Abdülmelik b. Mervân, Mus’ab b. Zübeyr’i öldürerek Irak bölgesini ele geçirdikten sonra,153 Abdullah b. Zübeyr’i etkisiz hale getirmek için Haccâc b. Yusuf’u Hicaz bölgesine gönderdi.154 Haccâc, yedi ay süren bir kuşatmadan sonra 13 Cemaziyelahir 73 (30 Eylül 692) tarihinde Abdullah b. Zübeyr’i öldürdü ve bölgedeki hakimiyetine son verdi.155 Kuşatma ile birlikte Muhammed b. Hanefiyye’nin, Taif’ten ayrılarak Mekke’ye geri döndüğü ve gidip mahallesine yerleştiği görülmektedir.156
Abdülmelik’in, Haccâc’ı Hicaz bölgesine gönderirken Muhammed b. Hanefiyye’ye iletilmek üzere bir mektup yazdığı söylenmektedir. Abdülmelik, mektubunda İbnü’l-Hanefiyye’ye hitaben: “Sana mektu
ın yanına git ve ona biat et.” diyerek ondan biat etmesini istiyordu. İbnü’l-
Hanefiyye de onun bu mektubuna karşı: “İnsanlar, senin üzerinde birleşmedikçe biat
etmeyeceğim. Ne zaman birleşirlerse, ilk biat eden ben olurum.” şeklinde bir cevap
vererek onun biat çağrısını geri çevirdi.157
Belâzurî’nin, bu şekilde kısaca işaret ettiği mektuplara İbn A’sem daha geniş yer vermektedir. Buna göre Abdülmelik, oldukça sert bir üslup kullanarak İbnü’l- Hanefiyye’ye şöyle yazmıştır: “Mektubum sana ulaşıp elçim durumu izah ettiğinde
âmilim Haccâc b. Yusuf’un yanına git
İbn Sa’d, V, 103;Taberî, s. 1123.
153 Taberî, s. 1129; İbnü’l-Esîr, s. 589. 152
154 Taberî, s. 1137.
sem, II, 411-412; İbnü’l-Esîr, s. 597. akrîzî, el-Mukaffâ, VI, 293.
akrîzî, el-Mukaffâ, VI, 293.
155 Taberî, 1143; İbn A’ 156 Belâzurî, III, 483; M 157 Belâzurî, III, 483; M
biat ettiler ve doğru yolu buldular. Eğer bunu yaparsan malını, yakınlarını ve evlatlarını benden korumuş olursun. Aksi takdirde, kendisinden başka ilah olmayana yemin ederim ki eğer yüz çevirir, bir hinlik peşinde koşar, bir düzenbazlık eder ve sonunda kendi başına kalırsan İbn Zübeyr’in kadehini sana da içireceğim ve kendini içine düşürdüğün durumda seni bırakırım.” 158
İbnü’l-Hanefiyye de bu tehdit kokan mektuba aynı sertlikle şu karşılığı vermiştir: “Mektubun bana ulaştı. Bana parlamış, esip gürlemişsin. İnsanların biat
ederek d ğo ru yolu bulduğunu ifade ediyorsun. Ancak ister sen ol, isterse bir başkası; insan
na kalmış bir şeydir, ne de senin elinde
kendi mahallesinde ikamet ediyordu. Haccâc, ona haber göndererek yanına gelip biat
lar, bir kişi üzerinde ittifak etmedikçe herhangi bir kimseye biat etmem söz konusu olamaz. Ne zaman insanlar, bir araya gelir ve bir kişiyi uygun görürse ben de ona biat ederim. Aksi takdirde Allah, benimle bana kötülükle mukabele etmek isteyenlere karşı hükmünü verinceye kadar benim konumum budur. O, en güzel hükmü verendir. Bir de eğer biat etmez ve yola girmezsem bana İbn Zübeyr’in kadehini içireceğinden söz etmişsin. Bu, ne sa
n gelir. Allah’ın her gün için üç yüz nazarı vardır; diriltir öldürür, aziz eder rezil eder, yüceltir alçaltır, her dilediğini yapar ve istediği hükmü verir. Ben de onun, bu nazarlarından biriyle sana tecelli etmesini ve bize kuracağın düzen, azgınlık ve zulme karşı bizi korumasını ümit ediyorum. Vesselâm.”159
İbn A’sam’ın iddiasına göre, Muhammed b. Hanefiyye’nin mektubu Abdülmelik’e ulaştığında çok kızmış ve onu öldürmeye karar vermiştir.160 Ancak bu iddiaların gerçeği yansıtmadığını düşünüyoruz. Her ikisinin, yukarıda aktardığımız mektuplardaki sert üslupla birbirlerine hitap ettiklerine ihtimal vermiyoruz. Zira bu üslup, Muhammed b. Hanefiyye’nin şimdiye kadar sergilediği yumuşak başlı görüntüsüyle bağdaşmadığı gibi, Abdülmelik’in de desteğine ihtiyaç duyduğu bir zamanda hareket tarzını bildiği İbnü’l-Hanefiyye’yi ürkütecek böyle bir davranışta bulunması mümkün görünmemektedir.
