A. Hz Ali’nin Siyasî Mücadelesinde Muhammed b Hanefiyye’nin Yeri 80
2. Cemel Savaşı 83
Hz. Osman’ın âsiler tarafından hunharca öldürülmesiyle, İslâm dünyasında fitnenin kapıları ardına kadar açılmış oldu. Tam da böyle bir ortamda Hz. Ali, hiç de uygun olmayan koşullar altında halifenin öldürülmesine bulaşan itham altındaki bazı kişilerin desteği ve baskısıyla halife oldu.15 Diğer yandan sayıları fazla olmamakla birlikte aralarında Abdullah b. Ömer, Sa’d b. Ebî Vakkâs ve Muhammed b. Mesleme’nin bulunduğu etkili bir gurubun biat etmemesi, yine Benî Ümeyye’nin biat etmekten kaçınarak Medine’den ayrılmaları ve maktul halifenin kanlı gömleği ile eşinin kesilmiş parmaklarının apar topar Şam’a götürülerek halka teşhir edilmesi Hz. Ali’nin işini zora soktu.16
Hz. Ali, halife seçildikten sonra Hz. Osman dönemindeki valileri azlederek yerlerine kendi seçtiği valileri atamakla işe başladı. Maktul halifenin katilleri yakalanıp cezaları verilmeden yapılan bu işlem, çoğu maktul halifenin yakınları olan valilerin kendisine karşı doğrudan cephe almasına yol açtı. Nitekim, yirmi seneye yakın bir süre Şam bölgesinin valiliğini yürüten ve orada büyük bir nüfuz kazanmış
14 Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 122.
15 Bk. Taberî, s. 792-793. Krş. Demircan, Ali-Muâviye Kavgası, s. 46. 16 Bk. İbnü’l-Esîr, s. 401-402.
olan Muâviye b. Ebî Süfyân, yeni halifenin azil kararını tanımadı ve yeni vali Sehl b. Huneyf’i daha şehre girmeden geri çevirdi.17
Hz. Ali’nin gönderdiği elçiyi de eli boş geri çeviren Muâviye, içi boş bir mektupla Medine’ye gönderdiği elçisi vasıtasıyla onu tehdit etti. Elçinin tehditler savurarak ayrılmasından sonra Hz. Ali, Muâviye ile savaşmaya karar verdi. Oğlu Hasan, ona evinde oturup insanları kendi hallerine bırakmalarını tavsiye ettiyse de bunda başarılı olamadı. Savaşmakta kararlı olan Hz. Ali, Muhammed b. Hanefiyye’yi çağırarak ona sancağı verdi ve savaşta görev alacak komutanlarını atayarak savaş hazırlıklarına başladı. Mısır, Kufe ve Basra valilerine de haber göndererek Muâviye ile girişilecek savaşa hazırlanmalarını emretti.18
Hz. Ali, Muâviye’ye karşı girişeceği savaş için hazırlıklarını sürdürürken, Mekke’de “Osman’ın kanını talep” iddiasıyla Hz. Aişe’nin etrafında bir muhalefet hareketinin zuhur ettiğini ve Basra’ya doğru yola çıktıkları haberini aldı.19 Hz. Osman’ı değişik icraatları nedeniyle en çok eleştirenlerden biri olan Hz. Aişe, onun katli sırasında Mekke’deydi. Medine’ye doğru yola çıktığı sırada halifenin öldürüldüğünü ve Hz. Ali’nin hilâfete geçtiğini öğrenince Mekke’ye geri dönmüş ve
“Osman, mazlum bir şekilde katledilmiştir” diyerek yeni halifeye karşı cephe
almıştı. Bir yandan Benî Ümeyye, bu durumu kendileri için büyük bir fırsat görerek bütün maddi imkanlarını bu hareket için seferber ederken, diğer yandan Talha b. Ubeydillah ve Zübeyr b. Avvâm kendilerine yapılan biat teklifini kabul etmeyip hilâfete Hz. Ali’nin daha layık olduğunu belirterek ona biat ettikleri halde umre yapacakları gerekçesiyle Hz. Ali’den izin alarak Mekke’ye gitmiş ve bu hareketin başına geçmişlerdi.20
Medine’yi terk etmemesi yönündeki ashabın bütün ısrarlarına rağmen Hz. Ali, Basra’ya doğru hareket etti.21 Hz. Ali’nin ordusu, nizamî bir şekilde Basra’ya doğru
yürüyordu. “Hz. Ali’nin sağ ve solunda Hasan ile Hüseyin; önde Muhammed b.
