Döşek, Minder, Yatak ve Edevatları (Çarşaf, Yorgan ve Yastık)

Clauson (1972: ) yastuk kelimesinin yasta-‘dan geldiğini ifade etmiş; ancak morfemleri hakkında herhangi bir bilgi vermemiştir. Sevortyan sözlüğünde yatsık kelimesinin anlamlarını şöyle vermiştir: 1) ‘yastık; kilim, püf’; 2) ‘sütun altındaki yumuşak altlık’;

3) ‘(eski) araba köprüsü’ vs. Kelimenin köken bilgisi hakkında da şunları söylemiştir:

1) *yatsık “yat-“ fiilinden türemiş ve metateze uğramıştır; ancak –sık morfemi nedir belli değildir; 2) Kelime hakkında Vambery’nin görüşü daha mantıklıdır: Kelime, yasla- fiilinden türemiştir: yas+tık (1989: 154-155).

160

Tarihî Lehçelerde:

Drevnetyurkskiy Slovar’da yatık (yatıg) ‘yatak’ (1969: 248); Kamûs-ı Türkî’de

kerevet (Yun.) ‘tahtadan yapılan, oturmak veya yatmak için yüksekçe ve eğreti yer:

minder kereveti sedir; yatak kereveti, karyola’ (1901: I – 689); mihad (Ar.) ‘döşek, yatak’ (1901: II - 878); cabkut ‘yastık, minder’ (1969: 135); köpsün ‘minder, şilte, döşek’ (1969: 317); yastuk ‘yastık’ (1969: 245); EUT’de sunçuk ‘yastık’ (1968: 211);

tülit ‘baş yastığı’; yatak takımı’ (1968: 257); tült, tülit ‘yastık’ (1968: 257); DLT’de köpsün ‘şilte, minder’ (1999: IV - 362); yogurkan ‘yorgan’ (1999: IV -797); Kıpçak

Türkçesinde teri ‘döşek ve minder gibi şeyler’ (2007: 271); yorgan ‘yorgan’ (2007:

327); yogurgan ‘yorgan’ (2007: 326); yovurgan ‘yorgan’ (2007: 327); Kuman

Lehçesinde çarçav ‘çarşaf’ (1992: 48); yastuk ‘yastık’ (1992: 221); yegen ‘kaba hasır

döşek’ (1992: 225); yovurgan ‘yorgan’ (1992: 233); Çağatayca Osmanlıca

Sözlüğü’nde donbay ‘yatak, şilte, görefçe’ (1902: 59); yuvurkan ‘yorgan, örtü,

basturuk’ (1902: 110); kirpe ‘körpe, yorgan, örtü’ (1902: 131); körpe ‘yatak, yorgan’ (1902: 136)

Çağdaş Lehçelerde: Oğuz grubu lehçelerinde

Azerbaycan Türkçesinde adyal (Rus. ‘одеяло’) ‘yorgan’ (2006: I-50); bester (F.)

‘yatak, yorgan-döşek’ (2006: I – 288); minder ‘içi yumuşak bir malzeme ile doldurularak dikilen, oturmaya, yaslanmaya yarar şilte’ (2005: 1398); döşek ‘döşek’ (2006: I- 687); döşekağı ‘çarşaf’ (2006: I – 687); döşekağılıg ‘nevresim takımı’ (2006: I – 687); yorğan ‘içi yün ya da pamuk dolu örtü (galın yorgan, yun yorgan); yorgança ‘küçük yorgan’ (2006: IV – 614); yorgan-döşek ‘yatak için gereken yorgan ve döşekler’ (2006: IV – 614); yastıg ‘yastık’ (2006: IV –579); yatag ‘yatmak için yorgan-döşek salınmış yer; yorgan-döşek’ (2006: IV –555); Gagauz Türkçesinde döşek ‘döşek’ (1991: 82); Türkiye Türkçesinde çarşaf (F.) ‘yatağın üstüne serilen veya yorgan kaplanan bez örtü’ (2005: 395); karyola (İt.) ‘üzerine yatak konulup yatılan tahta veya metal ev eşyası’ (2005: 1097); kerevet (Yun.) ‘üzerine şilte serilerek yatmaya veya oturmaya yarayan, tahtadan seki, sedir, peyke’ (2005: 1140); makat (Ar.) ‘minderli alçak sedir; minder yüzü, minderin üzerine yayılan kumaş’ (2005: 1332); minder ‘içi

