Researches About The Turks All Around The World - ISSN: 0255 - 0644 Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
The Foundation of Researches About Turks All Around The World Kurucusu / Founder
Prof. Dr. Turan YAZGAN Sahibi / Owner Közhan YAZGAN
Yazı İşleri Müdürü / Managing Editor Saadet Pınar YILDIRIM Yayın Kurulu / Editorial Board
Prof. Dr. Salih AYNURAL (Ahmet Yesevi Üniversitesi) Prof. Dr. Sedat MURAT (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Necdet ÖZTÜRK (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Hayati TÜFEKÇİOĞLU (İstanbul Üniversitesi)
Yayına Hazırlayan / Editor Yrd. Doç. Dr. İbrahim AKIŞ
Dizgi / Typesetting
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi İç Tasarım / Design
Gökhan KAYA
İletişim Adresi / Management Center
Kemalpaşa Mah. Bukalıdede Sok. No: 4 Saraçhane İstanbul / TÜRKİYE Tel: (0212) 511 10 06 / Belgegeçer: (0212) 520 53 63
İnternet adresi: www.turan.org.tr / e-posta: tdav@turan.org - dizgi@turan.org Posta Çeki Hesabı Numarası: İstanbul Aksaray PTT Şubesi - 141720 Vakıfbank İstanbul Fatih Şubesi: TR76 0001 5001 5800 7287 8397 25
Baskı / Printed By
Özrenk Matbaa: Davutpaşa Mah. İpek İş Hanı No: 6 / 18 Topkapı - İSTANBUL Tel: (0212) 565 41 97
Yayın Türü
2 Aylık, Süreli, Uluslararası, Hakemli
EBSCO PUBLİSHİNG - TUBİTAK / ULAKBİM - ASOS Sosyal Bilimler İndeksi
Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Ebsco Publishing tarafından taran makta ve makalelerin İngilizce özetleri indeksin servisinde yer almaktadır. Ebsco Publishing: www.ebscohost.com/titleLists/poh-coverage.pdf
Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, TUBİTAK / ULAKBİM tarafından taranmakta ve dizinlenmektedir.
Tubitak / Ulakbim için ise, www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/sbvt/uvt_journal_index.php?the_db=4&the_year=2010 adresinden takip edebilirsiniz.
Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, ASOS Sosyal Bilimler İndeksi tarafından taranmakta ve makalelerin Türkçe ve İngi lizce özetleri indeksin servisinde yer almaktadır. http://asosindex.com/journal-view?id=188 adresinden takip edebilirsi niz.
Adedi 1 Yıllık Yurt Dışı Abonelik / Subscription 1 Yıllık Yurt İçi Abonelik 20 TL 100 $ veya 75 Euro karşılığı Türk Lirası 120 TL
Prof. Dr. Sacid ADALI l Turgut Özal Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Eyyup AKTEPE l Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, Türk Dünyası İşletme Fakültesi, İşletme Bölümü / Azerbaycan Prof. Dr. İsmail AKTÜRK l 9 Eylül Üniversitesi, Bütçe ve Mali Planlama Anabilim Dalı, Maliye Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Kılıçbay BİSENOV l Kızılorda Korkut Ata Devlet Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi - Milletvekili / Kazakistan Prof. Dr. Veysel BOZKURT l İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Viktor BUTANAYEV l Hakas Devlet Üniversitesi, Arkeoloji Etnografya ve Bölgesel Tarih Bölümü / Hakasya - Rusya Prof. Dr. Ahmet Vecdi CAN l Sakarya Üniversitesi, İşletme Fakültesi, İşletme Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Lütfi ÇAKMAKÇI l Ankara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Svetlana ÇERVONOJE l Nicolaus Copernius Üniversitesi, Tarih Bölümü / Polonya
Prof. Dr. Recai COŞKUN l Sakarya Üniversitesi, İşletme Fakültesi, İşletme Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Mustafa DELİCAN l İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Ayşegül DEMİRHAN l Uludağ Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Sebahat DENİZ l Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Mehmet DURMAN l Sakarya Üniversitesi Eski Rektörü - Emekli / Türkiye
Prof. Dr. İsmail Hakkı DÜĞER l Dumlupınar Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Ercan DÜLGEROĞLU l Uludağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Feridun EMECEN l İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Birol EMİL l Yakın Doğu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / KKTC Prof. Dr. Hüseyin FİLİZ l Gaziantep Üniversitesi Eski Rektörü - Emekli / Türkiye
Prof. Dr. İnci ENGİNÜN l İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN l Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Mümin ERTÜRK l İstanbul Esenyurt Üniversitesi, İşletme ve Yönetim Bilimleri Fakültesi Dekanı / Türkiye Prof. Dr. Vasili GAYFULİN l Tatar Milli Üniversitesi / Tataristan
Prof. Dr. Reşat GENÇ l Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Abdülcebbar GÖKLENOV l Türkmenistan Azadi Üniversitesi, Tarih Bölümü - Emekli / Türkmenistan Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL l Çanakkale Üniversitesi Eski Rektörü - Emekli / Türkiye
Prof. Dr. Necdet HACIOĞLU l Balıkesir Üniversitesi Eski Rektörü - Emekli / Türkiye
Prof. Dr. Abdulkadir İLGEN l Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Eyüp İSPİR l Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü / Türkiye
Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ l Aydın Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Metin KARAÖRS l Erciyes Üniversitesi Emekli Öğretim Üyesi (Yeni Türk Dili Anabilim Dalı) / Türkiye Prof. Dr. Zekeriya KİTAPÇI l Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Yıldız KOCASAVAŞ l İstanbul Üniversitesi, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Bayram KODAMAN l Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Lev P. KURAKOV l Çubuksarı Devlet Üniversitesi, İktisat Fakültesi / Çuvaşistan
Prof. Dr. Berrak KURTULUŞ l İstanbul Gedik Üniversitesi Rektörü / Türkiye
Prof. Dr. Zeki KUŞOĞLU l Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Abdurrahman KÜÇÜK l Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Emine Gürsoy NASKALİ l Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Roza NESEPOVA l Türkmenistan Azadi Üniversitesi, İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü - Emekli / Türkmenistan Prof. Dr. Mustafa ÖNER l Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Emin ÖZBAŞ İstanbul Arel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Matematik Bilgisayar Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Metin ÖZKUL l Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Gültekin RODOPLU l İstanbul Gelişim Üniversitesi, İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Recep SEYMEN l İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Çalışma Ekonomisi Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Yümni SEZEN l Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Din Sosyolojisi Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Sabri SÜMER l Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Muratgeldi SÖVEGOV l Aşkabat Uluslararası Türkmen-Türk Üniversitesi, Türk Dili Bölümü / Türkmenistan Prof. Dr. İlhan ŞAHİN l Manas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Kırgızistan
Prof. Dr. Mehmet ŞAHİN l Kayseri Üniversitesi Eski Rektörü - Emekli / Türkiye
