Dinî ve Etnik Gruplar Açısından Mahalleler

dalları, köşelere dikey eksenlere gelecek şekilde dikmeler olarak yerleştirilir. Bu dikmeler arasına 3-5 kamış dikey, 5-6 kamış da yatay hale getirilerek hasır örer gibi örülmek suretiyle yapının duvarı ile çatısı oluşturulur. Daha sonra hava ve suyun kargılar arasından içeri geçmesini engellemek için duvarlar hem içten hem de dıştan sıvanır. Bu konuyla ilgili yapılan bir saha araştırmasında Tarsus’ta yaşayan ve son kargı ustalarından olan Zekeriya Yıldız’ın, huğ tipi evler hakkında “iki yılda bir sıvanırsa 100-200 sene yaşar” bilgisini verdiği nakledilmiştir¹⁰⁹.

Daha sonraki dönemlerde şehirde başta Rumlar olmak üzere çeşitli dinî ve etnik gruplara rastlanmaktadır. Rumların, Tarsus’a ne zaman gelmeye başladıkları kesin olarak bilinmemektedir. İncelenen sicillerde, Şam ve Beyrut’tan Rumların, Kapadokya’dan Rum ve Ermenilerin, Lübnan’dan ise Mârûnîlerin, Tarsus’a göç ettiği görülmüştür. Dışarıdan gelen gayrimüslimlerin daha önce Müslümanların yaşadığı mahallelere yerleşmesiyle, şehirdeki bazı Müslüman mahallelerin dinî ve etnik yapısı değişerek farklı unsurların bir arada yaşadıkları mahalleler şekline dönüştüğü anlaşılmaktadır. Nitekim sicillere geçen “Kayseriyyeli olup Camiu’n-Nur Mahallesi’nde sakin tebe‘a-i devlet-i ‘aliyyenin Ermeni milletinden Barsih (?)”¹¹³,

“Sofular Mahallesi sâkinlerinden ve tebe‘a-i devlet-i ‘aliyyenin Rum milletinden Şamlı Derzi Necib veled-i Andon”¹¹⁴, “Medîne-i Tarsus mahallâtından Sofular Mahallesi’nde mukim devlet-i ‘aliyye tebe‘asının Rum milletinden Beyrutlu Derzi Necib”¹¹⁵ ifadeleri bu fikri desteklemektedir.

Araştırılan dönemde Ermeni Mahallesi’nde, Ermenilerin dışında Rum ve Müslümanlar da oturmaktadır. XVI. yüzyılda bu mahallede sadece az sayıda Ermeni yaşadığına göre söz konusu mahalledeki Rumların daha sonraki dönemlerde dışarıdan gelip buraya yerleştikleri rahatlıkla söylenebilir. Ermeni Mahallesi’ndeki Müslümanların buraya nasıl yerleştikleri hakkında sicillerde bir bilgiye rastlanmamıştır.

Osmanlı şehirlerinde hem XIX. Asırda, hem de daha önceki dönemlerde bazı mahallelerde Müslüman, bazı mahallelerde de gayrimüslimler çoğunlukta yaşamaktaydılar. Ancak hiçbir zaman farklı unsurların mahallelere yerleşiminde katı bir ayrışmaya tâbi tutulmadıkları gözlenmektedir¹¹⁶. Müslümanlar, gayrimüslim mahallesinden ev satın alıp oraya yerleşebildikleri gibi, gayrimüslimler de Müslüman mahallesinden ev satın alabiliyorlardı. Nitekim XVII. yüzyılda Kudüs’te Müslümanların, Yahudi Mahallesi’nden ev satın aldıkları gibi gayrimüslimlerin de Müslüman mahallelerinden ev aldıklarına şahit olunmuştur¹¹⁷. Aynı şekilde Tarsus’ta da

113 TŞS, 324, 49/106.

114 TŞS, 335, 147/411.

115 TŞS, 335, 11/38.

116 Özdemir, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara 1986, s. 93-98; Yılmazçelik, age, s. 44-50.

