bir ilişkiyi yansıtmaktadır. Olumlu dini başa çıkmada birey ve diğerleri arasında manevi bağlanmışlık hissi vardır. Olumlu dini başa çıkma, ruh sağlığına pozitif yönde etki etmektedir. Hayra yorma, manevi destek arayışı gibi dini başa çıkma davranışlarının bu yöndeki etkileri ampirik olarak gösterilmiştir (Pargament vd., 2013, s. 386).

109

Bu etkiler dikkate alındığında pek çok olumlu dini başa çıkma metodundan söz etmek mümkündür; Faydalı yeniden değer biçme (Tanrı’yla) işbirlikçi dini başa çıkma

-Manevi destek arama -Ruhban sınıfı ve kilise üyelerinden destek arama -Dini yardımlaşma (Tanrı’ya) aktif dini teslimiyet Dini arınma Manevi bağlantı arama -Dini bağışlayıcılık (arama) --Dini yönelimi araştırma --Dini değişim --Dini meşguliyet

bunlardan bazılarıdır. Bu metotlar bireyin karşılaştığı güçlüğü aşması için ona ihtiyaç duyduğu manevi desteği doğrudan ya da dolaylı olarak temin etmektedir (Gün, 2012, s. 66).

Diğer taraftan başa çıkma ve problem çözme sürecine din dâhil edildiğinde üç çeşit başa çıkma stili/yaklaşımı ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki erteleme (deferring) yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda kişi var olan problemin çözümünü Tanrı’ya bırakmıştır, sorunu Tanrı’nın çözmesini beklemektedir. Bu yaklaşımda problemin çözümünde birey pasiftir. Diğer bir yaklaşım ise benlik güdümlü (self-directing) dini başa çıkmadır. Buna göre Tanrı insanlara kendi hayatlarını yönetecek iradeyi vermiştir. Bu yaklaşım aktif bir başa çıkma ve uyum sürecini ifade etmektedir. Üçüncü stil ise işbirliği (collaborative) yaklaşımıdır. Bu en yaygın dini başa çıkma çeşididir. İşbirliği yaklaşımında içselleştirilmiş bir dinin yansıması olarak birey Tanrı ile birlikte, problemin üstesinden gelmeye çalışmaktadır. Başa çıkma sürecinde hem Tanrı hem de birey aktif olarak tasarımlanmaktadır ve her ikisi de sorumluluğu paylaşmaktadır (Pargament, 1997, ss. 181-182; Pargament vd., 1988, ss. 90-92). Wong-McDonald ve Gorsuch ise bu üç temel dini başa çıkma yöntemine Tanrı’ya teslim olmayı ve bilinçli olarak kendi dünyevi isteklerinden vazgeçmeyi ifade eden, yine hem bireyin hem de Tanrı’nın problem çözmede aktif rol oynadığı teslimiyetçi (surrender) dini başa çıkma yöntemini de eklemişlerdir (Wong-McDonald & Gorsuch, 2000, 2004, s. 321).

Aslında zorlu yaşam olayları ile karşılaşan bireyler dini başa çıkma davranışlarına belli amaçlar doğrultusunda müracaat etmektedirler. Bunlar beş başlık altında sınıflandırılabilir; (1) Anlam bulmak için. (2) Derin bilgi kazanmak ve kontrol sağlamak için. (3) Huzur bulmak ve Tanrı’ya yaklaşmak için. (4) Başkaları ile yakınlaşmak ve Tanrı’ya yaklaşmak için. (5) Hayati bir dönüşüm yaşamak için. Bu amaçlar gözetilerek dini başa çıkmanın farklı yollarını sınıflandırmak mümkündür. Bunlardan bazıları

110

aşağıda tablo halinde verilmiştir (Pargament vd., 2013, ss. 384-385; Pargament, Koenig, & Perez, 2000, ss. 521-524).

Tablo 5: Dini Başa Çıkmanın Farklı Yolları

(1) Anlam bulmak için dinî başa çıkma yolları

Hayra yorma: stresörü faydalı olacak şekilde yeniden tanımlama.