Prof. Dr. Almas ŞAYHULOV l Başkurt Devlet Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türk Dili Bölümü / Başkurdistan Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL l Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Musa TAŞDELEN l Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Ramazan TAŞDURMAZ l Çukurova Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. İsmail TATLIOĞLU l Bahçeşehir Üniversitesi, İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Ekonomi Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Kantörö Şaripoviç TOKTOMAMATOV l İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü / Kırgızistan Prof. Dr. Vahit TÜRK l İstanbul Kültür Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Valentina TUGUJEKOVA l Hakas Devlet Üniversitesi, Dil Edebiyat ve Tarih Enstitüsü / Hakasya - Rusya
Prof. Dr. Selçuk ÜNLÜ l Selçuk Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Fatma ÜREKLİ l Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Stefan VARBAN l Komrat Devlet Üniversitesi / Gagauzeli
Prof. Dr. İsmail YAKIT l Akdeniz Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü / Türkiye
Prof. Dr. Durali YILMAZ l İstanbul Kültür Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye Prof. Dr. Mehmet YÜCE l Uludağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü / Türkiye Doç. Dr. Mustafa AYDIN l İstanbul Üniversitesi, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye
Doç. Dr. Murat CERİTOĞLU l Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edb. Bölümü / Türkiye Doç. Dr. Mehmet ÇERİBAŞ l Nevşehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edeb. Bölümü / Türkiye Doç. Dr. Kutluk Kağan SÜMER l İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Ekonometri Bölümü / Türkiye
Doç. Dr. İlyas TOPSAKAL l İstanbul Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi Anabilim Dalı / Türkiye
Doç. Dr. Osman YORULMAZ l Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye Yrd. Doç. Dr. Ergünöz AKÇORA l Bingöl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye
Yrd. Doç. Dr. İbrahim AKIŞ l İstanbul Üniversitesi, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü / Türkiye Yrd. Doç. Dr. Abdullah KÖK l Niğde Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye Yrd. Doç. Dr. Yasin ŞERİFOĞLU l Kastamonu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Türkiye Yrd. Doç. Dr. Yunus Emre TANSÜ l Gaziantep Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye
Yrd. Doç. Dr. Muzaffer ÜREKLİ l Beykent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye
Dr. Muhsin KADIOĞLU l İstanbul Teknik Üniversitesi, Denizcilik Fakültesi, Deniz Ulaştırma ve İşletme Mühendisliği Bölümü / Türkiye
Yayın / Danışma Kurulu
Prof. Dr. Nevzat ATLIĞ l İstanbul Teknik Üniversitesi, Türk Müziği Konservatuarı - Emekli / Türkiye
Prof. Dr. Gülçin ÇANDARLIOĞLU l Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Bayhan ÇUBUKÇU l İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi - Farmakognozi Ana Bilim Dalı - Emekli / Türkiye Prof. Dr. Mustafa ERKAL l İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü - Emekli / Türkiye
Prof. Dr. Orhan TÜRKDOĞAN Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü - Emekli / Türkiye
GÖNDERİLECEK YAZILARDA UYULMASI GEREKEN KURALLAR
1. Türk Dünyası Araştırmaları iki ayda bir yayınlanır. Gönderilen yazılar yazı kurulundan ve hakem heyetinden geçtikten sonra yayınlanmak üzere sıraya konulur. Prensip olarak, “Türk Dünyası Araştırma
ları” ve “Türk Dünyası Tarih Kültür” dergilerinde çıkan yazılar ve Türk Dünyası Araştırmaları Vak fı’nca yayınlanan kitapları kaynak olarak gösteren yazılara öncelik verilmektedir.
2. Yayın Kurulumuzca, “Türk Dünyası Araştırmaları” ve “Türk Dünyası Tarih Kültür” dergilerinde yayınlanacak araştırmalarda: Orta Asya: Türkistan; Maveraü’n-Nehir: Aşağı Türkistan; Amu-Derya: Seyhun;
Sir-Derya: Ceyhun; Türki Cumhuriyetler; Türk Cumhuriyetleri gibi milli terimlerimizin kullanılması uygun görülmüştür. Yazarlar, yayın kurulumuz tarafından yayınlanacak yazılarda, bu terimlerin otomatik olarak değiştirilebileceğini kabul etmiş sayılırlar.
Yazarlar mektup ve elektronik posta adreslerini de bildirmelidir.
3. Makale Metni: A4 boyutunda (29.7x21 cm) kâğıtlara, MS Word programında, Times New Roman veya benzeri bir yazı karakteri ile 10 punto, 1.5 pt satır aralığında yazılmalıdır. Dipnotlar 8 punto (normal) Times New Roman Türk fontu ile dizilmelidir. Sayfa kenarlarında 3’er cm boşluk bırakılmalı ve sayfalar nu- maralandırılmalıdır. Paragraflar 1 cm (4 karakter) içeriden başlatılmalıdır. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya “.doc” uzantılı belge oluşturmaya elverişli herhangi bir kelime işlem programında yazılarak e-posta adresimize ve CD kaydı ve iki nüsha kâğıt çıktısıyla adresimize gönderilmelidir. Eski harfli metinler Universal Word ve benzeri programda yazılmış olmalıdır. Yazarlar istedikleri transkripsiyon sistemini kul- lanabilirler. Ancak dizgi imkânları da göz önünde bulundurularak, mümkün olduğunca Türkiye’de yaygın olarak kullanılan transkripsiyon sisteminin kullanılması gerekir. Özel bir yazı karakteri kullanılmış ise, bel- geyle birlikte söz konusu karakterlerin fontlarının da gönderilmesi gerekmektedir.
Metin içinde vurgulanması gereken kısımlar, koyu değil eğik harflerle yazılmalıdır. Alıntılar eğik harf- lerle ve tırnak içinde verilmeli; beş satırdan az alıntılar satır arasında, beş satırdan uzun alıntılar ise satırın iki yanından 1 cm içeride, blok hâlinde, 1 satır aralığıyla ve 9 punto ile yazılmalıdır.
4. Makale içi başlıklar: Makalede, konunun işlenişine göre rakam-harf sistemi esas alınarak ana, ara ve alt başlıklar kullanılabilir.
6. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi’nin dili Türkiye Türkçesi’dir. Gerek görüldüğü hallerde, Çağ daş Türk lehçelerinde yazılmış yazılara da yer verilir. Yazılarda kullanılacak şekil, resim vb. malzemenin oriji- nallerinin yüksek yoğunlukta taranmış “jpeg” formlarının veya kaliteli fotoğraflarının gönderilmesi şarttır.
7. Yazıların bilimsel sorumluluğu yazarlarına âittir.
8. Kaynak gösterme: Dipnotlar, atıf ve açıklama için kullanılabilir. İki hâlde de sayfa altında göste- ri lir. Bir eserin ilk kullanımında kaynak ve yazar adının tam künyesi, aynı yazarın birden fazla eserinden ya rarlanılması durumunda ve genel olarak herhangi bir kaynağın sonraki kullanımlarında kısaltma ve ba sım yılı tercih edilebilir.
Örnek: Muhsin Kadıoğlu, Turan Yolunda Macaristan İzlenimleri ve Turancılık, Türk Dünyası Araştırmala- rı Vakfı Yayını, İstanbul, 2014, s. 57.
9. Kaynaklar: Makalenin sonunda, çalışma esnasında yararlanılan kaynaklar, yazarların soyadları esas alınarak alfabetik biçimde sıralanmalıdır.
Örnek: SÜMER, Kutluk Kağan: “Kırım Türklerinin Nüfus Hareketleri ve Demografik Yapısı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 213, Yıl: 36, Cilt: 108, Kasım-Aralık 2014, s. 27-40.
ISSN: 0255-0644
«TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI»
Bakanlar Kurulu’nun 20.7.1980 tarih ve 8/1307 sayılı kararıyla kamu yararına hizmet veren vakıf olarak kabul edilerek vergi muafiyeti tanınmış olan
«TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFI»nın hakemli, uluslararası, süreli ilmî yayın organıdır.
