Birinci Aşama

Teze başlarken öncelikli soru, seçilen zaman dilimi içerisinde yani 17. yüzyılda İstanbul’daki konutlara dair çeşitli verilere erişimin nasıl sağlanacağı olmuştur. Osmanlı mahkeme defterleri (Şeriye Sicilleri) kapsadıkları konular itibariyle; davalar, anlaşmazlıklar, evlenmeler, boşanmalar, vasiyetler, vasi tayinleri, miras paylaşımı, borçlanmalar, askerlikler, dilekçeler, fermanlar, ticari ortaklıklar, göçmenler, köleler, azınlıklar, vakıflar, narhlar, imtiyazlar, afetlere yönelik devlet politikaları, yabancı

10

hakları, inşaat izinleri, lonca meseleleri, çeşitli konularda bilirkişi atamaları, ürün standartları, konut satışları ve şehircilik kararları gibi alanlarda araştırmacılara çok geniş imkânlar sunmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun hüküm sürdüğü bölgelerde altı asır boyunca kadılar tarafından tutulmuş olan 20.000’i Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisindeki şehirlere ait olmak üzere, 30.000’i aşkın sicil bulunmaktadır, bunlardan İstanbul mahkemelerine ait ve bugün elimizde bulunan kadı sicilleri ise yaklaşık 10.000 civarındadır (Aydın, 2008).

İstanbul tarihi olarak Haliç, Marmara Denizi ve surların çevrelediği yarımadayı işaret etmekte olup, Osmanlılar tarafından "nefs-i İstanbul" denilen bu kesimin dışında Galata, Eyüp ve Üsküdar ona bağlı mevleviyet bölgeleri (bilad-ı selase) şeklinde teşkilatlanmış ve zamanla şehrin adı altında bütünleşmişlerdir (İnalcık, 2001) (Şekil 2.2). Kadıların sadece yargıda görevli olmayıp, aynı zamanda idareci de olduğu Osmanlı Sisteminde mevleviyet, kazalardan daha büyük olan kadılık bölgelerine verilen isimdir (Unan, 2004). 17. yüzyılda İstanbul’un tamamında faaliyet gösteren toplam 16 adet mahkeme bulunduğu bilinmektedir (Aydın, 2008). Bu mahkemeler İstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar Kadılıkları (mevleviyetleri) başta olmak üzere onlara bağlı olan Bab (İstanbul Kadısı yardımcısı) Mahkemesi, Hasköy, Rumeli Sadareti, Anadolu Sadareti, Adalar, Balat, Mahmutpaşa, Tophane, Beşiktaş, Bakırköy, Beykoz Mahkemeleri gibi isimler ile anılmaktadır.

Şekil 2.2 : On yedinci yüzyılda İstanbul ve bilad-ı selase (üç belde). (1845 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi öğrencileri tarafından hazırlanan İstanbul haritası

kullanılarak üretildi) MERKEZ

GALATA

ÜSKÜDAR EYÜP

11

O dönemde gayrimenkullerin el değiştirmesi ile ilgili gerçekleştirilen bütün satış, kira, tahsis, açık arttırma, rehin verme v.b. işlemlerin kadılar tarafından tescil edilmesi gerekliliğinden dolayı, kadı sicilleri bu konuda ihtiyaç duyulan verilerin tamamını barındırmaktadır. Ancak tez hazırlanırken Osmanlıca kaynaklara erişme ve onları okuma konusundaki güçlükler nedeniyle bu sicillerden arzulandığı ölçüde faydalanmak mümkün olamamıştır. Ancak, 2010 İstanbul Avrupa Kültür Başkenti kapsamında Kültür Başkenti Ajansı ve Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) tarafından yürütülen on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda İstanbul’da kadılar tarafından tutulan kırk şeriye sicilinin bugün kullandığımız Türkçe alfabeye çevirisi projesini kullanmak mümkün olmuştur. Bu defterlerin tamamı tezin sınırlıkları göz önüne alınarak taranmış ve gerçekleşen konut satışlarına dair tescil işlemleri ayıklanmıştır (EK A). Çevirisi yapılan 40 defterden 10 tanesi Üsküdar Mahkemesi’ne, 8 tanesi Eyüp Mahkemesi’ne, 9 tanesi Galata Mahkemesi’ne ve 2 tanesi de Hasköy (Beyoğlu) Mahkemesi’ne ait olması sebebiyle çalışma alanı dışında kalmıştır. Bunların yanında çevirilen Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil 1563 yılına, Rumeli Sadareti Mahkemesi 21 Numaralı Sicil 1594-1595 yıllarına ve İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil ise 1726 yılına ait olması sebebiyle tezin sınırlıklarını oluşturan 1600-1699 yılları dışında kalmış ve çalışmaya dahil edilmemiştir. Böylece elimizde Osmanlıca’dan, günümüz alfabesine çevirisi yapılan 40 sicil arasından 8 tanesi kalmıştır.