117 Ze’evi, Dror, Kudüs 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi, çev. Serpil Çağlayan, İstanbul 2000, s. 26. Ayrıca bkz. 48. dipnot.

bazı Müslümanların, bu ve benzeri yollarla Ermeni Mahallesi’ne yerleşmeleri sonucunda bu mahallenin de artık Müslümanlarla gayrimüslimlerin birlikte yaşadıkları bir mahalle haline geldiği söylenebilir. Bu nedenle burada mahalleler Müslüman mahalleleri ve Müslümanlarla gayrimüslimlerin birlikte yaşadıkları mahalleler olarak iki kategoride ele alınacaktır.

a) Müslüman Mahalleleri

Araştırma kapsamına giren sicillerde yer alan Afgan, Çataklı, Cemeli, Çıplak, İnce Hark, Musalla, Müftü, Eski Ömerli, Yeni Ömerli, Sakızlı, Şamlı, Zorbaz Harkı ve Yeni Mahalle’ye ait belgelerin tamamı Müslümanlarla ilgilidir. Bu sebeple söz konusu mahalleler Müslüman mahalleleri olarak adlandırılmıştır.

Bu mahallelerde oturanların büyük bir kısmını Türkler oluşturmaktadır. Bazı belgelerde “Çataklı Mahallesi sakinlerinden iken bundan akdem fevt olan Arab Ali Efendi”¹¹⁸, “Medîne-i Tarsus mahallâtından Cemeli Mahallesi’nden ve tebe‘a-i İraniyye’den Abdülkadir”¹¹⁹ vb. ifadelerin geçmesi bu mahallelerde az da olsa Arap kökenlilerle İran uyruklu kişilerin de yaşadığını göstermektedir.

Afgan Mahallesi sakinlerinin bir kısmını, Afganistan’dan gelip buraya yerleşenler oluşturmuştur¹²⁰. Sakızlı Mahallesi’nde yaşayanların önemli bir kısmı ise Diyarbakır, Trablus ve Sivas gibi şehirlerden gelmiştir¹²¹.

b) Müslümanlarla Gayrimüslimlerin Bir Arada Yaşadıkları Mahalleler Araştırılan dönemde Cami-i Atik, Cami-i Cedid, Camiu’n-Nur, Debbağhane, Ermeni, Kızıl Murad, Küçük Minare, Sofular ve Tekke mahallelerinde Müslümanlarla gayrimüslimler bir arada yaşamaktaydı.

118 TŞS, 297, 216/344.

119 TŞS, 349, 284/849.

120 “Afgan Mahallesi’nde kâin Afgan Mîr Ahmed’in hânesinde” TŞS, 319, 92/266. “Afgan Mahallesi’nde vâk‘i Afgan İskender” TŞS, 324, 6/5. “Afgan Mahallesi’nde ve Afgan ahâlisinden gâib ani’l-meclis Mehmed nâm kimesne” TŞS, 349, 35/92.

121 “Sakızlı Mahallesi’nden Diyarbekirli Oğlu Hasan” TŞS, 322, 114/295. “Sakızlı Mahallesi’nden Diyarbekirli Hacı Mehmed Ağa” TŞS, 322, 115/297. “Sakızlı Mahallesi’nde kâin Diyarbekirli İsmail Ağa menzili” TŞS, 322, 114/294. “Sakızlı Mahallesi’nden Trabluslu Oğlu Ahmed” TŞS, 322, 46/146.

“Sakızlı Mahallesi’nde mukim Sivaslı Osman” TŞS, 329, 22.

İncelenen sicillerdeki belgelerin çoğunluğu gayrimüslimlere ait olan tek mahalle Ermeni Mahallesi’dir. Bunlar içinde en kesif olanı Ermeni Grogeryendir¹²². Ayrıca Ermeni Protestan da bulunmaktadır¹²³. Mahallede az sayıda da Rum milletine rastlanmıştır¹²⁴. 18 Nisan 1870 tarihli bir belgede ise Yunan konsolosu Hıristofiros’un, bu mahallede oturduğu görülmüştür¹²⁵. Bununla birlikte Ermeni Mahallesi’nde hatırı sayılır miktarda Müslüman nüfusun yaşadığı anlaşılmaktadır. Bir belgede yer alan

“Medîne-i Tarsus mahallâtından Ermeni Mahallesi imamı”¹²⁶ ifadesi bu mahallede bir cami veya mescidin bulunmasını gerektirecek kadar Müslüman nüfusun yaşadığı izlenimini vermektedir.