TÜRK TARİHİNDE ANDRONOVO KÜLTÜRÜ
Prof. Dr. Gülçin ÇANDARLIOĞLU ... 9 HUNLAR TARAFINDAN KURULAN
ÖNCEKİ ZHAO VEYA HAN ZHAO DEVLETİ HÜKÜMDARLARININ BİYOGRAFİLERİ (JİN SÜLALESİ TARİHİ’NE GÖRE)
Yrd. Doç. Dr. Gülnar KARA ... 19 HERODOTOS’UN SÖZDE KİMMER İÇ SAVAŞI VE İSKİTLER’LE LYDİALILAR’IN ARKA PLÂNINDA KİMMERLER’E DEĞİNMESİ
Yrd. Doç. Dr. Ferit BAZ ... 37 ŞÜKRÜ SARAÇOĞLU’NUN MİLLİ MÜCADELE’DEKİ KONUMU
HAKKINDA BİR TARTIŞMA
Dr. Gürbüz ARSLAN ... 49 PİRLEPE’DE ZİRAİ ÜRETİME İLİŞKİN
TESPİT VE DEĞERLENDİRMELER (1455-1544) (TAPU-TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE)
Doç. Dr. Ümit KOÇ ... 67 KIRIM HARBİ (1853-1856) VE SİYASAL SEĞİRDİMLERİ
Dr. Sinan ÇAYA ... 95 SOSYOLOJİK YANSIMALAR AÇISINDAN
GURBANNAZAR EZİZOW MEKTUPLARI
Yrd. Doç. Dr. Ünal ZAL ... 101 ULUSAL MAHKEMELER ÖNÜNDE
YABANCI KAMU HUKUKUNUN UYGULANMASI SORUNU:
TÜRKİYE ÖRNEĞİ
Araş. Gör. Dr. Itır Aladağ GÖRENTAŞ ... 127 TÜRKİYE’DE VERGİ DENETİMİNDE ETKİNLİK SORUNLARI
VE ÖZERK GELİR İDARESİ
Yrd. Doç. Dr. Meral FIRAT ... 163 TÜRK-İSLAM DÜŞÜNCESİ AÇISINDAN MANEVİ KALKINMA
Dr. Ayşegül DOĞRUCAN ... 185
GÜNÜMÜZ ANADOLU’SUNA YANSIMASI: GAZİANTEP ÖRNEĞİ Doç. Dr. Numan Durak AKSOY - Emrah Berkant PATOĞLU ... 199 KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE İSTANBUL’DAN VE HALKINDAN
ŞİKÂYET
Yrd. Doç. Dr. Murat ÖZTÜRK ... 219 KİTAP TANITMA:
DİLLERİN ŞİFRESİ:
DR. YUSUF GEDİKLİ’NİN SIRA DIŞI KİTABI ... 240
TÜRK TARİHİNDE ANDRONOVO KÜLTÜRÜ
Prof. Dr. Gülçin ÇANDARLIOĞLU*
Öz
Hocaların görevi, yalnız araştırma yapmak, ders vermek değildir. Az çalışılmış konularda gençleri teşvik etmek de görevleri arasındadır.
Türk Tarihi’ni Orhun Yazıtları ile Göktürkler zamanına, Çin kaynakla- rı ile M.Ö. 318’e kadar geri götürebiliyoruz. Arkeolojik buluntularla, M.Ö.
2000’e kadar gidebileceğimizi düşünüyoruz. Andronovo kültürünün Türk kültürü ile benzerliği dolayısıyla, ciddi araştırmalar sayesinde bu düşünce gerçekleşirse, biz de 4000 yıllık bir tarihe sahip olabiliriz.
Anahtar kelimeler: Andronovo, Kültür, Türk, Kurgan, Arkeoloji.
Abstract
Andronovo Culture in Turkic History
The responsibilities of a lecturer are not only researching and giving a lecture but also motivating young researchers to study about less-studied topics.
We can trace Turkic history back to Gok-Turk period by Orkhon Inscriptions or to 318 BC by Chinese sources. We predict that we can trace to 2000 BC by archaeological excavations. Based on the common traits of Andronovo culture with Turkic culture, we can discover the critical links between them via meticulous research. Then, we can have a history of 4000 years.
Keywords: Andronovo, Culture, Turk, Kurgan, Archaeology.
Hocalarımız, Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan ve Prof. Dr. İbra- him Kafesoğlu derslerde, yayınlarında, bizleri değişik konularda, araştır- ma yapmaya teşvik ettiler. Bizler, (Yani hocalarımızın öğrencileri) bunların bir kısmını yapabildik. Türk Tarihi’ni çok gerilere götürebilecek bir araş- tırmadan bahsetmek, gençleri bu yönde teşvik etmek istiyorum.
Türk Dünyası Araştırmaları Sayı: 216 Haziran 2015
* Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Tarih Bölümü Emekli Öğretim Üyesi.
Tarih bildiğiniz gibi yazılı belgelere dayandırılır. Türk dilinde bulunan ilk belgeler Orhun kitabeleridir. Daha öncesini Çin yıllıklarından öğreni- yoruz. Yazılı belgelerin bulunamadığı dönemler için de, arkeolojik kazılar- daki buluntulardan yardım alıyoruz. Altay-Sayan dağlarının bulunduğu bölgede yapılan kazılarda çıkarılan eserlerin Türk kültür özellikleri gös- terdiği, iskeletlerin Türk kemik yapısına benzediği görülmüştür. Bunların Türklüğü kesinleşirse, Türk tarihini, M.Ö. 2000’e kadar götürebiliriz. Bu konularda Türkiye’de pek çalışan yok. Bunun için öncelikle Tarih, Arke- oloji, Antropoloji, Sanat Tarihi ve Rus Dili bilgisine sahip olmak gerekir.
Gençlerin çalışmaları bize yeni ufuklar açacaktır.
Türklere ait arkeolojik kalıntılar üzerinde SSCB döneminden itibaren Rus ilim adamları tarafından araştırmalar yapılmıştır. Bu konu üzerinde daha çok C.A. Teplauhov, M.P. Gryaznov, G.P. Sosnovsk, V.V. Sokolov ve S.V. Kiselev ve daha pek çok Rus ilim adamı ilgilenmiş ve bizzat kazı ça- lışmalarında görev almışlardır.
Andronovo adı, M.Ö. 1700-1200 yılları arasında Güney Sibirya’daki Bronz devrine verilmektedir.1 Andronovo Kültürü çayır yetiştiriciliği ve çiftçiliğe ek olarak metal işleme ve dokumacılığın geniş olarak yayıldığı bir kültür dönemidir.2 Bu kültür dönemine “Andronovo” adının verilme sebebi ise bu döneme ait ilk kurgan buluntularının Rusya’nın Andronovo kasabasında bulunmasından dolayıdır.3 Bu kültür dönemi abidelerinin sınıflandırılması çalışmalarında başta S.A. Teuplahov görev almıştır ve 1923’de Minusinsk havzasındaki bronz çağı kültürünü Andronovo Kül- türü olarak tanıtmıştır.4 Bronz çağına ait pek çok çalışma yapılmıştır ve bunlar sadece kültür tarihi açısından değil, abidelerin sınıflandırılması ve kronoloji çalışmalarını içermektedir. Bu literatür çalışmaları bibliyograf- yasına da S.S. Çernikov’un eserinden ulaşmak mümkündür.5
Afanesyevo Kültürü’ne benzer fakat ondan çok daha ileri olan bu kül- tür dönemi kurganlarından bakır eşyaların yanı sıra demir, gümüş ve altın ürünler de elde edilmiştir.6 Bu ürünlerin hayvan tezyinatı ile süslen- diği görülmüştür.
