Vergi Denetiminde Etkinliğin Ölçülmesi

Vergi denetiminde etkinliğin önemi, gerçekleştirilen denetim faaliyetle-rinin başarılı olup olmadığının ortaya çıkması bakımından önem taşımak-tadır. Bu açıdan, ülkemizde vergi denetiminde etkinlik söz konusu mu-dur? Yani etkin bir şekilde vergi denetimi yapılmakta mıdır? Nelere bakıp vergi denetiminde etkinlik sağlanmıştır ya da sağlanmamıştır denilecektir.

Bu bölümde öncelikle Türk Vergi Sistemi’nin genel görünümü ortaya konacak ve bu sayede denetimin vergi gelirlerinin toplanmasında arz ettiği öneme dikkat çekilmeye çalışılacaktır.

2.1. Vergi Gelirlerinin Dağılımı

Aşağıda yer alan tablo 1’de Türkiye’de vergi gelirlerinin dağılımı yer almaktadır.

Tablo 1: Vergi Gelirleri Gerçekleşmeleri (Bin TL, 2012) Vergi Gelirleri Hedef Gerçekleşmeler

Gelir Vergisi 62.667.769 63.760.750

Kurumlar Vergisi 29.262.017 28.987.758 Dahilde Alınan KDV 36.400.248 37.995.279 İthalde Alınan KDV 61.213.762 62.727.358 Özel Tüketim Vergisi 83.136.752 85.461.561

Diğer Vergiler 45.268.118 47.236.458

Toplam 317.948.666 326.169.164

Kaynak: Maliye Bakanlığı, 2013 Genel Faaliyet Raporu verileri kullanılaraktan tablo tarafımca düzenlenmiştir. www.bümko.gov.tr, Erişim Tarihi: 1 Kasım 2013.

Yukarıda yer alan tabloya göre gelir üzerinden alınan vergiler malar üzerinden alınan vergilerin altında gerçekleşmiştir. Öyle ki, harca-malar üzerinden alınan vergiler yani özel tüketim vergileri ve katma değer vergileri neredeyse tek başına gelir ve diğer vergi gelirlerinin toplamına ulaşmıştır. Buna paralel olarak tablo: 1’e bakıldığında KDV’nin tek başına gelir ve kurumlar vergisi kadar bir hasılat sağladığı görülmektedir.

Bu durum, beyan üzerinden alınan vergilerin, yerini harcamalar üze-rinden alınan vergilere bıraktığını göstermektedir. Türkiye’de beyan yo-luyla alınan vergilerde bile hasılatın büyük bir kısmı beyanname vermek yoluyla değil, verginin kaynakta kesilmesi yoluyla sağlanmaktadır. Bu-nun bir diğer anlamı, beyan sisteminin etkin işlememesi nedeniyle devle-tin başka arayışlar içerisine girmesi ve vergiyi ya kaynakta keserek ya da harcamalara yönelerek tahsil etmeyi tercih etmesidir. Şüphesiz devleti bu duruma iten nedenler arasında ilk sıralarda denetimin yetersiz ve etkin olmaması gelmektedir.²

2.2. Yaygın ve Yoğun Vergi Denetim Sonuçları

Aşağıda yer alan tablo 2’ye göre 2014 yılı içinde yapılan vergi denetim-lerinde; toplam 2.472.658 mükelleften 55.284’i denetlenmiştir. Tabloya göre 2014 yılında gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinin vergi denetim oranı %2.24 olarak gerçekleşmiştir. Buradan hareketle Türkiye’de vergi denetim oranının çok düşük olduğunu söyleyebiliriz. Büyük ölçekli mü-kelleflerde ise, 2014 yılında inceleme oranı %11.62 olarak gerçekleşmiş-tir.³

Tablo 2: Türkiye Genelinde Mükelleflerin İncelenme Oranları

Mükellef Sayısı İncelenen Mükellef Sayısı İnceleme Oranı

2012 2.422.975 46.845 1.93 %

2013 2.460.281 71.352 2.90 %

2014 2.472.658 55.284 2.24 %

Kaynak: Vergi Denetim Kurulu, 2014 Faaliyet Raporu, 2015, s. 39, www.vdk.gov.tr, Erişim Tarihi: 02.03.2015.