Abdullah b. Zübeyr öldürüldüğünde Muhammed b. Hanefiyye, Mekke’de
158 İbn A’sem, II, 414. 159 İbn A’sem, II, 414.
İbn A’sem, II, 414.
etmesini istedi. Fakat o, Abdülmelik’e bir mektup yazdığını ve cevabı gelinceye kadar biat etmeyeceğini söyleyerek onun bu teklifini reddetti. Haccâc ise “Sen,
Emirü
cağım.” dediği söylenmektedir.163
olamaz; bu ancak bir peygamber ailesinden çıkmış olmalıdır.” dediği iddia
edilmektedir.164 Ancak aynı rivayetlerin, Ali b. Hüseyin hakkında da imâmetini teyit
lmüminine şart mı koşuyorsun? İstesen de istemesen de biat edeceksin!”
diyerek onu sıkıştırmaya çalışıyordu. Haccâc, baskılarını artırınca Abdullah b. Ömer, aralarına girer ve “Şu zamanda bir benzerini daha bulamadığımız bu adamdan ne
istiyorsun? Amca oğlunun mektubu gelinceye kadar onu rahat bırak!” der. Bunun
üzerine Haccâc, İbnü’l-Hanefiyye’nin beklediği cevap gelinceye kadar onu serbest bırakır.161
Aslında Abdülmelik, daha Abdullah b. Zübeyr öldürülmeden önce Haccâc’a bir mektup yazmış ve ondan İbnü’l-Hanefiyye’ye iyi davranmasını ve ona ilişmemesini istemişti.162 Hatta İbnü’l-Hanefiyye’nin rahatsız edildiği haberini alan Abdülmelik’in, Haccâc’a bir mektup yazarak: “Allah’a yemin ederim. Eğer
Muhammed b. Hanefiyye’yi incitecek bir harekette bulunursan kesinlikle senin boynunu vura
Bununla birlikte Haccâc’ın, hem bölgede uyguladığı şiddete dayalı genel politikası hem de gözünü korkutmak için İbnü’l-Hanefiyye’ye baskı uyguladığı ve onu öldürmekle tehdit ettiği bir gerçektir. Öyle ki bir çok eserde yer alan bazı rivayetlerde, aralarındaki bu çekişme abartılarak hadiseye bazı masalımsı öğelerin eklendiği görülmektedir. Bu rivayetlerde İbnü’l-Hanefiyye’nin, kendisini tehdit eden Haccâc’a, “Bilmez misin ki Allah’ın, her gün için üç yüz atmış lahzası var? Onun, bu
lahzalarından biri ile senin hakkından geleceğini ve seni üzerimize musallat etmeyeceğini ümit ediyorum.” şeklinde bir cevap verdiği, Haccâc’ın da onun bu
cevabını çok beğendiği ve onu Abdülmelik’e yazdığı, Abdülmelik’in de bunu kendisini sürekli tehdit eden Rum İmparatoruna yazdığı, Rum İmparatorunun da Abdülmelik’e cevap olarak: “Vallahi bu ifadeler, senden veya ailenden tezahür etmiş
Belâzurî, III, 483; İbn A’sem, II, 415-416; Makrîzî, el-Mukaffâ, VI, 2
161 93.