Hayvancı ve aynı zamanda çiftçi olan, daha çok et tüketen bu toplu- mun mezar bakiyeleri arasında süt ürünleri, sığır, at ve koyun kemikleri tespit edilmiştir. Madenin işlenmesi sonucu yapılan at koşum takımları- nın Hun kurganlarından çıkarılan at koşum takımlarıyla olan benzerliği, kurganlardaki cenazelerin yanındaki at iskeletlerinin de mevcut oluşu ve
1 Bahaeddin Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 20035, s. 24.
2 S.V. Kiselev, Древняя История Южной Сибири, Moskova, 1951, s. 67.
3 S.V. Kiselev, a.g.e., s. 67.
4 С.А. Теплоухов, Отчетная выставка этнонграфического отдела за 1923 г. Русский музей. Пг, 1924, стр. 10.
5 С.С. Черников, Восточный Казахстан в эпоху бронзы, «МИА», 1960, no: 88.
6 A.P. Okladnikov, Ancient Population of Siberia and Its Culture, Cambridge-Massachusetts, 1959, s. 23.
Andronovo yerleşim alanlarındaki kurban sunaklarında daha çok at kur- ban edildiğine dair kanıtlar Türk kültürünün ayrılmaz birer parçasıdır.
Bu kültür dönemine ait en önemli eserler ise kurganlardan çıkarılan çanak çömlek parçalarıdır. Geniş ağızlı, düztabanlı, kulpsuz, üç köşeli ve- ya mendirek şeklindeki basma süslerle süslenmiş olan bu kaplar güney- de Tanrı Dağları’ndan batıda Don Nehri kıyılarına kadar yayılmaktadır.7 Kum karışımı içeren kilden yapılmış kahverengi, düztabanlı bu çömlekle- rin fırınlandığı ve sonradan cilalandığı anlaşılmıştır.8
Andronovo kültürünün yayılma alanına bakacak olursak kendinden bir önceki dönem olan, Yenisey Vadisi ve onun aşağı kolunda yaygın olarak görülen Afanesyevo Kültürü’nden çok daha geniş bir alanı kapla- maktadır. Ural Dağları eteklerinden, Kazakistan, Tacikistan topraklarına, Altay-Sayan Dağları’ndan Minusinsk Havzası’na kadar ki geniş alanda yaygın vaziyette bulunmaktadır.9
Bozkırlı muharip Andronovo insanı ekonomisi için tarım çok önem- lidir. Hayvancılıkla uğraşan bu toplumun hayvanları için saman ve kış- lık yem sakladıkları bilinmektedir. Bunun en güzel delili ise Alekseyev’de bulunan Andronovo yerleşim yerindeki barınaklara bitişik olarak yapılan ağıllardır.10 Andronovalılar ileri derecede tarımla uğraşmaktaydılar. Sula- malı tarımın yapıldığının farz edildiği bu dönemde yerleşim yerlerinin ır- mak yakınlarına kurulduğu ve nemli toprakların tarımda bereketi artırdı- ğı, artık otlakların hayvan sürülerine yetmedikleri dönemlerde ise bölgeyi terk ettikleri düşünülmektedir. Çömleklerden çıkan saman parçalarında- ki saban izleri de tarımın ne derece ileri olduğunu göstermesi bakımından oldukça mühimdir.11 Ayrıca kurganlardan çıkarılan hilal şeklindeki bronz oraklar ve döneme ait petrogliflerdeki pulluk çeken arabalar da Androno- vo toplumunun hem hayvancı hem de çiftçi bir toplum olduğunu gösteren diğer delillerdir.
Altaylarda Andronovo Kültürü daha geç dönemde M.Ö. 1200-700 ara- sında görülmeye başlamıştır. Brakisefal göçebe bir kavme ait olan bu kültürün Altay Türkleri ile ilişkili olması muhtemeldir.12 Bunun yanı sıra Andronovolıların muhaceret sonucu bir araya geldiğini öne süren ilim adamları da mevcuttur. Güney Sibirya’daki Moğolların M.Ö. 2. bin baş- larında kovulduğu ve onların yerine yeni bir kavmin yerleştiği ve bu akı- mın Altaylardan gelmiş olduğu muhtemeldir ve Altay Dağları ile Güney Sibirya, Oğuz tipinde beyaz bir ırk tarafından temsil edilmektedir.13 G.F.
Debets de paleoantropoloji çalışmalarında bu kültürün Altaylılarla akra-
7 Bahaeddin Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, s. 24.
8 S.V. Kiselev, Древняя История Южной Сибири, s. 81.
9 S.V. Kiselev, a.g.e., s. 104.
10 S.V. Kiselev, a.g.e., s. 94.
11 S.V. Kiselev, a.g.e., s. 81.
12 Bahaeddin Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, s. 25.
13 Bahaeddin Ögel, a.g.e., s. 4.
ba olabileceği ihtimali üzerinde durmaktadır.14 Debets bu konuyla alakalı olarak, Minusinsk Havzası’nın taşmasıyla Kuzey Çin’den ve güneydoğu- dan göçenleri görmezden gelirsek açıkça Karasuk döneminde de var olan ve yan yana yaşayan Afanesyevo ve Andronovo izlerini Tagar çağına kadar getirmektedir. Bununla birlikte Andronovo halkının Afanesyevolıların to- runları olduğu inkâr edilmemekte ve şu yargıya varmaktadır: “Afanesyevo yerleşikleri, en azından bilinen kısmı, Minusinsk bölgesi ve yine batıdan (Baraba, Altay?) göçle yayılanlar esasında Andronovo kültürünün taşıyı- cılarıdır.”15 Onun da açık bir dille ifade ettiği gibi bir zincir gibi birbirine bağlı olan Afanesyevo, Andronovo, Karasuk ve Tagar kültürleri birbirleri ile akraba kavimler tarafından meydana getirilmişlerdir ve içerisinde hala soru işaretleri bulunan ve bir geçiş dönemini ifade eden Andronovo kültü- rünün Altay menşeli olduğu su götürmez bir gerçektir. Yazılı kaynakların sustuğu bu devre ait arkeolojik kanıtlar ve etnografik özellikler bu döne- min Türklere ait olduğunu gösterse de bu mesele ve Andronovo kültürü hakkındaki gerçekler şüphe bırakmayacak şekilde ortaya çıkarılabilir.
Bu bakımdan hala korunmuş vaziyette olan Andronovo kültür bakiye- leri yerinde, tamamen tahrip olmuş abideler ise kazı çalışmalarında görev almış arkeologların tuttukları raporlar incelenerek mukayeseli bir biçim- de çalışılmalıdır. Bu bakımdan öncelikle bize ışık tutması gereken ka- zı alanları ilk Andronovo abidelerinin keşfedildiği Açinsk kasabasındaki Andronovo sitesidir. Bu kazı alanında 1914 yılında Tugarinov çalışmıştır.
