YSFC Döneminde Prizren-Priştine İkileminin Kartpostallarda İkili Karşıtlık Bazında Temsiliyet

Dönemin rejiminin 1947’den itibaren propaganda aracı olarak ekonomik, turistik, kültürel vb. gerekçelerle yayımladığı mecralarda (fotomonograflar, kartpostallar, rehberler, tanıtım broşürleri, haritalar vs.) Kosova’nın bu iki şehri ve şehirlerarası karakter farklılaşmasını yansıtma biçimleri, ulusal projeksiyonun modernizasyon hamlesini empoze etmek adına temsil aracı olarak kullanımlarıyla öne çıkmıştır. Tıpkıbasım ve uzanımlarıyla birlikte neredeyse 50 yılı aşkın bir süre boyunca yayımlananmış kartpostallarda Prizren daha ziyade tarihi şehir merkezi ile kadraja girmiş gözükür. Priştine ise modernist yeni şehir merkezi ile yansıtılmıştır. Dahası, eski Prizren’e karşılık, Priştine merkezli olarak yaratılmak istenen eksenel ve tekyönlü iletişimsel ağın öngördüğü modernist, sosyalist vd. tüm etnik, dilsel, dinsel ve benzeri artbileşenlerinden soyunmuş yeni ulus ile ulusal başkent üzerinde kendisine biçilen rollerin, bu tür bir temsiliyet platformu aracılığıyla inşası teşvik edilmiş ve özendirilmiştir.

Tavandan tabana bu edilgenleştirici süreç, hem görsel hem de metinsel medyumlar aracılığıyla, sosyalist rejimin makul ve makbul olarak öne sürdüğü yeni ulusal kimliği ve toplumsal rolleri, basılı sayfalarında, kadrajlar ve/veya kelimeler yoluyla üretme yoluna gitmiştir. Ancak, özellikle Prizren’e yönelik kullanılan temsili materyallerde; bir yandan ‘kardeşlik ve birlik’ üst anlatısı üzerinden ideolojik bağlarla birbirine bağlı proleter ve üniter bir toplumsal sınıf yaratmaya çalışan sosyalist rejim; diğer yandan paradoksal bir biçimde, ‘çokkültürlülük’ anlayışının getirdiği bir yaklaşımla çok etnisiteli, çok dinli ve çok dilli yapıyı, azınlıklar statüsüne hapsederek, salt birer folklorik öge olarak ele almış ve temsiliyet bazında da bu medyumlar aracılığıyla, kimlikleri “anakronik” bir biçimde sabitleme, konumlandırma ve ayrıştırma yanılgısına düşmüştür.

Şekil 4.35. Prizren, 1947 yılında YSFC rejimi tarafından modernist bir karşı-şehir, yaşam kalıbı ve siyasi iktidar aracı olarak karşı-hegemonik bir yapılaşma olan Priştine’ye başkentin taşınması ve imar hamlesi sonrası; daha düşük yoğunluk ve hızla birlikte aynı hamleden nasibini almıştır. Ancak yaklaşık olarak 2000’li yılların ortalarına kadar ve hatta günümüzde dahi uzantılarında görüleceği gibi, tüm imar hareketinin aksine ‘tarihsel, oryantalize ve nostaljik’ bir biçimde temsil edilegelmiştir. Üstte yer alan ve 1970’li yılların ikinci yarısında basılmış bir kartpostalda şehrin üç etnik topluluğunu temsilen geleneksel kıyafetlerle Arnavut, Türk ve Boşnaklar, şehrin Roma dönemi kalıntısı tarihi kalesinden, gene şehrin tarihi merkezine kuşbakışı bir arkaplanda yerleşiktir. Kadrajda yer alan tek modern sayılabilecek kısım, sağ alt köşedeki Hotel Theranda ve çokkatlı birkaç sosyalist dönem sosyal konutudur.

