Diğer Kardeşleriyle İlişkisi 121

Kaynaklarda farklı sayılar verilmekle birlikte Sıbt İbni’l-Cevzî, Hz. Ali’nin muhtelif eşlerinden on dördü erkek, on dokuzu da kız olmak üzere 33 çocuğunun ismine yer ver or

,216 Hz. Hüseyin’in yanı sıra bunların on bir tanesi de Kerbela’da öldürülmüştür.217

Kerbela hadisesinden sonra Muhammed b

kek kardeşi kalmıştır. Hz. Hüseyin’in isyan sürecine katılmadıkları anlaşılan bu kardeşleri Ömer b. Ali ve Ubeydullah b. Ali’dir.

211 _{Hasîbî, s. 220-221. Ayrıca bk. Tabersî, s. 254; İbn Şehraşûb, IV, 147; Meclisî, XCII, 160; Huî, III,}

şâr, II, 105.

m Zeyd, İstanbul 1993, s. 33.

.

ücadelesi, s. 287-288.

147; Hâşimî, s. 121; Atiyye, s. 146.

212 _{Bk. Mes’ûdî, III, 83; Neş} 213 _{İbn Tiktakâ, s. 234-235.} 214 _{Ebû Zehra, Muhammed, İma} 215 _{Sıbt İbni’l-Cevzî, s. 57-58} 216 _{İbn Şehraşûb, III, 305.} 217 _{Demirci, İktidar M}

Ömer b. Ali’nin akıllı ve zeki bir kişi olduğu söylenmektedir.218 Hz. Ali’in en küçük erkek çocuğu idi. Ayrıca onun Hz. Ali’nin vakıfları konusunda kardeşleri Hasan

teredd 222

akat Hasan’ın, vakfiy

ve Hüseyin’le sürekli mücadele ettiği, Hz. Hüseyin’in birlikte Kufe’ye gitme teklifini kabul etmediği ve 95 sene yaşadığı söylenmektedir.219

Ömer b. Ali’yi, Muhammed b. Hanefiyye ile sadece kızlarını yeğenleri Hasan b. Hasan’la evlendirmeleri noktasında bir arada görüyoruz.220 Bunun dışında, ne İbnü’l-Hanefiyye’nin Abdullah b. Zübeyr’le olan mücadelesinde ne de onun Muhtâr’la olan münasebetleri noktasında kaynaklarda iki isimin bir arada zikredildiğine rastlamadık. Aksine onun, İbn Zübyr’e biat eden ilk kişi olduğu söylenmektedir.221 Ancak daha sonra Hicaz bölgesine hakim olan Haccâc’a da

üt etmeksizin biat etmiş olması, onun yöneticilerle çekişmekten uzak durduğunu ve siyasileri karşısına almak istemediğini göstermesi açısından önemlidir.

Neticede Ömer b. Ali’nin, siyasetten uzak durduğu, daha ziyade Hz. Ali’nin vakıflarıyla ilgili olduğu ve bu noktada yeğeni ve damadı olan Hasan b. Hasan ile davalık oldukları, hatta Haccâc’ın meseleye müdahil olduğu ve Hasan’a söz konusu vakıfların yönetimine amcası Ömer’i dahil etmesini rica ettiği; f

enin şartnamesine uygun olmadığı gerekçesiyle bunu kabul etmediği ve meselenin Abdülmelik b. Mervân’a kadar taşındığı görülmektedir.223

Ubeydullah b. Ali’nin de Muhammed b. Hanefiyye ile yakın bir ilişkisine rastlanmamaktadır. Aksine ondan bağımsız hareket eden Ubeydullah b. Ali’nin, Kufe’ye gittiğinde orada hakimiyeti elinde bulunduran Muhtâr’ın ona İbnü’l- Hanefiyye’den bir mektup getirip getirmediğini sorduğu, onunla ilgili bir bilgisinin olmadığını söylemesi üzerine onu yanından kovduğu söylenmektedir.224 _Rivayete

göre Muhtâr, onda aradığını bulmayınca ona: “Bu işin sahibi, ailenizden bir adamdır

ki silah ona işlemez. Eğer istersen üzerinde deneyeyim! Eğer sen bu işin ehli ve bizim

