Demokrasi Biçimler

Egemenliğin kullanılması bakımından demokrasinin üç ayrı uygulama biçimi bulunmaktadır. Bunlar; “doğrudan demokrasi”, “temsili demokrasi” ve “yarı doğrudan demokrasi” uygulamalarıdır. Bunlardan ilkinde halk egemenliğini bizzat kullanmaktadır. Đkincisinde halk, egemenliğini temsilcileri aracılığıyla kullanmakta, yarı doğrudan demokraside ise, egemenliğin kullanımı halk ile temsilcileri arasında paylaştırılmaktadır.126

4.2.1.1.1 Doğrudan Demokrasi

Halkın egemenliğini bizzat ve doğrudan doğruya kullandığı demokrasi tipidir. Doğrudan demokraside devlet için gerekli olan bütün kararlar, yurttaşlar topluluğu tarafından aracısız ve temsilcisiz olarak bizzat alınırlar. Doğrudan demokrasi, halkın halk tarafından yönetilmesini öngörmektedir. Dolayısıyla doğrudan demokrasi sistemi, demokrasinin ideal anlamına en yakın olan sistemdir.127

Ne var ki günümüzde pratik güçlükler nedeniyle uygulanması imkansızdır. Milyonlarca kişiden oluşmuş bir devletin halkını bir meydanda toplamak mümkün değildir. O nedenle doğrudan demokrasi bugün için tarihsel ve hayalî bir değere

126 _{Gözler, Kemal, A.g.e, s.115} 127 _{Gözler, Kemal, A.g.e}

sahiptir.128 Günümüzde doğrudan demokrasi sadece Đsviçre’ nin bir küçük dağ kantonunda ve dört yarım kantonunda uygulanmaktadır. Bu kanton ve yarım kantonlarda kararlar, Landsgemeinde denilen halk meclislerinde alınmaktadır. Landsgemeinde kanton halkının yılda bir kez toplanmasıyla oluşmaktadır. Doğrudan demokrasi sistemi, teorik olarak halk egemenliği teorisine dayanmaktadır. Halk egemenliği teorisi de, Rousseau’ nun Sosyal Sözleşme doktrinine ve özellikle orada savunduğu egemenliğin devredilmezliği kuramına dayanmaktadır. Rousseau’ ya göre egemenlik hem devredilemez, hem de temsil edilemez. Halk egemenliği teorisi, temsili demokrasiyi reddetmekte, onun yerine doğrudan demokrasiyi savunmaktadır.

4.2.1.1.2 Temsili Demokrasi

Temsili demokrasi, halkın egemenliğini temsilcileri aracılığıyla kullandığı demokrasi tipidir. Diğer bir değişle temsili demokraside, temsilci denen kişileri halk seçmekte ve bu kişiler ise egemenliği kendi adlarına değil, halk adına kullanmaktadırlar. Temsili demokrasi sistemi teorik olarak milli egemenlik teorisine dayanmaktadır. Bu teoriye göre, millet kendisini oluşturan bireylerin dışında soyut bir varlık olduğuna ve sadece bugünkü kuşakları değil, önceki ve gelecek kuşakları da kapsadığına göre, milletin kendi adına konuşacak temsilcilere ihtiyacı vardır.129

Buradan da anlaşılacağı gibi seçilenler sadece halkın temsilcileridir. Gerçek söz hakkı sürekli halkta olmalıdır. Bu sistemde seçilenler sürekli halka hesap vermek ve her zaman değiştirilebilir olduklarını unutmamak zorundadırlar. Aksi halde eğer halk temsilcilerini seçtikten sonra onların isine hiç karışmazsa, halkın gene bizzat kendisinin seçerek oluşturduğu, tek kişinin kesin söz sahibi olduğu biçimlerde krallıklar, bir grubun hakim olduğu biçimlerde de oligarsik yönetim modelleri oluşur ki, bu tür yönetimler mutlak monarşilerden daha tehlikelidir.130

Günümüzde demokrasi denildiğinde bundan temsili demokrasi anlaşılmaktadır.