Şehrin merkez mahallesi olan ve daha çok esnaf ve tüccarların oturduğu Camiu’n-Nur Mahallesi’nde, Müslümanlarla gayrimüslimlere ait belgelerin neredeyse eşit yoğunlukta olduğu görülmüştür¹²⁷. Bu da Camiu’n-Nur’un, Müslümanlarla birlikte gayrimüslimlerin de kesif bir şekilde yaşadıkları bir mahalle olduğunu düşündürmektedir. Müslümanlar arasında az da olsa Arap ırkına rastlanmıştır¹²⁸.

122 “Ermeni Mahallesi ahâlisinden ve tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Ermeni milletinden Kuyumcu Oğlu Agop Ağa” TŞS, 349, 131/413. Ayrıca bkz. TŞS, 294, 65/86, 99/142, 103/156, 115/185, 120/191, 128/205, 178/284, 178/285, 203/327; TŞS, 295, 19/29, 35/48, 36/50, 88/134, 90/137; TŞS, 297, 63/93, 384/599; TŞS, 298, 65/115, 89/169; TŞS, 299, 99a/377, 133b/483; TŞS, 304, 24/46, 26/50, 37/70, 66/120, 74/133, 98/170, 125/222, 169/311, 172/318, 175/324-325, 206/394, 213/406, 221/424; TŞS, 309, 39/65; TŞS, 319, 18/37, 19/39, 78/231; TŞS, 322, 12/44, 81/219, 111/290, 81/219, 111/290; TŞS, 327, 63/192; TŞS, 328, 20/42, 49/98; TŞS, 330, 8/12, 11/18, 34/65, 35/69, 61/128, 62/129, 86/197, 87/192, 97/233; TŞS, 331, 27/30, 33/36, 36/39; TŞS, 335, 12/40, 68/208, 102/292, 103/293, 104/295, 111/306, 115/313, 121/327, 122/332, 165/473, 201/562, 206/579, 234/613, 235/618, 348/638, 351/647, 353/653, 355/659, 359/675; TŞS, 348, 17/19, 22/23; TŞS, 349, 38/95, 83/232, 141/432, 198/551, 202/562, 208/594; TŞS, 352, 2/3, 6/13, 21/56, 47/129, 48/130, 49/137; TŞS, 353, 29/27;

TŞS, 406, 63/78, 82/105, 85/109, 110/146, 125/167, 161/236, 162/238.

123 “Ermeni Mahallesi’nden ve tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Ermeni milletinin Protestan cemaatinden Haci Mesih veled-i Çerçi Agop” TŞS, 349, 170/522. Ayrıca bkz. TŞS, 319, 89/263, 97/281, 99/288; TŞS, 349, 236/748, 237/752, 324/933, 379/1075.

124 “Medîne-i Tarsus mahallâtından Ermeni Mahallesi’nde vâki‘ tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Rum milletinden Haci Nikola Ağa menzili” TŞS, 335, 103/294.

125 TŞS, 304, 120/211.

126 TŞS, 349, 337/974.

127 Müslümanlarla ilgili kayıtlar için bkz. TŞS, 294, 2/1, 15/9, 99/142, 102/154, 103/157, 153/244, 155/247; TŞS, 295, 72/107, 139/205, 172/255; TŞS, 299, 3b/10; TŞS, 329, 26; TŞS, 330, 28/56, 66/140, 88/193, 111/272; TŞS, 331, 29/32; TŞS, 349, 146/445, 150/453.

Gayrimüslimlerle ilgili kayıtlar için bkz. TŞS, 294, 198/318; TŞS, 298, 94/178; TŞS, 309, 1/1; TŞS, 319, 25/61; TŞS, 322, 1/3, 41/133; TŞS, 324, 49/106; TŞS, 328, 26/51; TŞS, 329, 22; TŞS, 330, 22/39, 28/55, 112/275; TŞS, 331, 18/22; TŞS, 335, 24/87, 185/519; TŞS, 349, 85/243.

