YSFC DÖNEMİNDE SOSYALİST YÖNETİMİN ULUSALCI İMGE VE MİMARİ TEMSİL ARAÇLARI ÜRETİMİ

Diğer yandan yeni yönetim, yıkıcı hamlesinin haricinde, mevcut kimi anıtları koruma altına almış ve kendi ideolojik göstergeleri olmak üzere yeni anıtları oldukça genişçe bir topoğrafik düzlemde dikmeye başlamıştır. Bu bağlamda yeni rejimin yaklaşımını, anıt ve hafıza gibi konularla ilgilenen teorisyen Maurice Halbwachs’ın 1930’larda ele aldığı metninden bir anektodla açımlamak mümkün görünür. Halbwachs’a göre, “Bir toplum öncelilikli olarak kentsel simgelerini (landmark) bulmalıdır.”… Öyle ki anılar, fiziksel peyzajlar ve strüktürler olmadan, depolanması ve anımsanması için birer mihenk taşı sunması imkânsız olgulardır (Conn ve Page, 2003:361).

Kurul, Priştine ve etrafında, “Avrupa ve dünya medeniyetinin en değerli yaratıları ve yapıtları” olarak nitelendirdiği tanınmış birçok kültür anıtının kendi tarihsel ve sanatsal değeri ile birlikte korunduğundan söz etmektedir. Bunlardan kimileri, Priştine yakınlarındaki Graçanica’da yer alan “Graçanica Manastırı” (XIV.yy), engebeli Kosova Ovası’nda 1389 yılında yürütülen “Kosova Savaşı” ve pastoral bir anlatım diliyle “kan gibi kırmızı açan Kosova şakayıkları ovasında Kosova yiğitleri adına yapılmış bir anıt” ve bu anıtın yakınlarında da, ortaçağ İslam mimarisinin tanınmış anıtlarından Sultan Murat

Türbesi ve Gazimestan tarihi anıtları olarak sıralanmıştır (Mekulli ve Cukic, 1965).

Dahası, Birinci Dünya Savaşı ve özellikle de Yugoslavya Halk Kurtuluş Savaşı ile sosyalist devrime atfedilen Matiçan bayırında betondan yapılmış Kosova şakayıkı taç yapraklarıyla sembolize edilen “Şehitler Anıtı”, Kardeşlik ve Birlik Bulvarı’nda devrim etkinlik yıldönümlerinde toplanmak üzere yapılan “Kardeşlik ve Birlik Anıtı” gibi yeni anıtlardan bahsedilmektedir.

Yeni bir ulusal vizyon, kamusal düzen, toplumsal sınıflandırma, roller ve kamusal alan tasarımı inşa etmek amacıyla hayli etkin bir biçimde yürütülmüş bu anıtsal inşa hamlesi, en az kentsel dönüşüm ve yeni kentleşme çalışmaları kadar etkileyici bir güzergâh tanımlamıştır. Buradan hareketle, Yugosavya’daki sentetik ulus inşa sürecinin, özellikle 2.Dünya Savaşı’nın bitimiyle 1946’da kurulan ve bünyesinde barındırdığı 6 cumhuriyet (Sırbistan, Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Karadağ ve Makedonya) ve 2 özerk bölge (Voyvodina ve Kosova) ile bu yeni oluşum, birbirinden etno-dinsel olarak farklı grupları biraraya getirme ve ‘sosyalizm’ ideolojisinin şemsiyesi altında tutma endişesiyle, hiçbir etno-dinsel kimliği ön plana çıkarmayan, bunun yerine kardeşlik, birlik, yurttaşlık gibi sosyalist ideolojinin ortaklaştırıcı, homojenize edici kavramlarının birer dışavurumu olarak, yoğun bir anıt inşa hamlesini de kentleşme çalışmalarının yanında öne sürmüştür. (bkz. Şekil 4.26.)

Şekil 4.26. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nde 1946-2001 yılları arasında inşa edilen anıtların ülkelere göre dağılımını gösteren harita.