161

yumuşak bir malzeme ile doldurularak dikilen, oturmaya, yaslanmaya yarar şilte’ (2005: 1398); yastık ‘başın altına koymak veya sırtı dayamak için kullanılan, içi yün, pamuk, kuş tüyü, ot vb.yle doldurulmuş küçük minder’ (2005: 2142); yatak ‘uyuma, dinlenme vb. amaçlarla üzerine veya içine yatılan eşya, döşek; yün, pamuk, kuş tüyü vb. maddelere kılıf geçirerek yapılan şilte’ (2005: 2145); yorgan ‘yatakta örtünmeye yarayan, içi pamuk, yün, vb. şeylerle doldurularak dikilmiş geniş örtü’ (2005: 2193);

Türkmen Türkçesinde yassık ‘yastık’ (1962: 857); yassıkdaş ‘yastık kabı’ (1962:

857); yorgan, yorgan-düşek ‘yorgan döşek’ (1962: 302); keçe ‘koyun yününden döşek’ (1962: 381); Urum Türkçesinde kurvat (kravat, krevant; krevet, krovat, krıvat, kıvrat) ‘yatak’ (2000: 279); minder ‘minder’ (2000: 302); töşek ‘töşek’ (2000: 445); yastıh ‘yastık’ (2000: 228)

Kıpçak grubu lehçelerinde: Başkurt Türkçesinde erge yurgan ‘başköşeye döşenen ve yaslanmaya yarayan minder’) (1993: I – 770); yurgan ‘yorgan’(mamık yurgan ‘pamuk yorgan’; yoka yorgan ‘ince yorgan’; korama yorgan ‘parçalardan dikilen yorgan’; buy yurgan (tür yurgan) ‘başköşeye misafirler için döşenen minder’; tüşek ‘döşek’ (1993: II – 423); tüşek yastık ‘döşek yastık’ (1993: II – 423); küşege ‘çarşaf’ (1993: I – 587); sarsau ‘çarşaf’ (1993: II – 174); Karaçay-Malkar Türkçesinde

cuvurgan ‘yorgan’ (2000: 161); fatnar ‘ahşap karyola’ (2000: 197); orun ‘yatak’ (2000:

311); orun cabuv ‘çarşaf’ (2000: 311); unduruk ‘karyola, kerevet’ (2000: 418); castık tış ‘yastık kılıfı’ (2000: 397); Karaim Türkçesinde kerevet ‘yatak’ (1974: 393); töşaçek ‘küçük yatak’ (1974: 524); töşek ‘döşek’ (1974: 542); töşak (töşek, tesek) ‘yatak, yatak yorgan’ (1974: 524); Karakalpak Türkçesinde jatak ‘yatak’ (1984: II – 185); köpşik ‘içinde yün, pamuk olan minder’ (1988: III – 18); Kazak Türkçesinde jastık ‘yastık’ (2003: 167); kerevet ‘karyola, yatak, sedir’ (2003: 231); köpşik ‘minder’ (2003: 248);

küpsek ‘minder, şilte’ (2003: 259); tösek ‘döşek, yatak, sedir’ (2003: 549); tösekayak

‘üstüne yatak, yorgan, döşek konulan sandığa benzer bir ev eşyası, yüklük’ (2003: 549);

tösek-orın ‘yorgan, yatak’ (2003: 549); Kırgız Türkçesinde catak ‘yatacak yer, yatak’

(1998: I - 188); orun ‘yatak’ (1998: II- 601); şeyşep ‘yatak çarşafı’ (1998: II - 684);

töşönçü ‘döşek, yatak’ (1998: II - 757); carımçak töşök ‘tek yataklı döşek, kız yatağı’

(1998: I -181); cazdık ‘yastık’, kuş cazdık ‘kuş tüyü yastık’; cazdık kap ‘yastık yüzü, kılıfı’ (1998: I – 194); kerebet (kerevet) ‘karyola’ (1998: II - 441); kurak cuurgan ‘parçalardan dikilen yorgan’ (1998: II - 523); orunau ‘yatak’; töşönçü-orunçu (töşök