128 “Camiu’n-Nur Mahallesi ahâlisinden Kasab Tahir Ağa ibn Arab Ahmed” TŞS, 335, 157/442.

Gayrimüslimlerin çoğunluğunu Osmanlı tebaası Rumlar oluşturmakla birlikte¹²⁹, Yunan vatandaşı Rumlar da vardır¹³⁰. Ayrıca bu mahalle sakinleri arasında Ermeniler de bulunmaktadır¹³¹.

Öte yandan Cami-i Cedid, Debbağhane, Kızıl Murad, Küçük Minare ve Sofular mahalleleri ile ilgili kayıtların çoğunluğu Müslümanlara aittir. Müslümanlarla ilgili belgeler arasında zaman zaman Arap kökenlilere de tesadüf edilmiştir¹³². Yine söz konusu mahallelerde İran vatandaşı olan bazı kişilerin de yaşadığı görülmüştür¹³³.

Bu mahallelerin gayrimüslim sakinlerini ise Osmanlı tebaası Rum Ortodoks, Rum Katolik, Ermeni Katolik ve Marûnî olmak üzere farklı din ve etnik unsurlar oluşturmuştur¹³⁴. Aynı zamanda Yunan vatandaşı olan Rumlar da bulunmaktadır¹³⁵.

Cami-i Atik ve Tekke mahallelerinde ise gayrimüslimlere çok nadir rastlanmıştır.

Cami-i Atik Mahallesi’ne ait kayıtlardan sadece ikisi gayrimüslimlerle ilgilidir.

Bunlardan biri Ermeni Protestan¹³⁶, diğeri de Rum milletindendir¹³⁷. Diğer belgelerin tamamı Müslümanlarla ilgilidir. Tekke Mahallesi’ne ait kayıtlardan ise sadece birinde gayrimüslimlerden bahsedilmiştir¹³⁸. Diğer tüm belgeler Müslümanlara aittir. Yine bu mahalledeki Müslümanların bir kısmı Arap kökenlidir¹³⁹. Bir belgede de “İran

129 “Camiu’n-Nur Mahallesi’nde mukîm tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Rum milletinden Yuvan veled-i Apostol” TŞS, 349, 389/1097. Ayrıca bkz. TŞS, 298, 94/178; TŞS, 309, 1/1, 56/93; TŞS, 319, 25/61, 27/67, 84/253; TŞS, 322, 41/133; TŞS, 328, 2/3, 26/51; TŞS, 329, 22; TŞS, 330, 22/39, 28/55, 28/56, 67/143, 112/275; TŞS, 331, 18/22; TŞS, 335, 185/519, 204/575, 374/714; TŞS, 349, 85/243.

130 “Camiu’n-Nur Mahallesi’nde mukîm tüccârândan ve tebe‘a-i Yunaniye’nin Rum milletinden Hâce Mihail” TŞS, 335, 23/82. Ayrıca bkz. TŞS, 319, 25/61; TŞS, 335, 373/712.

131 “Camiu’n-Nur Mahallesi’nden ve tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Ermeni milletinden ve tüccârândan İstanbullu oğlu Artin Ağa” TŞS, 328, 38/76. TŞS, 294, 198/318; TŞS, 298, 136/259; TŞS, 322, 1/3, 35/116; TŞS, 324, 49/106; TŞS, 335, 24/87, 370/703.

132 “Debbağhane Mahallesi’nden Arab Cumaalioğlu Ali Efendi” TŞS, 335, 139/383. “Sofular Mahallesi sâkinlerinden iken bundan akdem fevt olan Arab Hacı Mehmed” TŞS, 304, 227/434.

133 “Debbağhane Mahallesi’nden ve tebe‘a-i İraniye’den Halil Ağa” TŞS, 349, 146/444.