Savaş mağdurlarına, şehitlere, sosyalizmin faşizm karşısındaki mücadelesine adanan anıtların fikri arkaplanında yer alan ideolojik kaygılar, biçimlerine de brütalist, yalın, soyut form ve nötral malzeme kullanımı olarak yansımıştır. Bunun yanı sıra dikilen her anıta verilen isimlerde ‘özgürlük, kardeşlik, bağımsızlık, yurttaşlık, şehitler, madenciler, birlik’ gibi her türlü dinsel/etnik/ırksal kimlikten uzak sıfatlar, önadlar kullanılmasına özen gösterilmiştir. Anıtların bir diğer özelliği brütalist, çıplak beton ve/veya beyaz yalın yüzeylerinin, Rus konstrüktivistlerinden etkilendiği aşikâr olan çarpıcı formlarıdır. Yugoslav Partizan (anti-faşist sosyalist savaşçılar) anıtlarının lokasyon olarak konumlandıkları alanlar, oldukça ‘pitoresk’ bir kaygıyla seçilmiş gibi görünmektedir. Öyle ki tepelik, yamaç, bayır, ormanlık alanlarda doğayı bir arkafon olarak kullanan, yeşil doğal örtünün hemen önünde ona zıt bir yapma rölyef sunan, bunu yaparken bir yandan da konstrüktivist kurgunun beyaz veya kayaya benzer formasyonuna başvuran bir çarpıcılık, anıtsallık sunar gibi konumlanmışlardır. Bir diğer özellik, yapılan her anıtın etrafıyla, yakın çevresiyle birlikte tasarlanmasıdır. Bu çevre düzenlemesi öylesine önemsenmiştir ki; her anıt, geliş güzergâhı ve kendi ekseni etrafında dönüp, gözlem yapılabilecek, neredeyse tavaf edilebilecek ve törende saygı duruşu veya konuşma yapılabilecek bir plan kurgusuyla birlikte merkezde yükselerek anıtsallık etkisini pekiştirir nitelikle tasarlanmıştır.

Bu planimetri ve kalıcı olarak tasarlanma amacı, anıtların açılışlarında, her ulusal bayramda, savaş yıldönümlerinde vb. günlerde yapılan törenlerde, ilkokul ve ortaokul öğrencilerine yeni ulusal vizyonunun, ideolojik bilincin empoze edilmesi için yapılan okul gezilerinde siyasilerin, meslek adamlarının, aydınların ve geri kalan tüm ‘yurttaşların’ neredeyse bir ‘ritüel’ gerçekleştirircesine sahneledikleri mizansenin ayrılmaz birer parçası olarak işlev görmüşlerdir. 6 cumhuriyet ve 2 özerk bölgede formel düzeydeki kimi farklılıklar haricinde aynı planimetrik ve kurgusal dili devam ettiren bu anıtlar, ideolojiyi federasyonun her noktasında yerötesileştirme görevini bu sayede yerine getirmek üzere dikilmişlerdir.

Şekil 4.27. Priştine’ye yapılan Yugoslav Dönemi yapıtı “Şehitler Anıtı’nın” açılış seramonisi ve merkezdeki meşale kepçesinin yerleştirilmesini gösteren fotoğraf.

Kaynak Website: ‘Prishtina e Vjetër’ Facebook Page (https://www.facebook.com/) [59]

Şekil 4.28. “Kardeşlik ve Birik Anıtı”, Priştine, Kosova, 1973 Kaynak Website: Delcampe (https://www.delcampe.net/) [60]

Şekil 4.29. “Sutjeska Anıtı”, Kahramanlar Vadisi, Tijenište, Bosna Hersek, 1971 (Heykeltraş: Miograd Živković) Kaynak: Mašina (http://www.masina.rs) [61]

Şekil 4.30. “Sutjeska Anıtı”, Kahramanlar Vadisi, Tijenište, Bosna Hersek, 1971 Kaynak: Fütüristika (http://www.futuristika.org/) [62]

Görsel 4.31. “Kosmaj Anıtı”, Sırbistan, 1971 (Heykeltraş: Vojin Stojić, Mimar: Gradmir Medaković)

Kaynak: Pinterest (https://tr.pinterest.com) [63]

Şekil 4.32. “Kosmaj Anıtı”, Sırbistan, 1971 Kaynak: Justseeds (https://justseeds.org/) [64]

Şekil 4.33. “Macedonium Anıtı”, Makedonya, 1974 (Heykeltraş: Jovan Grabulovksi, Mimar: Petar Mazev)

Kaynak: Art Blart (https://artblart.com/) [65]

Şekil 4.34. “Macedonium Anıtı”, Makedonya, 1974 Kaynak: Fütüristika (http://www.futuristika.org/) [66]

4.4. YSFC DÖNEMİNDE ULUSAL KİMLİĞİN PRİZREN – PRİŞTİNE İKİLEMİ