Đslam Cumhuriyeti Dönemi: Kalkınma Planları (Barnamehaye Tosee) 1979 yılında gerçekleşen Đslam devriminden sonraki dönemi, iki döneme

Altıncı Beş Yıllık Ümran Planı (1977-1981) uygulanmaya geçilmeden 1979 yılında gerçekleşen devrim ile tarihe karıştı. Böylece Đkinci Savaş dönemi kapanmış oldu.

Devrim öncesinde uygulanan planların genel ve ortak özelliklerine bakacak olursak; tüm planlarda ekonomik büyüme temel amaç olarak görülmekte ve ithal ikameci model, temel ve baskın sanayileşme stratejisi olarak benimsenmektedir.

Đthal ikameci modelin uygulanması sonucunda, işsizlik artmış ve yerel imkan ve kaynaklardan daha az yararlanmaya başlanmıştır. Ayrıca gelir dağılımında denge bozulmuş ve el sanatları da yok olma ile karşı karşıya kalmış. Yerel işgücünü hesaba katmayarak, ileri teknoloji ithal edilmişti. Petrol gelirlerine ana gelir kaynağı olarak bel bağlanmış, ayrıca uluslararası mali kuruluşlara artarak bağımlı hale gelinmiş ve son olarak tarım sektörü ya tamamen unutulmuş veya yeteri kadar ilgi gösterilmemiştir.

2. Đslam Cumhuriyeti Dönemi: Kalkınma Planları (Barnamehaye Tosee)

bir azalma meydana gelmesi, işsizliğin %14’e ulaşması bu dönemin en önemli ekonomik sorunlarını teşkil etmekteydi.

1980 yılında Đran Đslam Cumhuriyetinde ilk kez planlama konusu tartışmaya başlandı. Ancak plan ve planlama konusunda iki ayrı düşünce karşı karşıya geldiler.

Birinci düşünce planlamayı insanoğlunun ilahi takdire müdahalesi olarak görduğunden,²⁰³ bu uygulamayı ret ediyordu. Đkinci düşünce, planlama fikrinin toplum için gerekli olduğunu benimseyip, anayasada öngörülen esasların yerine getirilebilmesi için planlamanın gerekli olduğunu savunuyordu. Sonunda Ayetullah Humeyni’nin ‘planlama ülkenin en önemli ihtiyaçlarından biridir. Planlama yapmadan ülkeyi uzun süre idare etmek mümkün değil’ sözleriyle bu sorun çözüldü.²⁰⁴

Devrimden sonra ilk planlama faaliyetleri 1981 yılı ‘Planlama Yılı’ ilan edilerek, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planının (1983- 1987) hazırlanmasıyla başlandı. Bu dönemde ‘Ülkenin Planlama Sistemi’ adı altında yeni bir uygulamaya başlandı. Bu sistemin başında Rehber ve Đslami Danışma Meclisi ve aşağıda il, ilçe ve bucak planlama şuraları yer aldı. Ancak bu sistemin hazırladığı plan meclis tarafından kanunlaşamadı. Planın onaylanmamasının nedenlerini arasında; karar verme mekanizmasının kalkınma planlarını hazırlayan uzmanlara karşı güvensizliği, devrimin ilk yıllarında devlet aygıtı içerisinde planlama kültürünün gelişmemesi, rakamların tahmini olarak hesaplanması ve verilen kaynakların güvenilir olmaması, kamu giderlerinin tam olarak hesaplanamaması (savaşın ağır faturasından dolayı),

203 Planlama ilk kez eski Sovyetler Birliğinde uygulandı. Đkinci Dünya Savaşına kadar plan ve planlamadan bahseden herkes komünist olarak adlandırılıyordu. Devrimden sonrak planlamaya karşı olan akım da aynı düşünceden besleniyordu. M. B .Beheshti, Toseeye Egtesadiye Đran (Đran’ın Ekonomik Kalkınması), Tebriz Üniversitesi Yayınları, Tebriz 2004, s.148.

204 A.k., s.149.

sektörler bazında bilgi ve istatistiklerin net olmaması ve sektörler arası planlarda uyumun olmaması²⁰⁵ yer almaktaydı.

