Dünya’da Sosyal Diyaloğun Kurumsallaşması Girişimler

Bilgi ekonomisinde yeniden yapılanma, toplumsal düzeyden kişisel düzeye kadar inmek zorundadır. Bilgi ekonomisinin kurumsal düzeydeki yeniden yapılanması verimliliği ve toplam kaliteyi ve küresel bütünleşmeyi esas alır. Verimlilik ve toplam kalite anlayışının, bireysel aktiviteden, örgütsel ve kurumsal düzeye kadar geçerlilik kazanması esastır. Ayrıca aynı unsurlara dayalı olarak küresel bütünleşmenin yaşama geçmesi zorunludur. Bu nedenle, örgütsel düzeydeki yenilenme rekabet avantajı yaratmak için, örgüt çalışanlarının sürekli kendini yenileme ve kendi kendiyle rekabet etme alışkanlığı olmalıdır. Kısacası, kişiden topluma veya toplumdan kişiye geçerken değinilen unsurlar sürekli birbirini destekler. Sürekli kendini yenileyen çalışanlar, örgüte rekabet avantajı kazandırırlar. Bilgi toplumunda rekabet avantajı, kalite artışı, verimlilik artışı ve küresel bütünleşmeyle gerçekleşir.75

Sosyal diyalog “zenginliğin yaratılması ve dağıtılması arasında bir bağ kurmak” demektir. Bu bağ adaleti sağlayamaya ve kalkınma sürecine katılmaya olanak tanır.

Bununla birlikte, günümüzde organizasyonunda olduğu kadar kuruluşlarında ve çoğu zaman da davranışlarda eksiklikleri yansıtan bir sosyal diyalog açığından söz etmek mümkündür. Bu açığın pek çok gerekçesi bulunmakla birlikte, en önemlisi organizasyon yokluğudur. Sendika özgürlüğüne ayrılan Uluslararası Çalışma Bürosunun küresel izleme raporunda iş dünyasında çalışanların ve işverenlerin çeşitli gerekçelerle seslerini duyuracak biçimde örgütlenemediklerini açıklayan "ciddi bir temsil açığının" doğduğu saptanmaktadır. Tarım çalışanları, evde çalışanlar, küçük ve mikro işletmelerin işverenleri, kamu sektörü çalışanları ve göçmen çalışanlar sıklıkla sorunlarla ve kendine özgü engellerle karşılaşmaktadır. Dünya da yaklaşık 27 milyon çalışanın yer aldığı ihraç bölgelerinde temsil ve sosyal diyalogu uygulamaya koymak güçtür. Enformel ekonomide çalışanlar ve işverenler ya üç taraflı diyalogdan dışlanmıştır ya da eksik temsil edilmektedir. Örgütlendiklerinde bile, kurumsal çerçevenin yokluğu diyalogu engellemektedir.76 Sosyal diyalog kültürü dünyanın her tarafına benzer biçimde yayılmış değildir. En uç hallerde, çeşitli yollarla amaçlarına ulaşma şansına sahip olduğunu düşünen ilgili taraflardan herhangi birinin çıkarlarına zarar vereceği sanılarak sosyal diyalog reddedilmektedir. Ekonomik büyüme dönemlerinde gerekli olmadığı kanısı taşınmaktadır. Ekonomik sıkıntıların yaşandığı dönemlerde de yokluğu en ağır biçimde kendini göstermektedir.

Günümüzde, işletmeler en geniş biçimde özerkliğe kavuşmuş ve geleneksel sosyal diyalog kurumları gerilemiş olduğundan, pek çok ülkede sosyal kaynaşma sorunları temel bir kaygı haline gelmiştir.