Kaynak Website: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [67]

Aynı dönem içerisinde eş zamanlı olarak, Priştine’ye kıyasla daha küçük oranda ve yavaş bir hızla modern kent karakteri ile gelişen Prizren şehrine yönelik tüm kartpostal temsilleri, yeni şehrin nitelikli olsun olmasın (istisnai örnekler haricinde) güncel halini yansıtmamaktadır. Hatta geleneksel Osmanlı şehir dokusu, öylesine tercih edilir bir reprodüksiyonel materyal olmuştur ki, arka fonda yer alan tarihi şehir merkezini kuşbakışı gören konumdaki Kale ve Kalealtı semtinde, geleneksel konutlar önünde, dönem koşullarında anakronik kalan geleneksel kıyafetler giyilmiş bir mizansenin de eklenmesiyle bu anlatım pekiştirilmektedir. Fiziksel çevrenin yapılanma hızına bakıldığı zaman ne Priştine salt modernist projenin uygulandığı şehir merkeziyle sınırlıdır (kaldı ki dönem koşullarında bu alan şehrin salt ana arterini kapsar) ne de Prizren modernist hamleden hiç nasibini almamış bir şehir konumundadır. Dolayısıyla güdümlü, yeniden iç dinamiklerle tanımlanma mış ve tayin edilmiş bir temsil sözkonusudur.

Şekil 4.36, 4.37. Prizren’in kartpostal temsillerinde, en önde gelen arka fonlardan ve tercih edilir tarihsel yapılardan biri de yapımı geç 15. – erken 16.yy’a tarihlendirilen Gazi Mehmet Paşa Hamamı’dır. Üstte yer alan her iki fotoğrafta da dönem itibarıyla (1940’ların ortasından itibaren) hamam işlevini kentsel kullanım düzeyinde yitirmiştir. Sosyo-kültürel, ekonomik ve turistik art-güdümle salt nostaljik-tarihsel temsiliyet kuran yapının, artık bir kayıp nesne, salt bir arkaplan öğesi olarak kullanıldığı görülür. Her iki kartpostalı da basım tarihleri itibarıyla 1960’ların sonu veya 70’lerin başı olarak tarihlendirmek mümkündür. Bu çıkarımı yapmayı sağlayan, daha sonra asfaltlandırma ve kaldırım düzenleme çalışmaları sonucu yol kotunun altında kalacak olan yapının henüz astfaltanmamış yolla hemzemin bir kot üzerinde yükseliyor olmasıdır. Turistik amaçlı basılan bu kartpostalda tarihsel, nostaljik bir temsil aracı olarak kullanılan yapı, hemen önünde Arnavut geleneksel kıyafetleriyle “Shota” dansı yapan halk oyunları ekibiyle birlikte resmedilmiştir. Kaynak Website: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [68, 69]

Şekil 4.38. Prizren’e yönelik kartpostal temsillerinde, çoklu etnik yapıya atıflar ve şehirli nüfus; neredeyse istisnasız olarak anakronik, yani o dönem içerisindeki toplumsal kıyafet seçimleri veya davranış örüntülerinden kesitlerin resmedildiği temsiller olarak değil de ; tıpkı yukarıdaki örnekte sözgelimi Prizrenli Türklerin geleneksel kıyafetlerle (gelenek gereği sadece düğünlerde, halk oyunları gösterilerinde vb. özel günlerde giydikleri) bir yer sofrasında birbirlerine servis yaparken; yine pencere yüksekliğinden çok katlı olmadığı ve ahşap doğramalar, duvar sıvası ve yerdeki taş zemin örgüsünden de anlaşılacağı üzere yüksek ihtimalle geleneksel bir konutun ‘taş avlusu’ üzerine temsil edildiği gibi.