134 “Medîne-i Tarsus’un Sofular Mahallesi sâkinlerinden ve tebe‘a-i devlet-i'aliyyenin Rum milletinden”

TŞS, 324, 28/53. “Kızıl Murad Mahallesi’nden ve tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Rum Katolik milletinden ve tüccârândan” TŞS, 349, 126/402. “Kızıl Murad Mahallesi ahâlisinden ve tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Ermeni Katolik milletinden” TŞS, 349, 355/1008. “Kızıl Murad Mahallesi’nde sâkine tebe‘a-i devlet-i 'aliyyenin Marûnî milleti nisvânından Mariyem Hâtûn” TŞS, 324, 24/34.

135 “Küçük Minare Mahallesi ahâlisinden ve Yunan devlet fahîmesi tebe‘asından ve tüccârândan” TŞS, 349, 364/1033.

136 TŞS, 349, 172/527-528.

137 TŞS, 353, 37/35.

138 TŞS, 330, 90/199.

139 “Tekke Mahallesi sâkinlerinden ve Arab tâifesinden Şeyh Ali” TŞS, 325, 26/32.

tebe‘asından Derviş Hasan” ismi geçmektedir¹⁴⁰. Bütün bunlar incelenen dönemde Müslümanlarla gayrimüslimlerin aynı mahallede, bir arada yaşadıklarını göstermektedir.

Burada üzerinde durulması gereken bir husus da farklı unsurların bir arada yaşamalarının nasıl bir keyfiyet arz ettiğidir. Başka bir ifade ile XIX. yüzyılın ikinci yarısında söz konusu mahallelerde Müslümanlarla gayrimüslimler aynı mahallenin aynı semtinde yan yana mı, yoksa aynı mahallenin farklı semtlerinde, birbirlerine fazla karışmadan mı yaşamaktaydılar?

Şer‘iye sicillerinde bu konuya açıklık getirecek bazı bilgilere yer verilmiştir.

Nitekim Kızıl Murad Mahallesi’nde Kurtoğlu ve Kostantin tüccar ile Hafız Abdullah’ın yan yana evleri bulunmaktadır¹⁴¹. Yine Camiu’n-Nur Mahallesi’nde Hoca Toratki (?)’nin mağazasının bir tarafında Arap Ahmed menzili, diğer tarafında ise Yobaz Mehmed’in oğulları Recep, Salim ve İsmail menzilleri vardır¹⁴².

Aynı şekilde kırsal kesimlerde de Müslümanlarla gayrimüslimlerin yan yana bağ, bahçe ve tarlaları bulunmaktadır. Örneğin, Kanber Höyüğü Köyü’nde Hacı Sağır Ahmed, Hoca Antanyus (?), İbrahim ve Hoca Hıristofi tarlaları birbiriyle sınırdır¹⁴³. Yine Kel Ahmed Köyü’nde Kuyumcu Başı oğlu Ağop Ağa, Çopur Ahmed, Karataşlı Mehmed ve Kel Ali’nin tarlaları bir aradadır¹⁴⁴. Namrun Yaylağı’nda ise İsmail’in bağının bir tarafında Karabet’in bağı bulunmaktadır¹⁴⁵.

Anadolu’nun diğer şehirlerinde de benzer örneklerle karşılaşılmıştır. Nitekim XIX. asrın ilk yarısında Trabzon’da bir Müslüman evinin bir tarafında Rum kilisesi, diğer tarafında bir Ermeni evi, üçüncü tarafında bir Müslüman evi, dördüncü tarafında ise bir Rum evi bulunmaktadır¹⁴⁶. Zikredilen örnekler, Osmanlı şehirlerinde halkın

140 TŞS, 309, 194/276.

141 TŞS, 330, 86/198.

142 TŞS, 309, 1/1.

143 TŞS, 330, 85/192.

144 TŞS, 349, 50/134.

145 TŞS, 294, 116/184.

146 Saydam, Abdullah, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Ermeni Nüfus ve Cemaatler Arası İlişkiler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Ocak 2007, I, 124. Ayrıca bkz. 6. dipnot.

mahallelere yerleşiminde Avrupa’da görüldüğü gibi azınlıkta olanların gettolara mahkûm edilmesi şeklinde bir uygulamanın olmadığını göstermektedir.