Ancak burada şunu belirtmek gerekir ki, denetimin oransal olarak dü-şük ya da yüksek olmasından ziyade etkin olması çok daha önemlidir. Ör-neğin; ABD’de de denetim oranlarının çok yüksek olduğu söylenemez

(%2-%3). Ancak son yıllarda Amerikan Gelir İdaresi (IRS) uyum merkezlerinde otomasyon kullanımı artmış ve bu nedenle elektronik denetim etkinliğin-de artış sağlanmıştır. Bireysel incelemeleretkinliğin-de bilgisayar etkinliğin-destekli bilgi işlem ve otomasyon sistemi incelemelerinin payı artmış ve vergi müfettişlerince

2 Fazıl Tekin - Ali Çelikkaya, Vergi Denetimi, Seçkin Yayınevi, Ankara, 2007, s. 38.

3 Vergi Denetim Kurulu, 2014 Faaliyet Raporu, 2015, s. 39, www.vdk.gov.tr, Erişim Tarihi:

Nisan, 2015.

yapılan bağımsız incelemelerde azalma meydana gelmiştir. Öyle ki 2002 yılında bütün bireysel incelemelerin %70’i bilgisayarlarla yapılmıştır.

Sonuç olarak beyana dayalı sistemlerde etkin bir denetim mekaniz-masının bulunması son derece önemlidir. Aksi takdirde arzu edilen vergi hasılatının sağlanması gerçekleşmemekte ve bunun sonucunda kamu ke-simi açıkları artmaktadır. Kamu keke-simi açıklarının artması ise öncelikle kararlı bir fiyat istikrarına engel teşkil etmenin yanı sıra sürdürülemeyen ekonomik büyüme, yüksek reel faiz ve dış ticaret açığı gibi birçok soruna yol açmaktadır.⁴

2.3 Vergi Denetimi ile Bildirilen Matrahlar Arasındaki Fark

Vergi denetimi ile mükelleflerin bildirimlerinin doğruluğunu sağlamak önemli bir amaç olarak ifade edilmektedir. Konumuz açısından özellikle mükelleflerin bildirimlerindeki matrahların doğruluğu oldukça önemlidir.

Bu çerçevede mükelleflerin vergi denetimleri sonucunda bildirimde bu-lundukları matrahların gerçeğe yakın olmaları beklenmektedir.

Tablo 3: Vergi Türleri İtibariyle 2014 Yılı İnceleme Sonuçları

Vergi Türü Bulunan Matrah

Farkı Tarhı İstenilen

Vergi Tutarı Kesilmesi

İstenilen Ceza Kurumlar Vergisi 3.675.766.919 633.908.319 1.092.567.113 Kurumlar Vergisi Geçici 4.313.861.951 377.447.355 609.163.092 Gelir Vergisi 537.119.617 170.145.501 328.447.023 Gelir Vergisi Geçici 922.915.140 71.641.484 112.583.366 Katma Değer Vergisi 7.050.405.486 3.429.802.653 7.674.086.062 Banka ve Sig.

Muameleleri Vergisi 1.595.078.722 80.171.573 108.393.472 Özel Tüketim Vergisi 508.331.314 2.362.032.751 5.465.777.374 Damga Vergisi 14.811.966.155 98.439.505 109.224.889 Gelir Vergisi Stopajı 2.874.367.175 421.845.607 560.828.423 Kurumlar Vergisi Stopajı 1.175.435.066 136.191.075 138.273.523 Diğer Vergiler 1.912.756.947 157.758.600 383.289.632

Toplam 39.378.004.491 7.939.389.423 16.582.633.968

Kaynak: Vergi Denetim Kurulu, 2014 Faaliyet Raporu, 2015, s. 39, www.vdk.gov.tr, Erişim Tarihi, 3 Mart 2015.

Yukarıda yer alan tablo 3’te vergi incelemesinde bulunan matrah fark-ları, tarhı istenilen vergi tutarı ve kesilmesi istenilen vergi cezaları yer al-maktadır. Matrah farkı mükellefin kendi beyanına dayanan ve daha önce üzerinden vergi ödediği matrah ile inceleme elamanının tespit ettiği ve asıl üzerinden vergi ödenmesi gereken vergi matrahı arasındaki farktır. Mat-rah farklarının oluşmasının çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Rakamsal hatalar yapmak, mevzuata uyumsuzluk, yanlış yorum, birtakım işlemleri

4 Tekin ve Çelikkaya, a.g.e., s. 237.

kayıtlara intikal ettirmemek matrah farkı oluşmasına neden olan olaylar-dan sadece birkaçıdır.

Ülkemizde vergi denetiminde etkinliğin sağlanıp sağlanamadığı konu-su özellikle sonuçları itibariyle daha çok önem kazanmaktadır. Denetimin etkin olmayışı doğal olarak vergi kayıp ve kaçaklarının her geçen gün art-ması sonucunu ortaya çıkarmaktadır.

Bu durum gerek uygulanan maliye politikalarının ve gerekse genel ekonomi politikalarının hedeflere ulaşması ve başarısı açısından olumsuz etkiler meydana getirecektir. Ayrıca ülkemizde zaten sağlanmamış olan vergi adaletinin daha da bozulmasına yol açacaktır.⁵