î, ım el-İsbahânî, III, 912; İbn Asâkir, LIV, 332; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, VI,
162 Belâzurî, III, 483; Makrîzî, el-Mukaffâ, VI, 293. 163 Ebü’l-Arab et-Temimî, s. 335.
164 Bk. İbn Sa’d, V, 111; Mes’ûdî, III, 123; Şeyh Sadûk, et-Tevhîd, s. 128; Ebû Nuaym el-İsbahân
babından zikredildiğini göz önünde bulundurursak,165 bunların söz konusu kişilerin imâmetine inanan kişiler tarafından uydurulduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.
i onların girmiş olduğu sulh ortamına girece
senin adına Haccâc’a da biat ediyorum ve bu biatimi sana gönderiyorum. Bize emân vermeni ve sadakate dayalı bir söz vermeni istiyoruz. Zira, ihanetten hiç bir hayır gelmez. Yok eğer kabul etmezsen, Allah’ın arzı geniş
u
ı. Sana Allah adına söz veriyorum; ne sen, ne de ashab
bağımızı koparmış oluruz. Artık Haccâc’ın yanına git ve ona biat et. Zira sen, hem
Muhammed b. Hanefiyye, İbn Zübeyr’in öldürülmesinden sonra Ebû Abdillah el-Cedelî’yle birlikte Abdülmelik’e bir mektup göndererek, ondan kendisi, ailesi ve ashabı için güvence istedi.166 İbnü’l-Hanefiyye’nin oğlu Hasan’a dayandırılan bir rivayete göre mektup, şu şekilde yazılmıştı: “Bismillahirrahmanirrahim.
Emirülmiminin Abdülmelik’e, Muhammed b. Ali’den. Amma ba’d: Ben, Ümmetin ihtilafa düştüğünü görünce onlardan ayrıldım. Bu iş, sana dayanıp insanlar sana biat edince ben de onlardan biri gib
ktim. Artık insanların senin üzerinde ittifak ettiklerini görüyorum, bu nedenle ben de sana biat etmiş bulunuyorum;
tir.”167
Özenle yazıldığı anlaşılan bu mektup, Abdülmelik’e ulaştığında konuy çevresindekilere danışır, onlar da emân vermesinin uygun olacağı yönünde görüş serdedince,168 Abdülmelik, şu mektubu yazar: “Kendin ve yanındakiler için emân
talep ettiğin mektubun bana ulaşt
ından herhangi biri, verilen biate sadık kaldığı sürece otoritem dahilinde gizli veya açık hiçbir şekilde rahatsız edilmeyecektir. Eğer Hicaz’da ikamet etmek istiyorsan orda kal, seninle bağımızı ve iyi ilişkilerimizi koparmayacak, yardımlarımızı kesmeyeceğiz. Yok eğer bizim yanımızda ikamet etmek istiyorsan, buyur yanımıza gel, sana desteğimizi eksik etmeyeceğiz. Yemin ederim eğer korkutarak seni terk-i diyar etmeye zorlarsak sana zulmetmiş olur ve akrabalık
229; Mecdüddin İbnü’l-Esîr, IV, 419; Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 127. akrîzî, el-Mukaffâ, VI, 293.
Asâkir, LIV, 351. Ayrıca bk. İbn A’sem, II, 415; İbn Abdirabbih, IV, 400.
165 İbn Şehraşûb, IV, 161. 166 Belâzurî, III, 483; M 167 İbn Sa’d, V, 111; İbn 168 İbn Sa’d, V, 111.
inancı hem de görüşü itibariyle nezdimizde beğenilen ve İbn Zübeyr’den daha hayırlı, güvenilir ve sevdiğimiz birisin.”169
Abdülmelik, İbnü’l-Hanefiyye’ye yazdığı bu mektupla birlikte Haccâc’a da ayrı bir mektup yazarak İbnü’l-Hanefiyye ve onun e trafındaki kişilere dokun
b. Hanefiyye’nin biat etmesiyle birlikte bölgede Abdülmelik’in biati
undu.175 İbnü’l-Hanefiyye’yi beraberindeki yakınlarıyla birlikte kendisine yak
mamasını istedi.170 Abdülmelik’in, mektubunda: “Abdülmuttalib oğullarının
kanını benden uzak tut. Çünkü bunun, Harb ailesine bir faydası olmamıştır. Ben, Hüseyin b. Ali’nin öldürülmesi üzerine Harb oğullarının, saltanatlarını kaybettiklerini gördüm.” dediği ve bu nedenle Haccâc’ın, artık bu aileden hiç
kimseye dokunmadığı söylenmektedir.171
Muhammed b. Hanefiyye de Abdülmelik’in gönderdiği mektubu aldıktan sonra Haccâc’ın yanına giderek biat etti.172