162

orunçu) ‘yatak takımı’ (1998: II - 601); Kırım Tatar Türkçesinde yorgan ‘yorgan’

(pamuk yorğan, yün yorğan, sayalanğan yorğan) (2007: 72); kravat (Rus. ‘кровать’) ‘yatak, kerevet’ (2007: 110); minder, şilte ‘üzerinde oturmak için ev döşeme çeşitleri’ (2007: 156); töşek ‘döşek yatak; ‘puf töşek; töşek örtüsi’ (2007: 259); yastık ‘yastık’ (puf yastık) (2007: 357); yatak ‘yatak’ (2007: 357); Kumuk Türkçesinde boyluk,

yastık ‘yastık’; yastık şarşav ‘yastık örtüsü’; yastık tış ‘yastık yüzü’. (75, 425); krovat

(Rus. ‘кровать’) ‘karyola, kerevet’ (191); minner ‘yastık, şilte’ (oturmak için) (210);

odeyal (Rus. ‘одеяло’) ‘battaniye’ (223); orunluk ‘yatak’ (228); şarşav ‘çarşaf; perde’

(339); yastık ‘yastık’; yastık şarşav ‘yastık örtüsü’; yastık tış ‘yastık yüzü’ (425); Tatar

Türkçesinde çarşau ‘perde, çarşaf’ (1981: III – 411); karavat (Rus. ‘кровать’) ‘yatak’

(1979: II – 50); tüşek ‘döşek’ (içi tavuk ya da kaz tüyü doldurulur); tüşek jeymese ‘çarşaf’ (1981: III – 291); yurgan ‘yorgan’ (1977: I – 614)

Karluk grubu lehçelerinde: Özbek Türkçesinde boliş ‘yastık’ (1981: I – 129); çoyşab

‘döşek üstüne derilen tek katlı örtü, çarşaf’; ipak çoyşab ‘ipek çarşaf’(1981: II – 378);

kurpa ‘uyuduğu zaman üzerine örtülen dörtgen kılıf içine pamuk koyulan yorgan’

(duhoba kurpa ‘kadife yorgan’; şohi kurpa ‘ipek yorgan’) (1981: I – 420); kurpaça ‘oturulduğunda alta döşenen uzun kılıf içine pamuk koyulan kalın ve yumuşak döşek’ (1981: I – 420); tuşak ‘içinde yün ya da pamuk olan kalın yorgan’ (par tuşak ‘tüylü döşek’; jun tuşak ‘yünlü yorgan’) (1981: II– 256); yostik ‘yastık’; yostikça ‘küçük yastık’ (1981: I – 263); yotok ‘yatılan yer, oda, yatak’ (1981: I – 264); Uygur

Türkçesinde büglük ‘taşınabilir tahta yatak’ (1990: I – 522); çayşap ‘çarşaf’ (1991: II –

668); ediyal (Rus. ‘одеяло’) ‘battaniye’ (1990: I – 246); karvat ‘yatak’ (1994: IV – 486); körpe ‘minder’ (1994: IV – 630); yastuk ‘yastık’ (1998: VI – 450); yastuk kepi ‘yastık kabı’ (1998: VI – 450); yotkan ‘battaniye’ (1998: VI – 583); yotkan-körpe ‘yatak-yorgan’ (1998: VI – 583)

Sibirya grubu lehçelerinde: Altay Türkçesinde köncölö (Moğ.) ‘yorgan’ (1999: 121);

sırgan ‘yorgan, battaniye’ (1999: 155); töjök ‘yatak, döşek’ (1999: 183); tuulak

‘çadırlarda oturmak için kullanılan deriden şilte yatak’ (1999: 187); Hakas

Türkçesinde orğan (orğın) ‘yatak’ (2005: 326); Şor Türkçesinde çastık ‘yastık’

(1995: 15); çorgan ‘battaniye’ (1995: 22); çorgan kıbı ‘yorgan kabı, yorgan yüzü’ (1995: 22); sırıtkan çorgan ‘yorgan’ (1995: 22); töjek ‘yatak, döşek’ (1995: 117);