17 Taberî, s. 797; İbnü’l-Esîr, s. 404.
18 Taberî, s. 797-798; Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed Miskeveyh b. Muhammed (421/1030), Tecâribu’l-
Ümem, thk. Ebü’l-Kasım İmamî, Tahran 2001, I, 467-468; İbnü’l-Esîr, s. 405.
19 Taberî, s. 798; İbnü’l-Esîr, s. 405-406.
20 Bk. Taberî, s. 798-800; İbn A’sem, I, 93-95; İbnü’l-Esîr, s. 406. 21 Dîneverî, s. 135-136.
Hanefiyye, beraberinde büyük sancak.”22 Bu arada Hz. Ali, Kufelilerin desteğini almak için Muhammed b. Hanefiyye ile Muhammed b. Ebî Bekir’i Kufe’ye gönderdi.23 Vakıdî’nin rivayetine göre Kufe valisi Ebû Musa el-Eş’arî, onları azarlar
ve minbere çıkarak Kufelilere fitneden uzak durmalarını tavsiye eden bir konuşma yapar. Ebû Musa el-Eş’arî’nin bu tutumu karşısında Muhammed b. Hanefiyye, “Bu
adamda hayır yok” diyerek geri döner ve durumu Hz. Ali’ye bildirir.24 Bu haber karşısında hiddetlenen Hz. Ali, Ebû Musa’yı azleder ve hem bu kararını bildirmek hem de kufelilerin desteğini sağlamak için bu sefer Kufe’ye Hasan ve Ammâr b. Yasir’i gönderdi.25 Hz. Hasan, Kufe’den aldığı destekle Zûkâr’da Hz. Ali’ye tekrar katıldı.26
Hz. Ali, Basra’ya yaklaşınca ordusunu birliklere ayırdı. Her birliğin komutanını atadı. Hz. Ali’nin Basra’ya yaklaştığını gören muhalif gurup da savaş düzeni aldı. Hz. Ali tarafının ana sancağı Muhammed b. Hanefiyye’de, muhaliflerin ki de Abdullah b. Zübeyr’in elindeydi.27
İki cephe arasındaki karşılıklı müzakereler sonuç vermeyince, 10 Cemadiyelahire 36 (4 Aralık 656) tarihinde savaş gerçekleşti.28 Öğlen vaktinden sonra başlayıp güneş batıncaya kadar devem eden ve 20 bin civarında bir insan kaybının yaşandığı bu savaş, Hz. Ali’nin galibiyeti ile sonuçlandı.29 Aslında Hz. Ali, kazandığı gibi görünen savaşın görünmeyen mağlubu idi. Çünkü Hz. Osman’ın kanını talep edenlere karşı savaşmış olmakla, onun katillerini savunur pozisyonuna düşmüştü. Bu savaştan en büyük kazancı Muâviye elde etmiştir. Muâviye, hem muhtemel halife adayları olan Talha ve Zübeyr’den kurtulmuş, hem de artık “sahabe
22 Mes’ûdî, II, 380-381. Bk. Taberî, s. 810; İbn Asâkir, LIV, 333; Nüveyrî, XX, 45; Zehebî, Siyeru
A’lâm, IV, 166.
23 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 257; Emîn, I, 445. Muhammed b. Ebî Bekir ile birlikte Kufe’ye giden
diğer kişinin ismini Taberî “Muhammed b. Avn”, İbnü’l-Esîr ise “Muhammed b. Cafer” olarak vermiştir. Bk. Taberî, s. 810; İbnü’l-Esîr, s. 412.
24 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 257-258. Bk. Taberî, s. 811-812. 25 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 259.
26 Dîneverî, s. 138. 27 Dîneverî, s. 138-140. 28 Dîneverî, s. 139.
katili” ithamı ile karşı karşıya gelen Hz. Ali’nin halifelikten ayrılması gerektiğini daha rahat bir biçimde ifade edebilmiştir.30
Muhammed b. Hanefiyye açısından konuyu ele alacak olursak Cemel savaşı, onun ilk savaş deneyimi idi. Hem savaş tecrübesinin olmaması, hem de bu savaşın Müslüman bir guruba karşı yapılıyor olması onu tereddüte sevk etmişti. İki Müslüman gurubun karşı karşıya gelmesiyle İbnü’l-Hanefiyye’nin yaşadığı bu şaşkınlık hali, ister dinî kaygılardan kaynaklansın ister savaş deneyiminin olmamasından kaynaklansın fazla sürmemiştir. Sancaktarlığını yaptığı bu savaşta İbnü’l-Hanefiyye, düşmanlarıyla göğüs göğüse çarpışmış ve hem babasının hem de arkadaşlarının takdirini kazanmıştır.
