Dördüncü Aşama

semtindeki Tevki Cafer Çelebi Mahallesinin on beşinci yüzyılda, Topkapı semtindeki Çivizade/Enserci, Fatma Sultan, İlyaszade ve Ördek Kasap Mahalleleri ile Çukurbostan yakınlarındaki Atik Ali Paşa semtinde yer alan Tercüman Yunus, Neslişah Sultan ve Mesih Mehmet Paşa Mahallelerinin on altınca yüzyılda kurulmuş olduğu anlaşılmaktadır. Bu mahallelerin içinde herhangi bir vakıf mülkü olmaması sebebiyle söz konusu tahrir defterlerinde bahsedilmediği anlaşılmaktadır.

2.4 Dördüncü Aşama

Dördüncü aşama ise, gayrimenkullerin satış verilerinde görülen farklı para birimlerinin anlamlı tek bir birime dönüştürülmesidir. On yedinci yüzyıl boyunca gümüş akçe, altın sultani gibi değerli madenlerden oluşan resmi para birimlerinin yanında Hollanda ve İspanya’nın gümüş paraları ile Venedik ve Floransa’nın altın sikkeleri de alış-verişlerde sıklıkla kullanılmıştır. Bu durum tez kapsamında farklı dönem ve para birimleri ile yapılan alım satım işlemlerinin nasıl karşılaştırılacağı sorusunu ortaya çıkarmıştır. Bu para birimlerinin birbirleri ile olan kur değerleri de zamana göre değişmektedir. Örneğin 1640 yılının 1000 akçesi ile 1680 yılının 1000 akçesinin değerleri ve alım güçleri birbirine eşit değildir. Bu yüzden öncelikle herbir satış değeri, zamanının kur değerleri üzerinden, tek bir para birimine, yani akçeye çevrilmiş, ardından tek bir birime çevrilmiş olan bu satış değerleri önce 1998 yılının dolar cinsinden karşılıklarına, daha sonra bu değerden 2018 yılının dolar cinsinden karşılıklarına dönüştürülmüştür. Böylece enflasyondan arındırılıp, aynı birime dönüştürülmüş ve günümüz değerlerine denklenmiş satış fiyatları üzerinden yorum yapma olanağı sağlanmıştır.

Bu işlemler için iktisat tarihçisi Prof Dr. Şevket Pamuk’un çalışmalarından faydalanılmıştır. Pamuk, 1469-1998 yılları arasında Osmanlı piyasalarında kullanılan çeşitli para birimlerinin birbirleri ile olan kur değerlerini ve İstanbul’da satılan ve her dönemde piyasalarda bulunan un, pirinç, yağ, bal, koyun eti, nohut ve zeytin yağı gibi temel gıda maddelerinin fiyatlarını kullanarak beş yüzyıllık bir fiyat endeksi oluşturmuş ve bu çalışması sayesinde akçenin zamana göre değişimleri, kur değerleri ve enflasyon oranları gibi bilgileri yayınlamıştır (Çizelge C.1). Bu çalışmalar, tez hazırlanırken fiyatların dönüştürülmesi ve yorumlanması noktasında kaynak olarak kullanılmıştır (Şekil 2.6).

21

Şekil 2.6 : Satış fiyatlarının anlamlı tek bir dile çevrilmesi aşamaları.

Tezin hazırlanması esnasında satış verilerinde gümüş Akçe, gümüş Yeni Kuruş, altın Sultani gibi yerel paralar ile, gümüş Hollanda Taleri (Esed-i Kuruş), gümüş İspanyol Reali (Riyal-i Kuruş) ve altın Venedik Dükası (Frengi Altın/Flori) gibi yabancı para birimlerine de rastlanılmıştır. Veri setindeki 268 tescilde geçen para birimlerinin frekansı aşağıda gösterildiği gibidir (Çizelge 2.4).