Kaynak Website: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [70]

Şekil 4.39. Yukarıdaki kartpostal da 1980’li yılların başlarında basılmış ve Prizren’i turistik amaçlı temsil üzerinden resmeden; yeniden geleneksel Türk kıyafetlerinin seçildiği ve tarihi bir yapı olan Halveti Tekkesi’nin taş avlusu ile verandası arasında kurgulanmış bir mizansenin ürünü olarak görülmektedir. Fotoğrafta kadınlar ve erkeklerin bu avlu etrafında bir yandan zanaat işiyle birlikte uğraşırken, bir diğer yandan arka planda genç bir erkekle yine genç bir kadının birbirine kur yaptığı, genç erkeğin kadının eline çiçek tutuşturduğu bir mizansen sözkonusudur. Kartpostal, seçilen mekân, günışığı, gölge oyunları, kıyafetler, sahne, dekor, çekim açısı ile birlikte oldukça bilinçli ve güdümlü bir temsiliyet görüntüsü çizmektedir. Kaynak Website: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [71]

Yayımlar düzeyinde merkezi ulusal vizyona bağlı temsili edilgenleşmenin yanı sıra, normal şartlar altında kartpostal gibi, dönemin ilişki kurma, kamusallaşma adına önemli toplumsal araçlarından birinin, işlevi gereği Kosova’nın yerli nüfusu arasında kullanım örüntüleri içerisinde yer alması beklenirken, çalışmaya yönelik arşiv araştırması kapsamında yaklaşık 1000’i aşkın kartpostal taraması sonucunda, neredeyse tümüne yakın bir kısmının Sırpça ve Kiril alfabesiyle yazıldığına tanıklık ettim. İsim ve soyadların da aynı şekilde Sırpça ya da en azından Slav dillerinde olduğunu söylemek mümkün. Dolayısıyla bir kamusallaşma aracı olarak, iletişim kurma düzleminde yerli halkın kendinden veya otorite kaynaklı, bir çemberin dışında bırakılmışlık ya da kalmışlık halinde olduğunu söylemek mümkündür. Bu türden bir genelleme yapmanın imkân dahilinde olma olasılığı ihmal edilemez ölçüde iken, yerli halkın farklı kamusallaşma örüntüleri içerisinde bu ihtiyacını gidermiş olması ihtimalini de gözardı etmemek gerekir. Kaldı ki kartpostal gönderimi konusunda yerli halkın dahlinin hiç olmama ihtimali çok da akla yatkın bir fikirmiş gibi gözükmemekle birlikte, en azından arşivleme açısından diğer kullanıcılar kadar özenli davranmamış olduklarından bahsedilebilir.

Şekil 4.40. “Priştine’ye Hoşgeldiniz” kartpostallar serisi, özellikle modernist inşa hamlesinin ilerleyişiyle birlikte, kendine modernizmle karakterize olmuş bir arka fon da edinmesiyle ulusal başkent Priştine’yi, neredeyse Prizren’in bir anti-tezi gibi yansıtır. Tarihi başkent pre-modern, nostaljik ve turistik bir şehir olarak lanse edilirken; burada, sol üstte “Priştine Üniversitesi Teknik Fakülte” binası , sağ üstte “Kardeşlik ve Birlik Anıtı ve Meydanı” ile “Priştine Belediye Binası” ve “Meclis Binası”; sol altta “Kosova Bankası (BANKOS) Genel Merkezi Binası” ile dönemin modern üretiminin ve sınai gelişminin dışavurumu yerli aracı otoyol

üzerinde görülürken; sağ altta da dönemin önemli ve kendine has cephe üniteleriyle farklılaşan modernist yapısı “Gërmia Merkez Binası” ve hemen önünde yaya geçidi üzerinde; dönemin çağdaş kıyafetleri ve yaşantısını sergiler nitelikte şehirliler resmedilmiştir. Bu karelerde her ne kadar pitoresk bir görüntü yakalama çabası fark edilse de özellikle insana yer veren fotoğrafta bir mizansenden ziyade, gündelik bir akışın dondurulmuş hali yansıtılmış gibidir. Bu durum Prizren’deki, dönemini yansıtmayan anakronik şehir ve şehirli temsillerinden daha gerçekçi ve farklı bir tavra işaret eder.