Cezalandırıcı Tanrı tasavvuru: stresörü işlenen günahlar yüzünden Tanrı’dan gelen bir ceza olarak yeniden tanımlama

Suçu Şeytana yükleme: stresörü şeytanın sebep olduğu bir şey olarak yeniden tanımlama Tanrı’nın güçlerinin yeniden değerlendirilmesi; duruma etkisi bakımından Tanrı'nın güçlerinin yeniden tanımlanması

(2) Derin bilgi kazanmak ve kontrol sağlamak için dinî başa çıkma yolları

İşbirliği ile dinî başa çıkma; problem çözme konusunda Tanrı ile bir ortaklık kurarak kontrol sağlamaya çalışma

Pasif dinî erteleme; Tanrı’nın olayları kontrol etmesi için pasif olarak bekleme

Aktif dinî teslimiyet; başa çıkma konusunda aktif bir şekilde kontrolü Tanrı 'ya bırakma Doğrudan şefaat için vaatte bulunma; bir mucize ya da ilahi bir müdahale için Tanrı’ ya vaatlerde bulunarak dolaylı bir şekilde kontrol sağlamaya çalışma

Kendini yönlendirerek dinî başa çıkma; Tanrı’nın yardımındansa kişisel girişimlerle kontrolü sağlamaya çalışma

(3) Huzur bulmak ve Tanrı’ya yakınlaşmak için dinî başa çıkma yolları

Manevî destek arayışı; Tanrı’nın ilgisi ve sevgisi sayesinde gelecek huzur ve güveni arama Dinî odak; odağı stres yükleyiciden uzaklaştırmak için dinî aktivitelerle meşgul olma Dinî arınma; dinî çalışmalarla manevî olarak temizlenmeye çalışma

Manevî bağlantı; benliği aşan güçlerle bağlılık hissi yakalamaya çalışma

Manevî memnuniyetsizlik; stresli durumlarda Tanrı'nın kişi ile ilişkisinden memnuniyetsizliğini ve konu ile ilgili kafa karışıklığını belli etme

Dinî sınırlarını çizme; açık bir şekilde kabul edilebilir dinî davranışları kabul edilemez olanlardan ayırma ve dinî sınırlar içinde kalma

(4) Başkaları ile yakınlık kurmak ve Tanrı’ya yakınlaşmak için dinî başa çıkma yolları

Ruhban sınıftan ya da cemaat üyelerinden destek arayışı; cemaat üyelerinin ve ruhban sınıfın ilgisi sayesinde yakınlık ve güven bulmaya çalışma

Dinî yardım; diğerlerine manevî destek ve huzur sağlamaya çalışma

Kişilerarası dinî memnuniyetsizlik; stresli durumlarda ruhban sınıfın ya da cemaat üyelerinin kişi ile ilişkisinden memnuniyetsizliğini ve konu ile ilgili kafa karışıklığım belli etme

(5) Hayati bir dönüşüm yaşamak için dinî başa çıkma yolları

Dinî yönelim arayışı; hayatına yeni bir yön vermek için dine başvurma Dinî dönüşüm; hayatında radikal değişiklikler yapmak için dine başvurma

Dinî hoşgörü; huzura engel olan öfke, üzüntü ve korkulardan uzaklaşma konusunda yardım etmesi için dine başvurma etme

Bu metotların ortaya çıkmasında farklı değişkenler söz konusudur. Nitekim farklı örneklemlerle yapılan çalışmalarda yaş, cinsiyet, dindarlık, yaşanılan coğrafya, kültür,

111

mezhepsel aidiyet gibi değişkenlerin dini başa çıkma davranışı üzerinde etkili olabileceği değerlendirilmiştir.

Örneğin din, inanç tipi, coğrafya, mezhep ve kültürel öğeler düşünüldüğünde bunların dini başa çıkmada; oldukça etkili ve belirleyici öğeler olabileceği görülmektedir (Ayten, 2012, s. 75; Dilmaç vd., 2016, s. 173; Koenig, 2005, s. 48; Pargament, 1997, s. 117; Pargament vd., 2013, s. 390). Dini başa çıkma ölçütleri geniş ölçüde Hıristiyan örneklem üzerinde geliştirilmiş ve ortaya koyulmuş olsa da zamanla farklı dinler ve kültürel gruplar üzerinde de ölçekler geliştirilmiş ve uygulanmıştır (Tarakeshwar, Pargament, & Mahoney, 2003, s. 610; Wilt, Stauner, & Exline, 2018, s. 345). Örneğin, Müslüman örneklem için geliştirilen ölçeklerde İslam inanç esasları ve İslam kültürü esas alınarak dini başa çıkma davranışları yorumlanmıştır (Ayten, 2012; Khan, Watson, & Chen, 2011). Yine aynı şekilde Yahudi örneklem için de ölçekler geliştirilmiş ve uygulanmıştır (Pirutinsky, Rosmarin, Pargament, & Midlarsky, 2011; Rosmarin, Pargament, Krumrei, & Flannelly, 2009).