Satış verilerinde kullanılan para birimlerinin frekansları. Para Birimi Sayısı

Akçe 150 Sultani 2 Yeni Kuruş 8 Venedik Dükası 1 Hollanda Taleri 93 İspanyol Riyali 14 Toplam 268

Veri setindeki 268 kayıtın para birimlerine göre dağılımı aşağıda gösterildiği gibidir (Şekil 2.7).

22

Şekil 2.7 : Satış verilerinde karşılaşılan para birimlerine göre dağılımı.

Yukarıda görülen para birimlerinin dışında, ayrıca Florin denilen Floransa Altını, Üngürüs Altını denilen Macar Altını gibi başka sikkelerde satış verilerinde görülebilmektedir. Ancak bu para birimlerinin hangi kur değerleri ile dönüştürülebileceğine dair bir kaynağa şimdilik rastlanmadığı için bu tür kayıtlar veri setine dahil edilmemiştir.

Veri setinde yer alan para birimleri aşağıda açıklanmıştır. 2.4.1 Akçe

İncelenen konut satış kayıtlarında da görüldüğü üzere akçe, Osmanlı Devleti’nin başkentinde en yaygın olarak kullanılan mübadele aracıdır. Osmanlı Devleti’nin resmi para birimi olan gümüş akçe; maaşların ödendiği, nereden ne kadar vergi toplanacağının belirlendiği, hesapların onun üzerinden tutulduğu en temel para birimidir. Veri setindeki 268 satış işleminden 150’si (%56’sı) Akçe üzerinden gerçekleşmiş ve diğer para birimleri de o zamanın kur değerleri üzerinden akçeye çevrilmiştir.

Ancak satış işlemlerinde söz konusu değerden bahsedilirken hemen her seferinde “fıddî-i cedîd râyic fi’l-vakt akçe”, yani “zamanın yeni geçerli gümüş akçesi” anlamındaki ifadesine rastlanmaktadır. Bu ifadeler tez çalışmaları sırasında bizi “Acaba akçe zamana göre değişiyor mu?” sorusuna yöneltmiştir.

Çizelge C.1’de ikinci ve beşinci sütunda Prof. Dr. Şevket Pamuk tarafından 1469-1998 yılları arası, 1469 yılını 1 kabul edilerek hazırlanan tüketici fiyat endeksi

56% 1% 3% 0% 35% 5% PARA BİRİMİ Akçe Sultani Yeni Kuruş Venedik Dükası Hollanda Taleri İspanyol Riyali

23

verilerinin, tezin sınırlıkları kapsamındaki 1600-1699 yılları arasındaki değerleri gösterilmiştir. Üçüncü ve altıncı sütunda ise, bu tez kapsamı içerisinde 1600 yılı değeri 1 olacak şekilde söz konusu veriler dönüştürülmüştür. Buna göre; akçenin değerinin on yedinci yüzyıldaki 100 yıllık performansı ve yaşadığı dalgalanmalar aşağıdaki gibidir (Şekil 2.8).

Şekil 2.8 : 1600-1699 İstanbul için fiyat endeksi, (akçe olarak; 1600=1). Yine Çizelge C.1’deki dönüştürülmüş veriler kullanılarak akçenin gümüş içeriği, 1600 yılı 1 kabul edilmek üzere, aşağıda gösterildiği gibidir (Şekil 2.9).

Şekil 2.9 : 1600-1699 İstanbul için akçenin gümüş içeriği bağlamında fiyat endeksi, (1600=1).