İkinci Andronovo abidesi ise Novoselev’de 1916 yılında S.M. Sergeyev ve İ.A. Pikuleviç tarafından kazılmıştır. Üçüncü Andronovo kurganı ise Ba- ten Yarki kumullarında 1913’de A.P. Ermaleyev ve 1924’de Teplauhov ta- rafından kazılmıştır. Hakas Cumhuriyeti’ndeki Orak Ulusu’ndaki dördün- cü Andronovo mezarı 1925, 1927 ve 1928 yılında gerçekleşen kazılarda G.P. Sosnovsk tarafından incelenmiştir. Bunlarla ilgili olarak 1925-1927 ИИМК arşiv raporlarında daha fazla bilgi mevcuttur. Yine Hakasya’daki Ust Erbı’daki kurganlar Kiselev tarafından açılmıştır. Padkuninsk Ulu- su’ndaki kurganlar ise 1930-1931 yılları arasında V.P. Levoşava tarafın- dan incelenmiştir. Okuneva Ulusu’nda bulunan kurganlar yine Tepla- uhov tarafından incelenmiştir. 1945 yılında Abakan Kilisesi’nin önündeki çok da eski olmayan kurgan ise Hakas Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü ve Altay Sayan Arkeoloji Enstitüsü АН СССР tarafından incelenmiştir. Aba- kan Uprav’daki kurganlar da Adriyanov tarafından çalışılmıştır. Onuncu kurgan ise Tiyo Irmağı çevresinde Usçul Köyü’nde açılmıştır.16
Bütün bu mezarlardaki envanterlerin çoğunluğunun hususiyetleri ben- zer özellikte olup çok geniş bir alanda yayılmıştır. Bu envanterlerin tek-
14 Г.Ф. Дебец, Расовые типы населения Минусинского края в эпоху родового строя (к вопросу о миграциях в доклассовом обществе), Антропологический журнал, 1932, no: 2, стр. 123.
15 Г.Ф. Дебец, Палеоантропология СССР, М.-Л., 1948, стр. 70-76.
16 S.V. Kiselev, a.g.e., s. 68-76.
rar incelenerek yeni kazılar sonucu ortaya çıkarılmış malzemeler ışığında Türk kültürünün ayrılmaz parçaları oldukları tamamen gösterilmelidir.
Bu konu çalışılırken en önemli başvuru kaynaklarımız arşiv raporla- rıdır. ГИМ (государственный Исторический музей) Devlet Tarih Mü- zesi’ndeki ve МАЭ АН СССР (Antropoloji ve Etnografya Bilimleri Akade- misi Müzesi) envanterleri, МИА СССР (Материалы и исследования по археологии СССР) SSCB arkeoloji malzemeleri ve incelemeleri envanter- leri ve raporları ve yukarıda zikrettiğimiz ilim adamlarının çalışmaları son buluntularla birlikte tekrar ele alınırsa iyi olur görüşündeyim.
Bu Konudaki Rus Yayınları
1. Агеева Е.И. 1949. Хроника архологических исследований и нахо-док на территории Казахской ССР за 1947 г. ИАН КазССР, с.а., вып. 2, Алма- Ата, стр. 148-150.
2. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. 1956. Отчет о работах Южно-Казахстанской археологической экспедиции 1953 г. ТИИАЭ АН КазССР, т. I, Археология.
Алма-Ата, стр. 33-60.
3. Адрианов А. 1892. Томский могильник. ОАК, 1889, СПБ., стр. 99-111.
4. Адрианов А. 1902-1924. Выробки из дневников курганных раскопок в Минусинском крае. Минусинск, стр. 70.
5. Акишев К.А. 1953. Эпоха бронзы Центрального Казахстана. (Авто- реферат кандидатской диссертации). ГЭ, Л.
6. Акишев К.А. 1958. Некоторые итоги археологических работ 1957 г.
На территории Казахстана. ИАН КазССР, с. А., вып 3 (8), Алма-Ата, стр.
79-84.
7. Аккерман Б.А. 1948. О калбинских разработках олова эпохи бронзы.
ИАН КазССР, с. а., вып. 1, Алма-Ата, стр. 40-46.
8. Андроновская Культура. 1950. БСЭ, т. 2, 2-е изд., М., стр. 425.
9. Белослюдов Б.А., Максимова А.Г. 1951. Древнее поселение у курорта
“Аул”. ИАН КазССР, с. а., вып. 3, Алма-Ата, стр. 125-133.
10. Бернштам А.Н. 1943. Историко-культурное прошлое северной Кир- гизии по материалам большого Чуйского канала. Фрунзе, стр. 6-8, табл. II.
11. Бернштам А.Н. 1949. Новые надписи из Средней Азии. Эпинрафика Востока, III, стр. 55-58.
12. Бернштам А.Н. 1952. Историко-археологические очерки Централь- ного Тянь-Шаня и Памиро-Алая. МИА, 26, М. - Л., стр. 19-21.
13. Бернштам А.Н. 1957. Спорные вопросы истории кочевых народов Средней Азии в древности. КСИЭ, 26, стр. 18-21.
14. Бортвин Н.Н. 1930. Доисторическое прошлое Курганского округа.
«Курганский округ», краеведческий сборник, вып. I, Курган, стр. 3-7.
15. Вайнштейн С.И. 1954. Археологические раскопки в Туве в 1953 г.
Ученые записки. Вып. 2, Тувинский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории, Кызыл. Стр. 140-156.
16. Веселов В.В. 1958. Стоянка эпохи бронзы на р. Березовка в Адамо- вском районе Оренбургской области. СА, 1, стр. 230.
17. Воронец М.Э. 1948. Браслеты бронзовой эпохи Музея истории и археологии (Материалы по археологии Узбекистана), т. I, Ташкент, стр.
65-70.
18. Гамбург Б.З. И Горбунова Н.Г. 1956. Могильник эпохи бронзы в Ферганской долине (предварительное сообщение). КСИИМК, 63, стр. 85-93.
19. Гинзбург В.В. 1952. Материалы к антропологии древнего населения Восточного Казахстана. КСИЭ, XIV, стр. 84-90.
20. Гинзбург В.В. 1956а. Антрополическая характеристика населения Казахстана в эпоху бронзы. ТИИАЭ АН КазССР, т. I, Археология, Алма-Ата, стр. 159-171.
21. Гинзбург В.В., Дебец Г.Ф., Левин М.Г., Чебоксаров Н.Н. 1952. Оче- рки по антропологии Казахстана. КСИЭ, XVI, cтр. 42-68.
22. Гинзбург В.В. и. Фирштейн Б.В. 1958. Материалы к антропологии древнего населения Западного Казахстана. Сборник МАЭ, т. XVIII, М.-Л., стр. 390-427.
23. Городцов В.А. 1915. Культуры бронзовой эпохи в Средней Росии.
Отчет Российского исторического музея в Москве за 1914 г. М., стр. 121- 226.
24. Граков Б.А. 1935. Работы в районе проектируемых Южноуральских гидроэлектростанций. Изв. ГАИМК, вып. 110, М.-Л., стр. 91-119.
25. Грязнов М.П. 1927б. Погребения бронзовой эпохи в западном Казах- стане. Сб. «Казаки II» (Материалы Особого комитета по исследованию со- юзных и автономных республик, вып. XI, Л., стр. 172-221.
26. Грязнов М.П. 1930а. Древние культуры Алтая. Новосибирск.