Bu anlamda, işletmelerin yeni verimlilik gereklerini bütünüyle karşılamanın ve çalışanların korunmasını sağlamanın en güvenilir yollarından biri de toplumsal uzlaşmadır. Bir başka deyişle, değişimin desteklenmesinde çalışanların temsil, istem ve eylem biçimlerinin göz önünde tutulması kaçınılmazdır. Gerçekten, dünyanın pek çok ülkesinde çalışan sendikalarının gücünü ve etkisini yitirdiği, buna karşılık işletmelerin piyasanın tek egemen gücü haline geldiği bir dönemde ulusal ve uluslararası alanlarda ekonomik ve sosyal politikaların hazırlanması ve uygulamaya konulmasında çalışanların desteğine duyulan gereksinme giderek artmaktadır.

76 _{Zeki Erdut, Küreselleşme Bağlamında Uluslararası Sosyal Politika ve Türkiye, Dokuz Eylül yayınları,}

Bir başka deyişle, çalışanların ve örgütlerinin desteği alınmaksızın işletmelerin, ulusal ekonomilerin ve giderek Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) gibi uluslararası kuruluşların ne küreselleşmeye uyum sağlaması, ne de başarılı olması mümkündür. Bu anlamda, sosyal diyalogun düzenleme, dengeleme ve dağıtımdaki rolünün önemi ve anlamı yeniden ortaya çıkmaktadır.

Sosyal diyalog ekonomik ve sosyal politikaları uygulamaya koymayı, çelişen ve çatışan çıkarları uzlaştırmayı, uyuşmazlıkları çözmeyi ve sosyal adaleti gerçekleştirmeyi kolaylaştırmanın aracıdır. İstihdamı gerçekleştirmek, çalışmayı güvenceye kavuşturmak ve çalışanların haklarını savunmak sosyal diyalogla mümkündür. İşletmeden toplumun bütününe kadar her düzeyde istikrarın bir güvencesidir.77

Sendika özgürlüğünü ve katılımı gerektiren sosyal diyalog demokrasiye özgü bir niteliktir. Gerçekten, sosyal diyalog ile demokrasi arasında karşılıklı bağımlılık bulunmaktadır. Demokrasi, ekonomik alandaki saydamlığın, sosyal politikanın niteliğini iyileştirmenin, sosyal adaleti ve temel insan haklarını hayata geçirmenin güvence altına alınmasını sağlar. Bu tercihte Uluslararası Çalışma Örgütü normlarını tanımanın ve uygulamaya koymanın önemi açıktır. Bu anlamda, sendika özgürlüğü ve toplu pazarlık hakkının sosyal diyalogu gerçekleştirmenin ve geliştirmenin esası olduğunda kuşku yoktur.

Sosyal diyalog; demokrasinin sürekliliğini korumanın, ekonomik ve sosyal politikaların hazırlanması ve uygulanmasını sağlayacak olan siyasal tartışma özgürlüğünün kaçınılmazlığı olarak da tanınmalıdır. Ayrıca, sosyal diyalog çatışmaksızın yeniden yapılanmaya girişme ve ekonomik bunalımları yatıştırma olanağı tanıyacaktır. Özellikle ekonomik bunalım sürecinde işsizlik artışını önleme, sosyal huzursuzlukları yatıştırma, ekonomik canlanma için ücretlerde ılımlı bir artış sağlama ve sosyal maliyetlerin daha adil paylaşımını sağlamanın yolu sosyal diyalogdan geçmektedir.

77 _{Richard Locke, Thomas Kochan, Michael Piore, “Repenser l’ètude comparèe des relations}

professionnelles: le vensgeignement d’une recherche internationale,” Revue international du Travail. Vol. 134, No.2, 1995, s.172.

Bu anlamda, temsile yetkili örgütler, toplu pazarlık ve çeşitli biçimler altında sosyal diyalogun gerçekleştirilmesine dayanan kurumlar daha tutkulu ve katılımcı bir kalkınma stratejisinin tamamlayıcısıdır.