Hz. Ali, sancağı Muhammed b. Hanefiyye’ye verdiğinde ona şöyle nasihat etmişti: “Dağlar yerinden ayrılsa da sen yerinden ayrılma. Dişini sık. ‘Başım, gözüm
Allah’a emanet’ de. Ayağını yere sağlam bas ve diren. Gözünü ordunun ta sonuna dik, başka bir tarafa bakma. Bil ki yardım ve zafer, ancak Yüce Allah katındadır.”31
Muhammed b. Hanefiyye, Cemel savaşında sancağı taşımakta ilk önce tereddüt etmişti. Zira bu savaş Müslümanlar arası bir savaştı ve daha önce o, böyle bir şeyle karşılaşmamıştı. Ancak babası ona, “Başında babanın olduğu bir ordu hakkında
şüphen mi var?” deyince sancağı eline almıştır.32 Başka bir rivayete göre İbnü’l- Hanefiyye sancağı taşımakta tereddüt ederek: “Bu, kör bir musibettir.” demiş, bunun üzerine babası: “Annen seni yitirsin! Babanın başında olduğu bir savaş mı kör
(dövüş) oluyor?” diyerek onu azarlamıştır.33
Bununla birlikte İbn Sa’d ve Belâzurî’nin aktardığına göre Hz. Ali, saflar tutulduğunda sancağı Muhammed b. Hanefiyye’ye vermiş; fakat taraflar, çarpışmak üzere birbirlerine yaklaştıklarında geri durmuş, bunun üzerine Hz. Ali de sancağı
30 Korkmaz, s. 61.
31 Ali b. Ebî Talib, Nehcü’l-Belağa, Hz. Ali’nin Hutbeleri, Mektupları ve Kısa Sözleri, çev. Komisyon,
Ankara 1990, s. 49-50.
32 İbn Hallikân, IV, 171. 33 İbnü’l-İmâd, I, 89.
onun elinden alıp ilerlemişti.34 Dineverî’nin anlattığına göre durmasının sebebi, Basralıların onu mızrak ve kılıçlarla karşılamasıydı.35
Başka bir rivayete göre bizzat Muhammed b. Hanefiyye, burada durmasının sebebi olarak aniden başlayan ok yağmurunun bitmesini beklemek olarak açıklamıştır: “Karşı taraf, sancağı sallayarak harekete geçtiğimi görünce üzerime ok
yağdırdılar. Onlardan korunmak için olduğum yerde durdum. Ok yağmuru birazdan biter, sonra ilerlerim diye düşündüm. Ama Emirulmüminin, eliyle omuzuma vurdu ve sancağı benden aldı.”36 Bu sırada Hz. Ali, ok ve mızraklardan adım atacak durumda olmayan ve saldırıların bitmesini bekleyen İbnü’l-Hanefiyye’ye mızrakların üzerine yürümesini emretmiş. Ancak İbnü’l-Hanefiyye tereddüt edince Hz. Ali, “Sen,
annenden bir damara çekmişsin!” diyerek sancağı ondan almış ve ilerlemişti.37
Sancağı elinden alınan Muhammed b. Hanefiyye, babasının peşinden koştu ve onu geri almak için uğraştı. Hz. Ali, uzun süre onu tersledikten sonra sancağı ona verdi ve onu nasıl taşıyacağını anlattı: “Onu al ve güzel taşı. Arkadaşlarının
ortasında dur ve asla onu yere indirme. Onu yüksek tut ki arkadaşların seni görsün.”38
Babasının direktifleri doğrultusunda hareket eden Muhammed b. Hanefiyye, Cemel savaşında başarılı bir performans gösterdi. Bu durum, Ammâr b. Yasir’in dikkatini çekti ve “Bugün sancağı ne güzel taşıdın” diyerek ona iltifatlarda bulundu.39 Emrine verilen gurupla bir çok başarılı hamle gerçekleştiren İbnü’l- Hanefiyye, arkadaşlarının da takdirini kazandı. Hatta bazıları, Hz. Ali’nin yanında onun göstermiş olduğu kahramanlıktan övgüyle söz etmiş, onu kardeşleri Hasan ve Hüseyin’le kıyaslamış ve onların Rasulullah’a olan yakınlığına atıfta bulunarak aksi takdirde hiçbir Arabı ona tercih etmeyeceklerini belirtmişlerdi. Hz. Ali de bu
34 İbn Sa’d, V, 92-93; Belâzurî, III, 56-57. 35 Dîneverî, s. 140.