Şekil 2.8 ve Şekil 2.9’den de anlaşıldığı üzere akçenin tezin sınırlıklarını oluşturan 100 yıllık süre içerisinde değeri zamana göre değişim göstermektedir. Bu nedenle yine Çizelge C.1’de Pamuk tarafından bulunan her yıldaki 1 akçenin 1998 yılı ABD Doları

0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 1600 1610 1620 1630 1640 1650 1660 1670 1680 1690 1700 Tüketici Fiyatları Endeksi (1600=1)

0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1600 1610 1620 1630 1640 1650 1660 1670 1680 1690 1700 Tüketici Fiyatları Endeksi, Gram Gümüş (1600=1)

24

cinsindeki değeri (yedinci sütun), bu tezin kapsamında bulunan 2018 yılı (günümüz) ABD Dolar cinsinden karşılıklarına dönüştürülmüş (sekizinci sütunda) ve ardından bu değerler kullanılarak 1600-1699 yıllarına ait bütün satış değerlerinin 2018 yılı ABD dolar karşılığı bulunmuştur. Böylece tek bir dile çevrilen fiyatlar üzerinden analizler yapılmıştır.

2.4.2 Sultani

Sultani, devletin sınırlarının genişlemesinden sonra bütün imparatorluk düzeyinde geçerli kılınan altın para birimidir. Değeri zaman zaman değişen gümüş akçenin aksine, sultaninin değeri genel olarak Akdeniz havzasında ve uluslararası ticarette kullanılan Venedik Dükasına (altın) eşitlenmiş ve korunmaya özen gösterilmiştir. Güney ve Doğu Avrupa kaynaklarında “Türk” altın dükalarının 1425’lerden itibaren İtalya’da, Eflak ve Boğdan’da, Ukrayna ve Karadeniz kıyılarında tedavül ettiği hakkında pek çok kayıt bulunmaktadır (Pamuk, 1999). Veri setindeki 268 satış işleminden 2’si (%1’i) Sultani üzerinden gerçekleşmiştir. Satış işlemlerinde karşılaşılan Altın Sultani cinsi değerler, bulunduğu yılın kur değerleri üzerinden Akçe cinsi karşılıklarına aşağıdaki tablo kullanılarak dönüştürülmüştür (Çizelge 2.5).

25

Gümüş akçe ve altın sultani kur değerleri (Pamuk, 1999).

Yıllar 100 Dirhem Kesilen Akçe Akçenin Ağırlığı Gram Sultaninin Ağırlığı Gram Kur: Sultani/ Akçe Hesaplanan Altın/ Gümüş Oranı 1600 950 0.32 3.517 125 10.3 1612 950 0.32 3.517 125 10.3 1618 1000 0.31 3.517 150 11.8 1621 1000 0.31 1622 ? ? 200-230 1623 ? ? 230-300 1624 ? ? 360-460 1624 1000 0.31 3.517 140 11.1 1628 ? ? 210 1634 ? ? 250 1636 ? ? 260 1640 ? ? 300 1641 1000 0.31 3.517 140 14.7 1650 ? ? 180 1659 1250 0.26 3.490 210 14.1 1669 1400 0.23 3.490 270 16.0 1672 1400 0.23 3.490 270 16.0 1689 1400 0.23 3.490 270 16.0 2.4.3 Yeni kuruş

Satış verilerinde yüzyılın son onluk diliminden itibaren görülmeye başlanan bu yerel ve gümüş para birimi değer bağlamında akçeden daha büyük, altından daha küçüktür. Kur değeri İspanyol Riyaline (Riyal-i Kuruş) benzemektedir. Veri setindeki 268 satış işleminden 8’i (%3’ü) Yeni Kuruş üzerinden gerçekleşmiştir. Satış işlemlerinde karşılaşılan Yeni Kuruş cinsi değerler, bulunduğu yılın kur değerleri üzerinden Akçe cinsi karşılıklarına aşağıdaki tablo kullanılarak dönüştürülmüştür (Çizelge 2.6).

Yeni gümüş kuruş ve kur değerleri (Pamuk, 1999).

Yıllar ^Kuruşun Ağırlığı (Gram) Kuruşun Ayarı (Yüzde) Saf Gümüş İçeriği (Gram) Ven. Dükası Karşısındaki Kuru Hesaplanan Altın/Gümüş Oranı 1690 26.0 60 15.6 2 k. 60 ak. 11.0 1696 26.4 60 15.8 2k. 60 ak 11.1