Gerçekten, çalışanların temsil ve katılımının istihdam ilişkilerinde bir güven ortamının yaratılmasında ve çeşitli aktörlere sorumluluk yüklemekte üstünlük oluşturdukları bilinmektedir. Bu da verimlilik ve etkinlik üzerinde yararlı bir etki yapmaktadır. Uygulamada çalışanların yönetime katılmasına geniş bir yer veren işletmelerin diğer işletmelerden daha başarılı oldukları kanıtlanmıştır.

Küreselleşme bağlamında, mübadelelerin serbestleştirilmesine ve doğrudan yabancı yatırımlara dayanan dışa açık büyüme stratejileri salt önemli uyum sağlamalar kaydıyla olumlu sonuçlar verebilir. Bu uyum sağlamalar alınan kararlardan etkilenenlerin katılımıyla kolaylaştırılabilir ve sonuçlar iyileştirilebilir; işyerinde demokrasinin ekonomik üstünlükleri değişimin yalın kabulünün ötesine gitmektedir. Araştırmalar, kararlara katılmanın etkinliği iyileştirdiğini giderek göstermektedir. Çalışanların hakları korunarak ve tüm düzeylerde - işyeri, yerel, bölgesel ve ulusal düzeylerde - temsil edilmeleri güçlendirilerek ekonomik etkinliğin yalın iyileştirilmesinin ötesine geçilebilir. Çalışan sendikaları ve halkın kendi kendine örgütlendiği diğer doğal biçimler demokratik bir kalkınmanın anahtarıdır.78

Kararların alınma biçimi, salt bu kararlar karşısında güven ve yükümlülük düzeyi üzerinde değil, aynı zamanda etkinlikleri üzerinde de etkilidir. Sosyal diyalog sayesinde bir araya getirilebilen bilgiler "bilgi uyumsuzluklarını" azaltır ve böylece kararları daha etkin hale getirir. Bütün olarak ekonomide olduğu gibi, işletmelerde de kaliteyi iyileştiren kararlara gerçek bir katılım ilgililerin güdülenmesini .güçlendirir ve uygulamaya koymayı kolaylaştırır. Belirli aktörler seslerini duyurmaksızın karar alınırsa, etmenlerin küçümsenmesi mümkündür, bunun da zarar verici sonuçlar doğurma tehlikesi bulunmaktadır. Katılımcı ve üç ya da iki yanlı sosyal diyalog yaklaşımları ekonomik alanda hem giderek artan bir rekabetle karşı karşıya kalan işletmeler, hem de ekonomik reformları yürütmeyi ya da bir krize karşı koymayı deneyen hükümetler için önemlidir. İşyerinde ya da ulusal kuruluşlarda

78 _{Zeki Erdut, Küreselleşme Bağlamında Uluslararası Sosyal Politika ve Türkiye, Dokuz Eylül yayınları,}

duyurulamayan sesler genellikle bir diğer biçimde, sıklıkla daha çok çatışmacı biçimde kendini gösterir.

Çalışanların çalışmada seslerini duyurma olanağı temsil edilmelerini de güvence altına alır, bu da değişim karşısında çalışanların tutumu üzerinde çok etkilidir. Kaygılarını dile getirme ve tümüyle öngörülemeyen bir uyum sağlama süreci boyunca çözüm yollarını belirlemeye katılma olasılığının varolduğu bilindiğinde, teknik değişimlerin ve piyasalardaki gelişimlerin kurbanı olmaktan yakınanlar yatıştırılır.

Öte yandan, sosyal diyalogun işletme düzeyinde sağlayacağı olumlu etkilere de değinilmelidir. Küreselleşme işletmelerin hazırladıkları planların dayandığı mali parametrelerin geçmiştekinden daha çok rastlantılara bağlı olmasına yol açmaktadır. Aynı zamanda, yatırımcıları kaygılandırmamak için belirli bir tehlikeyi derhal atlatarak, dış gelişmelere kısa sürede uyum sağlama yeteneğine sahip olmalıdır. Temsil kuruluşları, işyerlerinde, olası ekonomik ve sosyal maliyetleri azaltmak için yürürlükteki anlaşmaları gözden geçirmenin önemli bir aracını oluşturur.