36 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 343. 37 Mes’ûdî, II, 375. Bk. Taberî, s. 723. 38 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 361. 39 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 361.
iltifatlarına karşılık güneşle ayın karşısında yıldızın bir kıymet ifade etmeyeceğini söyleyince Huzeyme b. Sâbit, İbnü’l-Hanefiyye’yi öven bir şiir okumuştu.40
Hz. Ali’nin, bu savaşta Hasan ve Hüseyin’i kollayıp, Muhammed b. Hanefiyye’yi öne sürmesi bazı söylentilere sebep oldu. İnsanlar gelip İbnü’l- Hanefiyye’ye, “Baban, niçin Hasan ve Hüseyin’i değil de hep seni tehlikenin üzerine
sürüyor?” diye sorular yöneltiyorlar. O da bunun sebebi olarak “Çünkü onlar, onun iki gözü; ben de onun eliyim. O, bu şekilde eliyle gözlerini koruyor.” şeklinde
cevaplar veriyordu.41 Aynı şikayetler, babasına arz edildiğinde o da aynı cevabı veriyordu: “O benim elim. Şu ikisi de gözlerimdir. İnsan, sürekli eliyle gözlerini
korur.”42
Hz. Ali, bu savaşta her ne kadar İbnü’l-Hanefiyye’yi öne sürmüş olsa da aslında hep arkasında durmuş ve onu her zaman kollayıp korumuştur. Nitekim bizzat İbnü’l-Hanefiyye, “Ben, arkadaşlarımın ortasındaydım. Birden hepsi arkama
geçtiler. Düşmanla benim aramda beni onlardan koruyacak hiç kimse kalmadı. Ben düşmanın üzerine yürümek istiyordum. Ancak babamın, arkamda kılıcını çektiğini hissettim. Babam, ben önüne geçmeden ilerleme, diyordu.”43 şeklinde bu durumu izah etmiştir.
Cemel savaşı, Hz. Ali’nin İbnü’l-Hanefiyye’yi eğittiği ve onun savaş yeteneğini ortaya çıkarmaya çalıştığı bir mekan olmuştur.44 Nitekim Hz. Ali, ona sancağı nasıl taşıyacağını ve nasıl kılıç kullanacağını göstermiştir.45 Aslında Hz. Ali, gençlik yıllarında göstermiş olduğu kahramanlığı bir nevi onda görmek istiyordu. Onun için ona, “Gördüklerin, seni ürkütmesin. Ben, sancağı ilk taşıdığımda senden
daha küçüktüm. Düşmanlarım beni korkutmamıştı.” diyordu.46 Ondan beklediği
40 İbn Ebil’Hadîd, I, 184-185.
41 İbn Hamdûn, II, 484. Ayrıca bk. Mizzî, XXVI, 152; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, 81-100 yılları, s. 184. 42 İbn Ebi’l-Hadîd, XX, 481.
43 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 368.
44 Krş. Reyşehrî, Muhammed, Mevsuatu’l-İmâm Ali b. Ebî Talib fi’l-Kitâb ve’s-Sünneti ve’t-Târîh,
Beyrut 2000, s. 235.
45 Bk. İbn Ebi’l-Hadîd, I, 192-193. 46 Şeyh Müfîd, el-Cemel, s. 368.
neticeyi alınca da “Sen, gerçekten benim oğlumsun!” diyerek ona iltifatlarda bulunmaktan geri durmamıştır.47
Netice itibariyle Muhammed b. Hanefiyye, bu savaşta babasının yanında yer almıştır. Savaşın başında yaşadığı tereddüt ya da şaşkınlık hali, bu savaşın Müslüman bir guruba karşı yapılıyor olması nedeniyle dinî bir endişeden kaynaklanmış olma ihtimali olsa da yukarıda vermiş olduğumuz örneklerde görüldüğü gibi bu durum, daha çok onun savaş tecrübesinin olmamasından kaynaklanmıştır. Nitekim, babasının direktifleri doğrultusunda hareket ederek istenilen başarıyı gösterdiğinde hem babasının hem de arkadaşlarının iltifatına mazhar olmuştur.