Kaynak Website: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [72]

Şekil 4.41. ‘Priştine’ye Hoşgeldiniz’ kartpostallar serisinde, yine Prizren’den farklı olarak salt gündelik kamusallık içerisinde sokak üzerinde değil; dönemi için oldukça cüret gerektiren bir hamle olarak, göreli muhafazakâr bir toplumsallığın (en azından şehrin merkezinde) içinde yer alması ve kartpostallaştıracak karelere konu edilmesinin sıradan karşılanmayacağı şekilde açık havuzda, havuzbaşı görüntüleri mevcuttur. Priştineli erkek ve kadın kullanıcılar ve çocuklar mayolarıyla fotoğraflanarak, şehrin kamusal kullanım örüntülerindeki kökten değişiklik, dönemin bu kamusallığa katılmamış kesimi için de bir teşvik edici rol oynar gibi temsil edilmektedir. İktidar sahipleri, Osmanlı-sonrası sosyalist ideoloji içerisine tüm bir uluslar- etnisiteler-dinler arası nüfuz etme ve farklı bir toplumsallık dayatma veya önerme girişiminde bulunmuş ve kartpostallardaki (dönemin teknolojisi itibarıyla temsiliyet aracı anlamında oldukça önemliler) temsillerle de bunu pekiştirmeye çalışmıştır.

Şekil 4.42. Priştine’den Davet: Neredeyse Prizren ile aynı aralıklarda, tıpkı Kosova ve federasyonun geri kalan belli başlı şehir merkezlerinde olduğu gibi, modernist inşa hamlesiyle karşı karşıya gelen Priştine’nin, projenin uygulanışı sırasında, her safhada basılan kartpostallarda, yaklaşık 1980’li yılların sonlarına dek, salt yeni anıt ve binalarla temsiliyet kazanması hayli ilgi çekici görünür.

Kaynak: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [74]

Şekil 4.43. “Kosova Ulusal Tiyatrosu” binası önünde Priştine sakinlerinin günlük yaşamsal akış içerisinde konu edildiği bir kartpostalın görünümü.

Şekil 4.44. Kosova’nın Prizren şehir merkezinde “Posta Telekomünikasyon Binası” (sağda), “Theranda Oteli” (arkada) ve Stanko Madnić’in “Sosyal Sigortalar Kurumu Binası” (solda) yer alır. Hepsinin ortak özelliği iklimsel verilere doğrudan dayanmayan, geleneksel Osmanlı şehir dokusu içerisine 1950’lerin sonlarından itibaren başlayan modernist müdahalenin birer bileşeni olarak Akdeniz modernizmine yönelen konfigürasyonlarıdır. Ancak bu fotoğrafta görülen şehrin imar hareketine uğramış kısımları, yeni ulus projeksiyonu dahilinde kamu destekli temsili araçlarda (kartpostal, fotomonograf vb.) kadrajlara pek giremememiştir.

Kaynak: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [76]

Şekil 4.45. Sosyal konut ve çevre düzenlemesi, Prizren, 1962 Kaynak: Skyscrapercity (http://www.skyscrapercity.com/) [77]

Şekil 4.46. Akdeniz’in rejyonel modernist izlerini taşıyan “Theranda Oteli”, Prizren Kaynak: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [78]

Şekil 4.47. Sosyal konutlar komplesksi, ticari birimler ve çevre düzenlemesi, Prizren, 1973 Kaynak: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [79]

Şekil 4.48. “Sosyal Güvenlik Kurumu” Binası, Mimar: Stanko Madnić ve

“Arasta Camisi’nden” geriye kalan minaresi etrafında tamamlanan çevre düzenlemesi, Prizren, 1977 Kaynak: Info-ks (http://www.info-ks.net/) [80]

Şekil 4.49. Kalealtı semtinden dönem itibarıyla kentin ana arterlerinden “Karl Marx Caddesi’ne”aksiyel bakış; kentteki modernleştirme hamlesinin inşai çıktılarını gözler önüne seren bir görüntü, 1970’ler, Prizren.

Şekil 4.50. Kentin asfaltlandırılarak döşenen yeni arterleri etrafında gelişen modernist yapı blokları, tarihsel yapılar ve tarihi kent merkezi ile kalealtı semtine bakış, 1970’ler, Prizren.

5.

KOSOVA’DA SOSYALİST DÖNEMİN İKİNCİ EVRESİNDE