Gerçekten, Asya mali krizi boyunca endüstri ilişkileri kurumlarının yetersizliğinin önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Ayakta kalabilir pek çok işletme krizden ileri gelen kaynak sorunları ile karşı karşıya kalmıştır ve aralarından bir kısmı bilançolarını dengeleyerek ya da çalıştırdıkları işçi sayılarını dengeleyen (iş süresini kısaltma, işlerin paylaşılması ve pazarlık edilmiş ücretleri azaltma biçiminde) çözüm yollarını sendikalarla görüşerek bulup, sorundan kurtulduğundan soluk almayı gerçekleştirebilmişlerdir. Sendikaları daha güçlü ve daha gelişmiş mesleki temsil organlarına sahip Güney Kore'de bu olanaktan hiç yararlanılamamıştır.

Toplu pazarlık ve sosyal diyalog işkolu düzeyinde sosyal maliyetleri durdurmak veya yatıştırmak için başlatılan girişimlerde önemli bir rol oynamıştır. Almanya ve İsveç'te gemi yapım sanayii krizi ve Güney Afrika'da altın madenlerindeki kriz sırasında olduğu gibi, sosyal diyalogun, çeşitli sektörlerin yeniden yapılandırılmasında oynayabileceği rolün olumlu örnekleri bulunmaktadır. Bu durumda, üç taraflı sosyal diyalog bu sektörlerin daralmasını inceleme biçimine

dayanmış ve işini kaybeden çalışanlara ödenti ile yeni koşullara uyum sağlamayı öngören bir sosyal plan üzerinde anlaşmayla sonuçlanmıştır.

Uyum sağlamanın yol açacağı olası ekonomik ve sosyal maliyetleri azaltmanın ötesinde, işletme ya da işkolu düzeyinde diyalog ve toplu pazarlık kullanılabilir bilgilerin niteliğini ve kararların etkinliğini de iyileştirir, bu da kalkınma bakımından önemli üstünlükler sunar. Örneğin, mesleki eğitim faaliyetlerine ilişkin kararlara çalışan sendikaları katıldığında en iyi sonuçları vermektedir. Yeni klasik kurama göre, çalışan sendikaları, ücretleri artırmayı pazarlık ederek, işletmelerin mesleki eğitim faaliyetlerini finanse etme kapasitesini sınırlandırmaktadır. Oysa, göstergeler işyerinde toplu temsilin işletme ya da işkolu ve ulusal düzeyde insana yatırıma sıkı sıkıya bağlı olduğunu giderek göstermektedir.79

Dünya Bankası tarafından gelişmekte olan ülkelerde işletmede mesleki eğitime ilişkin 1995 yılında yapılan araştırmada, bir işvereni personeline mesleki eğitim vermeye özendirebilen çeşitli etmenler gözden geçirilmiş ve incelenen (Malezya, Kolombiya, Meksika ve Çin) ülkelerde sendikalaşmanın mesleki eğilim üzerinde olumlu bir etki yaptığı saptanmıştır.

Öte yandan, ulusal düzeyde de, temsil kurumlarının kararların niteliğini iyileştirerek, bir güven ortamı yaratarak ve ilgilileri güdüleyerek önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Makro ekonomik düzeyde, sosyal diyalog kurumları ülkelerin ekonomik ve sosyal amaçlar arasında uygun bir denge bulmasına ve en iyi biçimde bütünleşmiş bir politika belirlemesine yardım etmektedir.