163

Teleüt Türkçesinde kıpı ‘astar; yastık yüzü’ (2000: 56); köndölö ‘yorgan’ (2000: 64); Tuva Türkçesinde çıdın ‘yatak, yatacak yer’ (2003: 24); döjek ‘döşek, minder, temel’

(2003: 35); kudus ‘minder, şilte’ (2003: 72); sırtık ’yastık’ (2003: 93); şuglak ‘yorgan; battaniye’ (2003: 103)

Uzak lehçelerde: Çuvaş Lehçesinde sak/sakĭ ‘duvar boyunca yerleştirilmiş bank, tahta

yatak’ suntah saki (suntasakki) ‘ocağa yakın bir yere yerleştirilmiş ve altına kap kacak konulan sıra’; putmar saki, urlĭ sak ‘enine yerleştirilmiş tahta yatak, ranza’ (1996: II- 5);

śıtar/śĭtar ‘yastık; dörtgen şeklindeki yastık’ (1996: II- 158); tüşek ‘döşek’ (tüşek śitti

‘çarşaf’; tüşek piçī ‘döşek kılıfı’; tüşek śĭtar ‘döşek yorgan’) (1996: II- 265); Yakut

Lehçesinde (tüü) suorğan ‘battaniye’ (1995: 28); sourğan ‘yorgan’ (1995: 306); oron

‘karyola’ (1995: 146); telleh, oron; üös; sürün sire, üöskeebit sire ‘yatak’ (1995: 299);

köbüör, maat ‘minder’ (1995: 191)

Değerlendirme

Taradığımız tarihî kaynaklarda minder kelimesi için Kamûs-ı Türkî’de cabkut ve

köpsün, DLT’de köpsün kelimelerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Yorgan kelimesi,

DLT’de yogurkan, Kıpçak Türkçesi sözlüğünde yorgan, yogurgan ve yovurgan, Kuman Türkçesinde yovurgan, Çağatayca Osmanlıca Sözlüğü’nde yuıvarkan biçimlerinde kayıtlıdır. Oğuz grubu lehçelerinden Azerbaycan, Gagauz, Türkiye, Türkmen ve Urum Türkçelerinde döşek ve minder kelimeleri kullanılmaktadır. Ayrıca Azerbaycan Türkçesinde ‘yorgan’ anlamında Rusçadan alıntı одеяло (adyal), ‘yatak, yorgan’ anlamında Farsçadan alıntı bester kelimeleri de kullanılmaktadır. Kıpçak grubu lehçelerinde yorgan kelimesi, Başkurt Türkçesinde yurgan~yorgan, Karaçay-Malkar Türkçesinde cuvurgan, Karaim Türkçesinde töşek (töşek, tesek), Kazak Türkçesinde

tösek, Kırgız Türkçesinde cuurgan, Tatar Türkçesinde yurgan olarak geçer. Karluk

grubu lehçelerinden Özbek Türkçesinde tuşak, kurpa, Uygur Türkçesinde yotkan-körpe ‘yorgan’ anlamındadır. Sibirya grubu lehçelerinden Moğolcadan alıntı köncölö, Şor grubu Türkçesinde çorgan ve sırıtkan, Teleüt Türkçesinde köndölö, Tuva Türkçesinde

şuglak kelimeleri ‘yorgan’ olarak kullanılır. Uzak lehçelerden Çuvaş Türkçesinde śĭtar,

164

Kıpçak grubu lehçelerinden Başkurt Türkçesinde tüşek, Karaim Türkçesinde töşek, Kazak Türkçesinde töşek, Kırgız Türkçesinde töşönçü, Tatar Türkçesinde tüşek, Karluk grubu lehçelerinden Özbek Türkçesinde tuşak, Sibirya grubu lehçelerinden Altay Türkçesinde töjök, Şor Türkçesinde töjek, Tuva Türkçesinde döjek, uzak lehçelerden Çuvaş Türkçesinde tüşek kelimeleri ‘döşek’ anlamını karşılamaktadırlar.

5.4.6. Döşeme, Yaygı, Halı, Kilim ve Hasır