Dini başa çıkma evrensel özelliklere sahip olsa da dinsel, yerel ve kültürel farklılıklara sahiptir. Bu nedenle farklı tipte dini başa çıkma davranışlarından söz etmek daha mümkün hale gelmektedir. Bir anlamda inanç ve kültür dini başa çıkmanın karakteristiğini, tarzını ve yöntemlerini değiştirebilir ve dönüştürebilir özelliktedir. Örneğin, Hindular için geliştirilen dini başa çıkma ölçeği ile hem dinsel hem de sosyo-kültürel faklılıkların Hinduların dini başa çıkma davranışlarında etkili olduğu bulunmuştur. Buna göre Hindu örneklem üzerinde yapılan araştırmalarda Hinduların başa çıkma tarzlarının ve bunların sonuçlarının karma inancından doğrudan etkilendiği, ayrıca Hinduların bulunduğu coğrafyaya göre de olaylar karşısında davranış tarzlarının değişiklik gösterebildiği, bazılarının daha kaderci, sert ve yardıma gereksinim duymayan bir yaşamı tercih ettikleri, bazılarının ise hayattan memnuniyet düzeylerinin daha yüksek olduğu ve daha esnek bir anlayışa sahip oldukları rapor edilmiştir (Tarakeshwar vd., 2003, s. 610).

Bu verilerden yola çıkıldığında benzer şekilde bir Hıristiyan, Müslüman veya Yahudi için de kendi inancının öğeleri ön plana çıkmakta ve belirleyici olmaktadır. Örneğin Hıristiyanlar için dini başa çıkmada teslis, günah çıkarma, sevgi gibi olgular ön plana çıkarken, bir Müslüman için tevhit, teslimiyet, tevekkül gibi öğeler hâkimdir. Bununla

112

birlikte her dinin ya da her inancın mistik ve mitik bir yanı olduğu ve inancın mistifikasyon ile birlikte deneyimlendiği durumlar düşünülürse o inancın müntesiplerinin olaylara bakış açısının ya da etkilenimlerinin oldukça farklılaşacağı da hesap edilmelidir. Bir Yahudi için Calut kıssası çok şey ifade ederken, Konfüçyüs’ün öğretileri çok etkileyici olmayabilir. Ya da bir Şii için Hz. Ömer’in adaletinden güç almak pek mümkün gözükmezken bir Vahhabi için Hz. Zeynep’in türbesinde ağlamak pek bir şey ifade etmeyebilir. Dolayısıyla dini başa çıkmanın aidiyet hissedilen inanç ve kültür motifleri ile bezeli olması ve şekillenmesi doğal bir neticedir.

Bu konuda çarpıcı bir veri Protestan ve Katolikler arasındaki farklılaşmaya ilişkindir. Örneğin araştırmalardan elde edilen bulgulara göre Katoliklere nazaran Protestanlarda dini başa çıkmanın daha faydalı olduğu bulunmuştur. Bu olgu Protestanların yaşam tarzları ile ilişkili bir sonuç olarak düşünülmüştür. Çünkü Protestanların hayat memnuniyetlerinin daha yüksek olduğu ve olayları daha az üzüntü ile karşıladıkları kaydedilmiştir (Pargament vd., 2013, ss. 390-393).

Bunlara karşın inanç öğeleri değişiklik gösterse ve farklı farklı dini akideler ortada olsa da dini başa çıkmadan beklenen fayda açısından özellikle ruh sağlığı göstergeleri bağlamında ortak sonuçların varlığı da rapor edilmiştir. Belli dini geleneklere ait dini başa çıkma dayanaklarının etkisi araştırıldığında hem Hıristiyan hem de Müslüman örneklemde dua etmenin, kendi akaidine ait kutsal metin okumanın ruh sağlığına olumlu katkıları olduğu gerek amprik olarak gerekse meta analizlerle gösterilmiştir (Pargament vd., 2013, ss. 390-393).

Ancak yine de vurgulamak gerekirse etnik, kültürel ve dini bağlamı düşünüldüğünde dini başa çıkma basit ve doğrusal değildir. Dini başa çıkmanın etkisi her bağlam ve durumda, her insan için aynı değildir ve bu konuda farklı görünümler vardır. Bütün bunlara karşın dini başa çıkmanın dinsel ilgisi olanlar için ya da dindarlar için daha yardım edici bir öğe olduğu açıktır (Pargament, 2003, s. 56).