Üç yanlı sosyal diyalog güven ortamı yaratarak ve reformlar konusunda uzlaştırmayı kolaylaştırarak önemli bir rol oynayabilir. Çıkar uyuşmazlıklarını çözmeye ve etkin bir makro ekonomik uyum sağlama için gerekli kararlara varmaya yardım etmektedir. Makro ekonomik dengeyi yeniden kurmak - paranın değerini düşürmek ya da faiz oranını artırmak için alınan önlemlerin gelir dağılımı alanında önemli sonuçları olabilir. Bu dağıtıcı etkiler konusunda doğabilecek bir uyuşmazlığın istikrarsızlığa neden olmamasına ya da makro ekonomik dengeyi yeniden kurmayı amaçlayan çabaları geciktirmemesine özen göstermek gerekir.

79 _{Zeki Erdut, Küreselleşme Bağlamında Uluslararası Sosyal Politika ve Türkiye, Dokuz Eylül yayınları,}

Ayrıca, sosyal diyalog kalkınmanın sosyal bakımdan sürdürülebilirliği bakımından önem taşımaktadır. Gerçekten, küreselleşme gelirleri artırmanın ve herkesi uygun bir işe kavuşturmayı gerçekleştirmenin olanaklarını sunmaktadır. Ancak, potansiyel üstünlüklerinden çok sayıda kişi yararlanabilirse ve uyum sağlama maliyetinin küreselleşmeye en az taraftar olanlar üzerine orantısız biçimde yansımasından kaçınılırsa sosyal bakımdan sürdürülebilir bir kalkınmaya ulaşılabilir. Öyleyse, küreselleşmenin yaratacağı refahın adil bir dağılımını sağlamanın ve en yoksul sosyal kümeler için maliyetini sınırlandırmanın yollarını incelemek gerekir.

Örgütlenme özgürlüğü ve toplu pazarlık hakkının fiilen tanımı küreselleşmenin yararlarının daha adil dağılımının anahtarlarından biridir. Diyalog ve pazarlık çerçevesinde rekabeti tümüyle koruyarak piyasanın güçleri tarafından belirlenen dağılımı değiştirebilmenin koşulu budur. Araştırmalar örgütlenme hakkının tanınmasına dayanan işgücü piyasası kurumlarına sahip ve sendikalaşma oranının yüksek, toplu pazarlıkların alanının geniş ve eşgüdüm sağlamanın ileri düzeyde olduğu ülkelerde genellikle gelir dağılımının daha adil ve eşitsizliklerin daha az olduğunu göstermektedir.

Kalkınmanın daha adil ve sürdürülebilir biçimleri için, ekonominin küreselleşmesine katılamayanların (ancak, bununla birlikte etkilerine maruz kalma tehlikesi bulunanların) seslerini duyurmaları ve tüm sektörlerde ekonomik ve sosyal kalkınmayı kolaylaştırma amacı taşıyan politikaların göz önünde tutulmaları gerekir. Enformel ekonomide, geniş anlamda, örgütlenme özgürlüğünün gerçekleştirilmesi sıklıkla ekonomik olanaklara erişimi sağlar. Sosyal zenginliğe ilişkin çok sayıda araştırma; örneğin, karşılıklı yardım ağlarının ve sosyal ilişkilerin ekonomik olanaklara ve maddi kaynaklara kavuşmayı kolaylaştırarak kalkınmada rol oynayabildiğini göstermektedir Bu ağlar ve örgütler toplumun gelişimine önemli ölçüde katkıda bulunmakta ve sosyal ilerlemeyi kolaylaştırmaktadır. Hindistan'da Bağımsız Kadın Çalışanlar Örgütü (SEWA) salt kadınlara ekonomik haklar ve iş olanakları sağlayarak değil, aynı zamanda daha adil sosyal ilişkileri de geliştirerek de önemli bir rol oynamaktadır. Bangladeş'te Grameer Bankası'nınki gibi mikro finansman faaliyetlerinin de, bu tür ağların ve örgütlerin mali olanaklara ve dolayısıyla gelir olanaklarına ulaşmayı kolaylaştıran sistemlerde önemli bir rol

oynayabildiği görülmektedir. Bu faaliyetler işletmelerin mülkiyetinin en iyi biçimde paylaşılması üzerinde de etkili olabilir.