Đlk bakışta doğru gibi görünen bu siyasal yönetim biçiminin bazı eksiklikleri ise söyle belirtilebilir: Bir kere günümüz temsili demokrasilerinde halkın gerçek iradesini yansıtacak bir yönetimi seçmek sanıldığı kadar kolay değildir. Bunda en büyük pay, kimi seçmenlerin siyasal yönetim konularına ilgisizliği, kimi seçmenlerin ise konuya ilişkin bilgilerinin azlığıdır. Bir diğer husus ise, örneğin medya gibi bir enformatik

128 _{Gözler, Kemal, A.g.e} 129 _{Gözler, Kemal, A.g.e, s.116}

gücün, çok kolayca seçmenlerin iradelerini belirleyici ve etkileyici bir rol oynayabilmesidir.131 Öte yandan halkın, yönetimi doğrudan üstlenmesi imkansız olduğuna göre temsili demokrasilerde halkın yönetime çeşitli araçlarla doğrudan katılımı sağlanabilir. Halkın kanun teklifi, halk vetosu, geri çağırma hakkı, referandum vb. uygulamalar bu anlamda düşünülebilir. Bazı siyaset bilimcileri bu türde bir temsili demokrasiyi yarı doğrudan demokrasi olarak adlandırmaktadır.132

4.2.1.1.3 Yarı Doğrudan Demokrasi

Yarı doğrudan demokrasi, temsili demokrasi ile doğrudan demokrasinin bir karışımıdır. Yarı doğrudan demokrasi sisteminde, bir yandan temsili sistem uygulanmakta, bir yandan da, temsili sistemin yanında, halka doğrudan yönetime katılma olanağı sağlanmaktadır. Yarı doğrudan demokrasi, başlangıçta az sayıda ülkede uygulama alanı bulurken, zaman içerisinde, başka ülkelere de yayılarak uygulama alanı genişlemiştir. Bu yöntemin geniş bir biçimde uygulandığı ülke, Đsviçre’ dir. Yarı doğrudan demokraside uygulanan yöntemler çeşitli olmakla birlikte, bunlardan en çok kullanılanı ve yaygın olanı halk oylaması (referandum), halk vetosu ve halk girişimidir.133

Şimdi bunlara kısaca bakalım:

- Referandum: Referandum, halkın seçtiği yöneticilerin çıkardığı yasaların ya

da getirilen kuralların toplumca benimsenip benimsenmediğinin belirlenmesi için halkın onayına başvurma yöntemidir.134 Halk oylaması da denilen bu uygulama, anayasa konusunda olabileceği gibi, yasa konusunda da olabilir. Halkın görüsünü öğrenmeye yarayan, daha çok siyasal ve olağanüstü bir yöntemdir. Yapılan ise, ya da isleme, çoğu kez yasallık kazandırma amacı güder. Ancak, söz konusu uygulamanın özgür, serbest ve eşit koşullarda yapılması önemlidir. Çünkü siyasi iktidarların ya da yöneticilerin tüm devlet olanaklarını kullanarak ve muhalefetin etkisini yok sayarak yapacakları referandumlar, halkın özgür iradesini yansıtmayacaktır.

- Halk Vetosu: Yönetenler ya da siyasi iktidarlarca alınan kararların

uygulanmasına karşın halka verilmiş bir çeşit reddetme hakkıdır. Bu da, çıkarılan bir yasa ya da siyasal kararın, belirli sayıdaki vatandasın imzasıyla geçersiz sayılması ya da

131

Aktan, C.Can, “21.Yüzyıl ve Anayasal Demokrasi, Yeni Türkiye Dergisi, Eylül-Ekim, 1999, s.3

132 _{Aktan, C.Can, A.g.m, s.4}

133 _{Gözübüyük, A. Şeref, Anayasa Hukuku, Ankara, Turhan Kitapevi, 1997, s. 9} 134 _{Öztekin, Ali, A.g.e, s.65-66}

iptal edilmesidir. Halkın, yasama organınca kabul edilen yasaya karsı veto hakkını kullanabilmesi için, belli bir süre içinde ve belli bir sayıda imza toplanması gerekmektedir. Böylelikle, yasama organınca kabul edilen bir yasanın, tümünün veya bir bölümünün iptali sağlanmaktadır. Bu uygulamada, halkın sessiz kalması ya da itiraz etmemesi yasanın ya da alınan siyasal kararın kabul edildiği anlamına gelmektedir.135

- Halkın kanun Teklifi: Halk belli sayıda imza toplayarak, belli konularda yasa

çıkarılması veya yasada değişiklik yapılması için yasama organını harekete geçirmektedir. Ancak, yasa önerisini karara bağlama hakkı yasama organınındır.136 Halk girişimi, belli bir tasarı önerme biçiminde olabileceği gibi, yalnız konusunu ve bazı özelliklerini bildirme biçiminde de olabilir. Bu sonuncusuna, tasarısız öneri denilmektedir. Bu durumda tasarı, meclis tarafından hazırlanmaktadır. Halk teşebbüsü uygulaması bugün Đsviçre’ de, Avusturya’ da ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki bazı federe devletlerde mevcuttur.137

4.2.1.2 Demokrasi Modelleri