218 _{Belâzurî, II, 413.} 219 _{İbn Tiktakâ, s. 332.} 220 _{İbn Hazm, s. 42.} 221 _{İbn İnebe, s. 445.} 222 _{İbn İnebe, s. 445.} 223 _{Zübeyrî, s. 46.} 224 _{İbn Sa’d, V, 117.}

efendimiz isen silah sana işlemeyecek, biz de sana biat edeceğiz.” der. Bu söz

karşısında başına bir iş gelmesinden korkan Ubeydullah, Basra’ya Mus’ab b. Zübey

mmed b. Hanefiyye olduğu halde bu kişi, kalkıp

r kitlesine sahip olan kimse yoktur.227 Aslın

elmiştir. Ancak onun hem Hz. Hasan nesli ve Hüseyin nesli ile hem de diğer kardeşleri ile bir arada müşterek hareket ettiği söylenemez. Genel

r’in yanına gider. Ancak çok geçmeden Muhtâr ile Mus’ab b. Zübeyr arsında çıkan Mezar savaşında Mus’ab’ın yanında yer alan Ubeydullah, Muhtâr’ın askerleri tarafından öldürülür.225

Ayrıca Ubeydullah b. Ali’nin, Muhtâra: “Sen, hakkımızı bize iade etmek ve

intikamımızı almak gayesi ile hareket ettiğini söylüyorsun. Oysa ben Ali’nin oğluyum, bu hareketin başında olmak senden çok benim hakkımdır.” dediği ve ondan

bölgedeki liderliği kendisine teslim etmesini istediği, Muhtâr’ın da “Ubeydullah’ın

katli vacip olmuştur. Çünkü imâm, Muha

imâmet iddiasından bulunmuştur.” diyerek söz konusu savaş sırasında onun

öldürülmesini emrettiği ve bu gerekçe ile Ubeydullah’ın bir gece vakti çadırından çıkartılıp öldürüldüğü söylenmektedir.226

Bu rivayete göre Ubeydullah b. Ali, Muhammed b. Hanefiyye ile girdiği bir nevi hilâfet mücadelesinin kurbanı olmuştur. Ancak bu rivayete ihtiyatla yaklaştığımızı belirtmemizde fayda var. Zira İbn Haldûn’un dediği gibi Hz. Ali’nin çocukları arasında Hasan, Hüseyin ve Muhammed b. Hanefiyye dışında hilâfet hakkı iddiasında olan ve bu çerçevede bir tarafta

da Ubeydullah, Kufe’ye bazı maddî kaygılarla gitmiştir. Nitekim Muhtâr’ın onu kovmasından sonra gittiği Basra’da Mus’ab b. Zübeyr’den yüz bin dirhem almış olması bu düşüncemizi desteklemektedir.228

Netice itibariyle Muhammed b. Hanefiyye, babası Hz. Ali hayatta olduğu sürece onun yanında yer almış, daha sonra kardeşleri Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’le de iyi ilişkilerini devam ettirmiştir. Hz. Hüseyin’in öldürülmesinden sonra ailenin doğal lideri konumuna g

225 _{Zübeyrî, s. 44; İbn Asâkir, LII, 131.} 226 _{Hasîbî, s. 219.}

227 _{İbn Haldun, IV, 113.} 228 _{İbn Sa’d, V, 117.}

olarak söz konusu kişilerin ondan bağıms hareket ettikleri ve kendi başlarına karar aldıkları görülmektedir.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MUHAMMED B. HANEFİYYE’NİN EMEVÎ HALİFELERİ İLE İLİŞKİLERİ

I. Muâviye b. Ebî Süfyân İle İlişkisi

Muâviye b. Ebî Süfyân, iktidarı devraldıktan sonra kısa sürede ülkedeki istikrarı büyük ölçüde sağladı. Her bölgenin kendine özgü hassasiyetlerini göz önünde bulundurarak hareket eden Muâviye, buraların yönetimini daha önceki dönemlerde görev almış tecrübeli kişilere emanet etti.1 Bununla birlikte o, daha çok Hicaz bölgesine yoğunlaşmış ve buraya ayrı bir önem vermiştir. Çünkü bu bölgede ona rakip olabilecek durumda olan Hasan, Hüseyin, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Abbâs ve Muhammed b. Hanefiyye gibi çok sayıda önemli şahsiyetler vardı. Onun için ağırlığını bu bölgeye koydu ve buranın valilerini özellikle Benî Ümeyye’den seçerek bölgeyi doğrudan gözetimi altında tuttu. Bu siyasî önlemlerin dışında da bazı çalışmalarda bulunarak, aydın kesimi meşgul etmek için dinî ilimler alanında; halkı oyalamak için de edebiyat ve müzik alanında, daha açık bir ifade ile şiir, çalgıcılık ve şarkıcılık alanındaki çalışmalara ağırlık verdi.2

lığı, sancaktarlık ve rinde bulunarak aktif rol oynamıştır. Bununla birlikte onun, atının olduğuna dair ktadır.