Enformel ekonomide çalışanların tamamına çalışmaya ilişkin temel hak ve ilkelerin uygulanması, yerel sorumlulukların anlamını ve yerel yetkililerin etkinliğini artırır. Bu da kaynakların daha adil ve etkin tahsisi ile kullanımına ve sonuç olarak kalkınmanın daha adil biçim de dağılmasına yol açar. Bu ekonomide çalışanları temsil eden kurumların önemi, yetkili makamların politikalarının içeriğine ve yönelimine yansımaya başlar. Örneğin, Güney Afrika'da Durban'da enformel ekonomi yararına kabul edilen politikayı belirleyen bir belge bu sektörde çalışanları temsil eden örgütlerin kapasitesini güçlendirmeyi inceleyen bir bölüm içermektedir. Bu belgeye göre; ekonomik kalkınmanın yerel yönetimi ve gelişiminin başarısı enformel ekonomide çalışanları temsil eden örgütlerin ortaya çıkışına bağlı olacaktır. İşverenlerin bu sektörde güçlü ve istikrarlı partnerlerle pazarlık edebilmesinde yarar vardır. Öyleyse, çalışan ve işveren örgütlerinin kapasitesini güçlendirmek gerekmektedir. Yerel makamlar kurallara, temsil edilebilirliğe ve saydamlığa göre oluşturulan enformel ekonomi çalışanlarının örgütlerini güçlendirerek öncü ve yenilikçi bir rol oynamalıdır. Bu enformel ekonomi çalışanlarının kendi kurallarını kendilerinin koymasını kolaylaştıracaktır.

Bu anlamda, örgütlenme, toplu pazarlık ve grev hakları, ileri düzeyde - işyerinde ekonomik demokrasi, topluluk düzeyinde yerel demokrasi ve ulusal düzeyde demokrasi - demokratikleşmeyi kolaylaştırabilen kurumsal kalkınmanın temelidir. Bu haklara dayalı kurumlar ve örgütler insan özgürlüklerini de genişletir. Diğer etmenlerle, politikaların sorumlu, saydam, demokratik biçimde hazırlanmasına katkıda bulunabilir. Bu da söz konusu politikaların etkin olabilmesi, kamu yararı anlamını taşıması ve uygulamaya konulmasında gerekli desteğin sağlanması için kaçınılmazdır. Bu kurumlar, ekonominin tüm sektörlerinde söz konusu hakları tanımayı güvence altına alarak, o ana kadar fırsat bulamayan aktörlerin kalkınmaya katılmasına olanak tanır, bu da kalkınma sürecini daha adil, daha demokratik ve sosyal bakımdan sürdürülebilir kılar.

Çalışma hayatının yeni meydan okumalarını karşılamak için Uluslararası Çalışma Örgütü kendisini oluşturan işveren örgütleri, çalışan örgütleri ve

hükümetlerle birlikte çalışmalı ve onlara yardım etmelidir. Bu anlamda yapılabilecek olanları dört ana küme halinde sınıflandırmak mümkündür:

Birincisi; sosyal diyalogu etkin biçimde salık vermek gerekmektedir. İkincisi sosyal taraflar güçlendirilmelidir. Üçüncüsü, diğer sivil toplum kümeleriyle ittifaklar kurulmalıdır. Dördüncüsü, sosyal diyalogun başarılı ve endüstri ilişkilerinin iyi uygulamalarının örnekleri tanıtılmalıdır. 80

80 _{Zeki Erdut, Küreselleşme Bağlamında Uluslararası Sosyal Politika ve Türkiye, Dokuz Eylül yayınları,}

İKİNCİ BÖLÜM

ULUSLARARASI SOSYAL DİYALOG UYGULAMALARI