Öte yandan elimizdeki verilerin sayısını arttırabilmek için Prof. Dr. Timur Kuran’ın “Mahkeme Kayıtları Işığında On Yedinci Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam” adlı 10 ciltlik çalışması’da taranmıştır. Çoğunluğunu ekonomik nitelikli davaların oluşturduğu, on yedinci yüzyıl İstanbul’unda tutulan 15 kadı sicilinden derlenen bu çalışma’dan tezin sınırlıkları dahilinde olan ve orjinalinde İstanbul Mahkemesi 1, 2 ve 9 numaralı defterlerde yer alan satış işlemleri de veri setine eklenmiştir. Böylelikle veri setinde toplam 11 kadı sicilinden tescil işlemleri yer almıştır (Çizelge 2.1).

12

Satış verilerinin derlendiği defterlere göre frekansı. Defter Adı Satış Verisi

İstanbul 1 1 İstanbul 2 2 İstanbul 3 34 İstanbul 9 3 İstanbul 12 73 İstanbul 18 45 Bab 3 34 Bab 46 35 Bab 54 16 Rumeli Sadareti 56 15 Rumeli Sadareti 80 10 Toplam 268

Satış işlemleri tezde referans olarak gösterilirken Sicillerde izlenen yöntem kullanılmıştır. Örneğin İstanbul Mahkemesi, 12 Numaralı Sicil Defteri, 45. yaprağın, arka yüzündeki 3. kayıt işleminden bahsederken, kısaca “İstanbul 12, 45b/3” ifadesi not düşülmüştür. Normal satış, hibe, müzayede gibi konut satışlarına dair tescillerde, alıcı ve satıcının baba adı, oturduğu mahalle, mesleği, ünvanı ya da bağlı bulunduğu cemaat (gayrimüslimlerde) gibi bilgiler, satışa konu mülkün bulunduğu mahallesi, taşınmazın sınırının olduğu diğer mülklerin kimlere ait olduğunun açıklaması, konutun tipolojik özelliklerinin betimlenmesi, avlu ve/veya bahçesinin olup olmaması, içinde ne tür ağaçların olduğu, satış değeri ve şahitler gibi detaylar standart olarak verilmiştir (Şekil 2.3). Bunların yanı sıra varsa tarafların vekilliğini yapan kişinin bilgileri, birden çok hissedar varsa onlara düşen paylar, bazen gayrimenkulün arsasının büyüklüğü gibi verilerde kayıtlarda yer almaktadır.

13

Şekil 2.3 : Konut satışlarına dair tescillerde yer alan bilgiler şeması.

Buna göre, tezin birinci aşamasında, Osmanlı döneminde kadılar tarafından görülen davaların kayıtlarının tutulduğu mahkeme defterleri (şeriye sicilleri) döküman analizi yöntemi ile incelenmiştir. Döküman analiziyle veri madenciliği yapılarak, on yedinci yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu başkentinde mahkemelerce tescil edilen satışı gerçekleşmiş konutlara dair veriler Microsoft Excell programında bir araya getirilerek bir veri seti oluşturulmuştur. Tezin hazırlandığı veri setinde toplam 268 konut satış verisi bulunmaktadır.