Muhammed b. Hanefiyye, Muâviye ile ilk kez Sıffin savaşında karşı karşıya gelmişti. Bilindiği gibi İbnü’l-Hanefiyye, Muâviye’ye karşı babasının yanında yer almış ve bu savaşta silahlı çatışmanın yanı sıra birlik komutan

propaganda faaliyetle

burada Muâviye ile olumlu veya olumsuz doğrudan bir irtib kaynaklarda bir bilgiye rastlanmama

Aycan, s. 141.

1

el-Hicrî, Beyrut 1979, s. 125.

Tahkimden sonra Hz. Ali’nin, uzun süre sabah namazlarının ardından Muâviye ve onun etrafındaki birkaç kişiye beddua ettiği, bunu duyan Muâviye’nin de Hz. Ali ve çevresindeki birkaç kişiye lanet okuduğu söylenmektedir. Bu konuya değinen bir çok eserde Muâviye’nin beddua ettiği kişiler arasına Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in ismine yer verilirken Muhammed b. Hanefiyye’den söz edilmemektedir.3 Ancak Sıbt İbni’l-Cevzî, Muâviye’nin beddua ettiği kişiler arasında İbnü’l-Hanefiyye’nin ismine de yer vermiştir.4 Bu olayda, taraflar kendileri açısından önemli gördükleri ve kendilerine zararlarının dokunduğunu düşündükleri kişileri anarak onlara beddua etmiş

ısrarı üzerine, kardeşi Hz. Hüsey

Muâviye ile olan iyi ilişkileri Yezîd’in veliahtlığına karşı çıkması sürecine kadar devam etmiştir.8

lerdir. Eğer İbnü’l-Hanefiyye de söz konusu kişiler arasında ise bu durum, onun Muâviye’ye karşı önemli bir rakip durumuna gelmiş olması ve onun dikkatini daha o zamanlar çekmiş olması açısından önemlidir.

Daha sonraki süreçte Muhammed b. Hanefiyye, hilâfetin Muâviye’ye devredilmesine karşı olmasına rağmen Hz. Hasan’ın

in gibi bu durumu kabullenmek durumunda kalmış ve biatlerini almak üzere Kufe’ye gelen Muâviye’nin elini sıkarak ona biat etmiştir. Bilindiği gibi bu anlaşmada Muâviye’nin senelik olarak Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’e bir miktar mal vermesi şartı koşulmuştu. Onun için her ikisi de genellikle her sene Muâviye’yi ziyarete gitmiş ve ondan söz konusu mal ile birlikte birtakım hediye ve atiyeler almışlardır.5 Hz. Hasan’ın vefatından sonra da Hz. Hüseyin’in Muâviye’nin yanına gidip gelmeye devam ettiği ve onun ikramlarını kabul ettiği görülmektedir.6 Hatta Hz. Hüseyin, bu dönemde düzenlenen İstanbul seferine Yezîd b. Muâviye ile birlikte katılmıştır.7 _Onun

Muhammed b. Hanefiyye de kardeşleri Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin gibi, Muâviye’yi ziyaret etmiştir.9 _{Ancak bu ziyaretlerin mahiyeti ve ne sıklılıkla yapıldığı}

3 _{Bk. Belâzurî, III, 126; Taberî, s. 867; İbnü’l-Esîr, s. 444; İbn Kesîr, V, 386.} 4 _{Sıbt İbni’l-Cevzî, s. 97.}

5 _{Nüveyrî, XX, 227; Zehebî, Siyeru A’lâm, III, 266; İbn Kesîr, V, 524, 656.} 6 _{Zehebî, Siyeru A’lâm, III, 291; İbn Kesîr, V, 656.}

I, 291. Ayrıca bk. Demircan, İktidar Mücadelesi, s. 157-158; Sarıçam, s.

llaşma Sürecinde Ehli Beyt, s. 129.