27. Грязнов М.П. 1930б. Казакстанский очаг бронзовой культуры. Сб.
«Казаки III» (Материалы Комиссии экспедиционных исследований, вып.
15, cериа Казахстанская) Л., стр. 149-162.
28. Грязнов М.П. 1939. Сибирь, Казахстан и Средняя Азия (в эпоху бронзы). История СССР с древнейших времен до образования древнерусского государства (макет). ИИМК, М.-Л., ч. I, гл. 3, § 7, стр. 142-159.
29. Грязнов М.П. 1941. Древнияя бронза Минусинских культуры Государственного Эрмитажа, т. I, Л., стр. 237-271.
30. Грязнов М.П. 1950а. Из далекого прошлого Алтайского края. (Сте- нограмма лекции). Барнаул.
31. Грязнов М.П. 1950б. Минусинские каменные бабы в связи с неко- торыми новыми материалами. СА, XII, стр. 128-156.
32. Грязнов М.П. 1955. Некоторые вопросы истории сложения и развития ранних кочевых общест в Казахстана и Южной Сибири. КСИЭ, 24, М., стр. 19-29.
33. Грязнов М.П. 1956а. История древних племен Верхней Оби. По раскопкам близ с. Большая Речка. МИА, 48, М.-Л., гл. II “Андроновская культура”, стр. 14-25.
34. Грязнов М.П. 1956б. К вопросу о культурах эпохи поздней бронзы в Сибири. КСИИМК, 64, стр. 27-42.
35. Грязнов М.П. 1956в. Культура и искуство населения Сибири и Ка- захстана в эпоху бронзы. Государственный Эрмитаж (Путеводитель по выставке), Первобытная культура, вып. 2, М.
36. Грязнов М.П. 1956г. Племена Сибири и Казахстана (в эпоху бронзы).
Очерки истории СССР (Первобытнообщинный строй и древнейшие государства на территории СССР), М., гл. 3, § 6, стр. 168-176.
37. Грязнов М.П. 1957. Этапы развития хозяйства скотоводческих пле- мен Казахстана и Южной Сибири в эпоху бронзы. КСИЭ, 26, стр. 21-28.
38. Дебетц Г.Ф. 1941. Проблема заселения северозападной Сибири по данным палеоантропологии. КСИИМК, IX, стр. 14-18.
39. Дебетц Г.Ф. 1948. Палеоантропология СССР. Труды ИЭ, новая сер- ия, т. IV, М.-Л.
40. Зимма Б. 1948. Очаг андроновской культуры в Северной Киргизии.
Труды Института языка, литературы и истории Кирг.филиала АН СССР.
Вып. 2, Фрунзе, стр. 113-127.
41. Итина М.А. 1951. Памятники энеолита и бронзового века в Средней Азии. (Автореферат диссертации), М.
42. Кастанье И.А. 1910. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. Труды Оренбургской ученой архивной комиссии, вып. XXII, Орен- бург.
43. Кибиров А., Кожемяко П.Н. 1956. Новые памятники эпохи бронзы.
Труды Института истории АН КиргССР, вып. 2, Фрунзе, стр. 37-46.
44. Киселев С.В. 1929. Материалы археологической экспедиции в Минусинский край в 1928 г. Ежегодник Государственного музея им. Н.М.
Мартьянова, т. 6, вып. 2, Минусинск.
45. Киселев С.В. 1935. Андроновские памятники близ с. Усть-Ерба в Хакассии. СЭ, 4-5, стр. 206-210.
46. Киселев С.В. 1947. Монголия в древности. Изв. АН СССР, серия истории и философии, т. IV, No: 4, М., стр. 355-372.
47. Киселев С.В. 1949. Древняя история Южной Сибири. МИА, 9, М.- Л., гл. 3 «Андроновская эпоха», стр. 40; изд. 2-е, М., 1951, с небольшими исправлениями.
48. Киселев С.В. 1949. 1955. Племена андроновской и «срубной» культ- ур. Всемирная история, т. I, ч. III, гл. XVIII, М., стр. 454-456.
49. Коморова М.Н. 1927. Черепа бронзовой эпохи по левым притокам р. Урал. Сб. «Казаки II» (Материалы Особого комитета по исследованию союзных и автономных республик, вып. XI), Л., стр. 222-237.
50. Коморова М.Н. 1952. Томский могильник-памятник истории древ- них племен лесной полосы Западной Сибири. МИА, 24, Материалы и исс- ледования по археологии Сибири, т. I, М.-Л., стр. 7-50.
51. Кривцова-Гракова О.А. 1941. Кустанайская область (Краткий отчет о раскопках поселения у д. Алексеевки за 1934-1936 гг.), Археологические исследования в РСФСР 1934-1936 гг. (Краткий отчеты и сведения). АН СССР, М.-Л., стр. 288-292.
52. Кривцова-Гракова О.А. 1947. Алексеевское поселение и могильник.
ТГИМ, вып. 17 (Археологический сборник), М., стр. 59-172.
53. Кривцова-Гракова О.А. 1955. Степное Поволжье и Причерноморье в эпоху поздней бронзы. МИА, 46, М., стр. 53.
54. Кызласов Л.Р. 1956. Андроновские антропоморфные фигурки из Средней Азии. КСИИМК, 63, стр. 14-21.
55. Кызласов Л.Р., Маргулан А.Х. 1950. Плиточные ограды могильника Бегазы. КСИИМК, XXII, стр. 126-136.
56. Левашова В.П. 1939. Из далекого прошлого южной части Красноя- рского края. Красноярск.
57. Левин М.Г. 1954. К вопросу о южносибирском антропологическом типе. КСИЭ, 21, стр. 70-78.
58. Липский А.Н. 1949. Раскопки древних погребений в Хакассии в 1946 г. КСИИМК, XXV, стр. 75-86.
59. Лисицина Н.К. 1953. Археологические исследования в РСФСР в 1951 г. КСИИМК, 52, М., стр. 132-146.
60. Литвинский Б.А. 1956. Работа отряда по изучению памятников бронзового века в Кайрак-Кумах в 1955 г. Труды Института истории, ар- хеологии и этнографии АН ТаджССР, т. 63 (Археологические работы в Таджикистане в 1955 г.), Сталинабад, стр. 27-36.
61. Максимова А.Г. 1959. Эпоха бронзы Восточного Казахстана. ТИИАЭ АН КазССР, т. 7, Археология, Алма-Ата.
62. Маргулан А.Х. 1956а. Главнейшие памятники эпохи бронзы Цент- рального Казахстана. Вестник АН КазССР, 3, Алма-Ата, стр. 18-32.
63. Маргулан А.Х. 1956б. Отчет о работах Центрально-Казахстанской археологической экспедиции 1947 года. ИАН КазССР, с.а., вып. 2, Алма- Ата, стр. 3-36.
64. Маргулан А.Х., Агеева Е.И. 1948. Археологические работы и находки на территории Казахской ССР (с 1929 по 1946 г.). ИАН КазССР, с.а., вып.
1, Алма-Ата, стр. 132.
65. Массон В.М. 1956. Поселения поздней бронзы и раннего железа в дельте Мургаба. КСИИМК, 64, стр. 61-66.
66. Мошинская В.И. 1957а. Баландинский клад бронзовых инструмен- тов. КСИИМК, 67, М., стр. 144-146.