7 _{İbn Asâkir, XIV, 111; İbn Kesîr, V, 656.} 8 _{Zehebî, Siyeru A’lâm, II}

287-288; Varol, Siyasa

konusunda, kardeşlerinin yaptıkları ziyaretlere nispetle, fazla bir malumata sahip değiliz. Bununla birlikte İbnü’l-Hanefiyye’nin, kardeşleriyle birlikte Muâviye’nin ziyaretine sık sık gittiğini ve onun ata ve hediyelerini kabul ettiğini tahmin ediyoruz. Onun, İstanbul seferine katıldığına dair kaynaklarda bir kayda rastlamadık. Ancak Bizans İmparatorunun yarıştırmak üzere gönderdiği pehlivanlardan birinin karşısına onun çıkarıldığı görülmektedir. Burada Muâviye’nin, konuyu Amr b. As ile istişare ederken onu Abdullah b. Zübeyr’le karşılaştırdığı ve onun hakkında “O, her

halükarda bize daha yakındır” dediği söylenmektedir.10

Muâviye, ziyareti en gelen İbnü’l-Hanefiyye’ye değer vermiş ve onunla bazı ilmî

ınca Muâviye bizzat bölgeye gitmek durumunda kaldı. Muâviye, zorluk çıkardıkları söylenen Hz. Hüseyin, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Ömer ve Abdurrahman b. Ebî Bekir’i öncelikle ikna etmey

kilde ona biat

etmiş ukça memnun olan Muâviye, ona

teşekk

sohbetler gerçekleştirmiştir. Nitekim bu ziyaretlerin birinde Muâviye’nin mirasla ilgili bir meseleyi onunla konuştuğunu ve onun konuyla ilgili düşüncelerini öğrenmek istediğini görüyoruz.11 Aynı şekilde İbnü’l-Hanefiyye de onun ilminden istifade etmiş ve ondan hadis rivayetinde bulunmuştur.12

Hz. Hasan’ın vefatından sonra gündeme geldiği söylenen Yezîd’in veliaht seçilmesi meselesi, diğer bölgelerde valiler vasıtasıyla kolayca halledilirken Hicaz bölgesi Muâviye’yi epey uğraştırdı. Medine valisi Mervân b. Hakem azledilip yerine Said b. el-As atandığı halde bir gelişme sağlanamay

e çalıştı. Hatta bu işi kabul etmeleri için onlara bir miktar para verdiği halde onları ikna edemeyince sert tedbirler alma yoluna gitti ve onlardan zorla da olsa biat almayı başardı.13

Bu süreçte Muhammed b. Hanefiyye’nin Muâviye’ye bir zorluk çıkarmadığı görülmektedir. Belâzurî’nin anlattığına göre Muâviye, oğlu Yezîd için biat aldığı zaman İbnü’l-Hanefiyye hiçbir direnç göstermeden tereddütsüz bir şe

tir. Onun bu uyumlu davranışından old

ür etmiş ve “Bütün Kureyş’in içinde Muhammed b. Ali’den daha halim, daha

10 _{İbn Hallikân, IV, 171; İbnü’l-İmâd, I, 89.}

8.

lesi, s. 164-165; Kapar, age., s. 52-62.

11 _{İbn Asâkir, LIV, 319.} 12 _{İbn Asâkir, LIV, 31}

âlim ve daha sakin kimse olmadığı gibi onun kadar her türlü kibir, tutarsızlık ve kirden uzak hiç kimse yoktur.” diyerek onu taltif etmiştir. Muâviye’nin onu bu derece

övmesine şaşıran Mervân, itiraz ederek: “Vallahi onun hakkında hayırdan başka bir

şey bilmeyiz. Fakat senin dediğin konularda Kureyşin içinde ondan daha ileri olanlar var.” deyince Muâviye, ona dalkavukluk yaparak kendilerine yaranmaya

çalışanlarla bu konuda samimi olanları bir tutmamasını söylemiş, ardından İbnü’l- Hane

zellikten ve bia

Bilindiği gibi Kerbela hadisesi, İslâm dünyasında infiale yol açmış, toplumda

fiyye hakkındaki olumlu düşüncelerini tekrar etmiş ve “Vallahi ben, hep seni

engel çıkaran ve ihtilaf peşinde koşan kışkırtıcı biri olarak bildim.” diyerek

Mervân’ı susturmuştur.14

Hz. Hüseyin, Yezîd’in veliahtlığına karşı olmasına rağmen bu dönemde herhangi bir karşı harekete girmemiştir. Hatta bu esnada Kufe halkından gelen isyan tekliflerini de kabul etmediği görülmektedir. Kufeliler aynı şekilde Muhammed b. Hanefiyye’ye gitmişler, ancak o da bunu kabul etmemiştir.15

Muhammed b. Hanefiyye, Muâviye döneminde yaptığı biate sadık kaldığı gibi Yezîd döneminde de bu biati bozmadı. Aslında Yezîd de onun bu uyumlu halinin farkındaydı. Nitekim babasının ölümünden sonra başa geçen Yezîd, onda gü

tine olan sadakatinden başka bir şey görmedi.16