67. Мошинская В.И. 1957б. Сузгун II- памятник эпохи бронзы лесной полосы Западной Сибири. МИА, 58, Культура древних племен Приуралья и Западной Сибири, М., стр. 114-135.
68. Нифонтова Л.К. 1949. Андроновское погребение в Абаевском райо- не, Семипалатинской обл. ИАН КазССР, с. а., вып. 2, Алма-Ата, стр. 143- 147.
69. Оболдуева Т.Г. 1955. Погребения эпохи бронзы в Ташкентской об- ласти. КСИИМК, 59, стр. 145-149.
70. Окладников А.П. 1956. Предварительный отчет об исследовании памятников каменного и бронзого веков в Таджикистане летом 1954 г.
Труды Института истории, археологии и этнографии АН ТаджССР, т. XXX- VII (Археологические работы в Таджикистане в 1954 г.), Сталинабад, стр.
5-18.
71. Оразбаев А.М. 1958. Северный Казахстан в эпоху бронзы. ТИИАЭ АН КазССР, т. V, Археология, Алма-Ата, стр. 216-294.
72. Оразбаев А.М. 1959. Памятники эпохи бронзы Центрального Казах- стана. ТИИАЭ АН КазССР, т. 7, Археология, Алма-Ата.
73. Подгаецкий Г.В. 1940. Могильник эпохи бронзы близ г. Орска.
МИА, 1, Археологические памчтники Урала и Прикамья, М.-Л., стр. 69-82.
74. Радлов В. 1891. Сибирские древности, т. I, вып. 3, МАР, 5.
75. Радлов В. 1895. Сибирские древности. ЗРАО, т. 7, СПб., стр. 147-216.
76. [Руденко С.И.] 1922. Научная поездка С.И. Руденко в Киргизский край 1921 г. Географический вестник, т. I, вып. 1, Пб.
77. Сальников К.В. 1940а. Андроновский курганный могильник у с.
Федоровки Челябинской области. МИА, 1, Археологические памятники Урала и Прикамья, М.-Л., стр. 58-68.
78. Сальников К.В. 1948б. К. Вопросу о стадиях в памятниках андроно- вской культуры Зауралья. Первое уральское археологическое совещание, Пермь, стр. 21-26.
79. Сальников К.В. 1950б. Хвалынско-андроновские курганы у с. Пог- ромного, СА, XIII. стр. 310-319.
80. Сальников К.В. 1951б. Бронзовый век Южного Зауралья (Андроно- вскя культура). МИА, 21, Материалы и исследования по археологии Урала а Приуралья, т. II, М., стр. 94-151.
81. Сальников К.В. 1952а. Древнейшие памятники истории Упала, Свер- дловск. Андроновская культура в Зауралье; общий очерк, стр. 53, рис. 19.
82. Сальников К.В. 1954б. Андроновские поселения Зауралья. СА, XX, стр. 213-252.
83. Семенов Л.Ф. 1930. Материалы к характеристике памятников ма- териальной культуры Акмолинского округа. Казиздат.
84. Семенов Л.Ф. 1956б. Стоянка эпохи бронзы Суук-Булак. ТИИАЭ АН КазССР, т. I, Археология, Алма-Ата, стр. 263.
85. Синицын И.В. 1949. Поселения эпохи бронзы степных районов За- волжья. СА, XI, стр. 195-224.
86. Смирнов А.П. 1957. Железный век Бащкирии. МИА, 58, М., стр.
5-113.
87. [Сообщение о раскопах Ю. П. Аргентовским андроновского могил- ьника у гор. Петропавловска]. 1914. ОАК за 1911 г., Пгр., стр. 70.
88. Сницын А.А. 1915. Археологический альбом. ЗРАО, т. XI, Пгр., стр.
225-250.
89. Теплоухов С.А. 1922. Следы доисторической жизни в Минусинском крае. Географический вестник, т. I, вып. 2-3, Пб.
90. Теплоухов С.А. 1929а. Андроновская культура. Сибирская советская энциклопедия, т. I, Новосибирск, стр. 115.
91. Теплоухов С. А. 1929б. Древнеметаллические культуры Минусинского края. Журн. «Природа», № 6, Л., стр. 539-552.
92. Теплоухов С.А. 1929в. Опыт классификации древных металлических культур Минусинского края.-Материалы по этнографии, т. IV, вып. 2, Л., стр. 41-62.
93. Толстов С.П. 1948а. Древний Хорезм. М., стр. 66-68.
94. Толстов С.П. 1953. Археологические работы Хорезмской экспедиции АН СССР в 1952 г. ВИД, 2, М., стр. 154-188.
95. Толстов С.П. 1954. Археологические работы Хорезмской археолого- этнографической экспедиции Академии наук СССР в 1951 г. СА, XIX, М., стр. 239-262.
96. Тугаринов А.Я. 1926. Андроновские могилы. Сибирская живая ста- рина, 1, стр. 153-158.
97. Федин Н.Ф., Владимиров Н.М. 1954. Археологические находки междуречья Волги и Урала. Вестник АН КазССР, № 2 (107), Алма-Ата, стр.
75-81.
98. формозов А.А. 1951б. К вопросу о происхождении андроновской культуры. КСИИМК, XXXIX, стр. 3-18.
99. Черников С.С. 1939б. Работы в Казахстане по обследованию древ- них рудных разработок. КСИИМК, I, М.-Л., стр. 31-33.
100. Черников С.С. 1941. Восточного-Казахстанская область (краткий отчет об.
101. Черников С.С. 1949. Древняя металлургия и горное дело Западного Алтая. Алма-Ата.
102. Черников С.С. 1950а. Основные проблемы археологического изуч- ения Казахстана. ИАН КазССР, с. а., вып. 5, Алма-Ата, стр. 63-70.
103. Черников С.С. 1950б. Отчет о работах Восточно-Казахстанской ар- хеологической экспедиции 1947 года. ИАН КазССР, с.а., вып. 2, стр. 37-58.
104. Черников С.С. 1951а. Восточно-Казахстанская экспедиция (1949).
КСИИМК, XXXVII, стр. 144-150.
105. Черников С.С. 1951б. К вопросу о составе древних бронз Казах- стана. СА, XV, стр. 140-161.
106. Черников С.С. 1951в. Отчет о работах Восточно-Казахстанской экспедиции 1948 г. ИАН КазССР, с. а., вып. 3, стр. 64-80.
107. Черников С.С. 1952. Восточно-Казахстанской экспедиция 1950 г.
КСИИМК, XLVIII, стр. 81-92.
108. Черников С.С. 1954а. Восточно-Казахстанской экспедиция. Тези- сы докладов (на сессии Отделения исторических наук и пленуме ИММК, посвященных итогам археологических и этнографических исследований 1953 г.), М., стр. 46-49.
109. Черников С.С. 1954б. Поселения эпохи бронзы в Северном Казах- стане. КСИИМК, 53, стр. 29-49.
110. Черников С.С. 1957б. Роль андроновской культуры в истории Средней Азии и Казахстана. КСИЭ, XXVI, стр. 28-33.
HUNLAR TARAFINDAN KURULAN ÖNCEKİ ZHAO VEYA HAN ZHAO DEVLETİ
HÜKÜMDARLARININ BİYOGRAFİLERİ (Jin Sülalesi Tarihi’ne
1Göre)
Yrd. Doç. Dr. Gülnar KARA*
Öz
Asya Hunları tarihinde Büyük Hun imparatorluğunun ikiye bölün- mesinden sonra Kuzey (Batı) Hunlarının batıya doğru gittikleri ve Güney (Doğu) Hunlarının ise Çin’e sığınarak, onların içinde eriyip gittiği görüşü yaygındır. Bu bir bakıma doğru olsa bile Hunların Çinliler içinde asimile olması çok kolay olmamıştır ve onlar uzun bir süre kendi kimliklerini ko- ruyabilmişler, hatta Çin’in kuzeyinde devletler kurarak eski ihtişamlarını geri getirmek için çaba göstermişlerdir. Bu çalışmamızda Hun İmparatorlu- ğu’nun ilk hükümdarı Mo-du’nun soyundan gelen prenslerin Çin toprakla- rında kurduğu devletler konusunu ele alacağız.
Anahtar kelimeler: Asya Hunları, Büyük Hun İmparatorluğu, Çin, Hun Prensleri.
1 “Jin Shu” (WG: “Chin Shu”) tarihinin yazılması Güney Qi (479-501) devleti devrinde baş- lamıştır. Zan Rong-xu bu tarihin 110 bölümünü yazdı. Ancak onun versiyonu resmi tarih olarak kabul edilmedi. “Jin Shu” tarihinin yazılması bundan sonra Tang (618-907) sülalesi devrinde, yani Jin sülalesi yıkıldıktan uzun bir süre sonra tekrar başlatıldı. Türlü yazarlar tarafından bu dönemde bu kitabın 20 versiyonu yazıldı. Onların bir kısmı kabul edilmedi, an- cak 18 versiyonu bu tarihin son ve doğru nüshası olmak için yarışıyordu. Buna rağmen onlar da Tang sarayı tarafından kabul görmedi. 646 yılında yeni versiyonunun yazılması hakkında karar çıkarıldı. Bu versiyon üzerinde Fang Xuan-ling (578-648) başkanlığına 21 yazar çalış- maya başladı. 648’da çalışma tamamlandı ve bu versiyon Resmi Hanedan tarihi olarak ka- bul edildi (başka bir kaynağa göre 644-646 yıllarında yazılmıştır). Bizim zamanımıza ulaşan nüshası işte bu son versiyonudur. Kalan nüshalarının sadece bazı kısımları gelebilmişlerdir.
Fang Xuan-li ve onun çalışma arkadaşları da Zan Rong-xu versiyonunu kullanmışlardır. An- cak yazarlar buna başka kaynaklardan aldığı bilgileri de eklemişlerdir. Kitap 130 bölümden oluşmaktadır. “Jin Shu”nun bazı bölünleri sadece Jin sülalesi devri değil Doğu Han (25-220) ve Üç Krallık (220-280) dönemlerini de kapsamaktadır. Biz bu makalede Jin Tarihi’nin 101, 102, 103 bölümlerinden tercümeleri kullandık.
Türk Dünyası Araştırmaları Sayı: 216 Haziran 2015
* Bitlis Eren Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
Abstract
The Biographies Of The Rulers Of Previous Zhao or Han Zhao State By The Huns
(According To The Jin Dynasty History)
There is a common view in the history of Asiatic Huns that; after the division of the Great Hun Empire into two, the Northern (West) Huns have progressed towards West whereas the Southern (east) Huns have found refuge in China and have been assimilated there respectively. Although it has got some truth in that this assimilation has not taken place that easily.
They have preserved their identities quite a while and even had tried to establish statelets in Northern China in search of reachieving their previous greatness. This article focuses on one of these episodes and exploits the historical data about the statelets established by the princes coming from the family lineage of the first ruler of the Hun Empire, Mo-du.
Keywords: Asian Huns, Hun Empire, China, Princes of Hun.
Han imparatorluğu yıkıldıktan sonra (M.S. 220) Çin’de “barbarlar” dev- letleri2 adıyla anılan dönem başladı. Bunların hepsi göçebeler tarafından kurulmuştu. IV-V yy.’da Hunların Çin’in kuzeyinde kurduğu devletlerden biri Kuzey Han devleti (304-318) idi. Bazen bu dönem Erken Zhao devleti ile birleştirilerek Han Zhao devleti (318-329) olarak da adlandırılmaktadır.
M.S. 184’de başlayan ve Çin’i kasıp kavuran “sarı başlıklılar” isyanını3 zar zor bastırdıktan sonra Han imparatorluğundaki merkezi yönetim res- men çökmüştü ve 189’dan itibaren imparator birbirleriyle düşman olan türlü hırslı komutanların kuklasına dönüşmüştü. Yirmi yıl kadar süren isyan neticesinde Han devleti yıkıldı ve onun yerine üç güçlü ailenin yö- nettiği üç devlet ortaya çıktı.4 Bunlar da sürekli kendi aralarında anlaş- mazlıklar yaşıyordu ve Çin’de sığınmacı durumunda yaşayan Hunlar ve
2 Çincede shı liu guo, yani 16 devlet olarak bilinen bu dönem eski Çin’de 304-439 yılları arasında kurulmuş olan göçebelerin kurduğu devletler dönemidir. “Barbar devletler” içine Cheng, Kuzey Han, Sonraki Zhao, Liang, Sonraki Liang, Batı Liang, Kuzey Liang, Güney Li- ang, Qin, Sonraki Qin, Batı Qin, Yan, Sonraki Yan, Kuzey Yan, Güney Yan ve Xia devletleri girmektedir. Bu dönemde Jan Wei, Batı Shu, Batı Yan, Duan, Yu-wen, Chou-yi, Wei ve Dai gibi krallıklar vardı, ancak tarihçiler onları 16 devlet arasına sokmuyorlar.
3 “Sarı başlıklılar” isyanı (184-204) Çin’de Han sülalesinin yıkılmasına neden olan köylülerin isyandır. Han devrinde dışarıdan gelen göçebelerin sayısı artmasından dolayı nüfus artışı çoğalmıştı. Bu da daha fazla köylünün topraksız kalmasına ve vergilerin artmasına sebep oluyordu. Hanedanın dayanağı olan ve profesyonel askerleri elinde tutan mahalli yöneticiler de iktidarı ele geçirme eğilimine giriyor, Çin sınırları içinde yerleştirilen göçebeler de onlara destek oluyorlardı. İsyanı başlatan Zhang kardeşler halkı Han sülalesini devirmeye çağırdı ve eşitlik vaatleri verdiler. 20 yıl kadar süren isyan ülkeyi karışıklığa sürükledi ve parçalanma- sına neden oldu. 205’te derebeylerden Cao Cao isyanı bastırabilmişti, ancak Han sülalesi de yıkıldı ve ülkenin yönetimi Cao Cao’nun eline geçti.
4 Wei (Cao Wei) Krallığı (220-266) Çin’deki Üç Krallık dönemindeki en güçlü krallık idi. Ku- rucusu Han sülalesi devrindeki komutanların biri Cao Cao’dur. Diğer bir krallık, Shu Krallığı (Shu Han, 221-263) da Han sülalesinden çıktığını öne süren asi komutanlardan Liu Bei ta- rafından kuruldu. Üçüncü Krallık ise Wu Krallığı (Doğu Wu-222-280) olarak biliniyor ve ve komutan Sun Ce tarafından kuruldu. Üç Krallık da sonradan Jin Sülalesinin kurucuları Sıma ailesi tarafından yıkıldı ve birleştirildi.