Đran Đslam Cumhuriyetinin Birinci Kalkınma Planı 10 yıl plansız geçen bir dönemin ardından Şubat 1990 yılında meclis onayından geçti. Plan ‘Beş Yıllık Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Kalkınma Planı’ (Barname-ye Evvel-e Tosee Egtesadi, Ectemaii ve Farhangi) adı taşımakta ve 1989-1993 yıllarını kapsamaktaydı.

Bu planın genel amaçları şu şekilde sıralanabilir: 1- Savaştan dolayı milli savunma sistemindeki hasar ve eksiklikleri tespit ederek bunları onarmak veya yenilemek, 2- Sekiz yıllık savaş süresince üretim kaynakları ve yerleşim birimlerinde meydana gelen hasarları öncelikli olarak onarmak ve yenilemek, 3- Genel kültürü artırmak, 4- Yargı emniyetini sağlamak ve bireysel ve toplumsal özgürlükleri desteklemek, 5- Toplumsal temel ihtiyaçları sağlamak ayrıca Đslami sosyal adaleti yerine getirmek için çaba göstermek, 6- Yargı ve yürütmenin idari ve kurumsal yapısında iyileştirme yoluna gitmek (ıslah) ve 7- Ekonomik kalkınmayı sağlamak, iş alanları yaratmak, enflasyonu azaltarak ve tarım ürünlerinde yeterli hale gelerek ekonomik bağımlılığı azaltmak.

1989 Kalkınma Planı dönemi, gelişmekte olan ülkelerde kalkınma adına Dünya Bankası tarafından uyarlanan iktisadi liberalleşme politikalarının uygulandığı bir dönemdir. Dönemin hükümeti Birinci Planda öngörülen liberalleşme politikaları doğrultusunda ticaretin serbestleşmesi ve yatırımlarda özel sektörün teşvikini uygulamaya koydu. Ancak bu politikaların uygulanması için gerekli yasal düzenlemeler konusunda yetersiz kaldı. Ayrıca ekonomideki büyük sorunlar –

205 Plan ve Bütçe Kurumu, Sabegeye Barnamerizi Dar Đran (Đran’da Planlamanın Geçmişi), Plan ve Bütçe Kurumu Yayınları, Tahran, 1998, s. 39.

yüksek enflasyon, dövizde darboğaz gibi (petrol gelirlerinin azalması sonucu)- hükümeti tekrar ekonomide istikrar paketine yönlendirdi.

Đkinci planlama dönemi plansız geçen bir yıldan (1994 yılı) sonra 1995-1999 yılları için Đkinci Beş Yıllık Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Kalkınma Planı (Barname-ye Dovvom-e Tosee Egtesadi, Ectemaii ve Farhangi) adı altında uygulanmaya başlandı. Bu planda da 1989 planında olduğu gibi temel strateji, ekonomide serbestleşme ve özelleştirme politikalarıydı. Ancak uygulamada bu husus gerçekleşemedi. Đkinci Beş Yıllık Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Kalkınma Planın temel amaç, ilke ve politikaları kısaca aşağıda anlatılmıştır.²⁰⁶

• Toplumsal adaleti sağlamak ve toplumun genel kültürünü arttırmak için çabalamak

• Gerekli insan gücünü yetiştirmek

• Ekonomik kalkınmayı tarım ekseninde gerçekleştirmek

• Petrol dışı ihracatı artırmak

• Verimliliği artırmak

• Çevreyi korumak ve ülkenin tabii kaynaklarından etkin yararlanmak

• Demokrasiyi ve toplumsal katılımı sağlamak

• Araştırma ve geliştirme alanlarını güçlendirmek

• Ekonomideki özel ve kamu sektörleri arasında dengeyi sağlamak.

1995 Kalkınma Planı döneminde makro ekonomik politikaların temel hedefi enflasyonu ve para arzını kontrol altına almak oldu. Bu hedefleri gerçekleştirme araçları sıkı para politikaları uygulamak, ayrıca altyapı ve imar projelerini durdurmak idi. Ancak bu politikaların uygulanması uzun vadede artan işsizliği, milli paranın hızla değer kaybetmesi ve üretimin azalmasını beraberinde getirdi.

Üçüncü Beş Yıllık Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Kalkınma Planı (Barname-ye Sevvom-e Tesee Egtesadi, Ectemaii ve Farhangi) 2000-2004 yılları için hazırlanmış ve önceki iki plandan daha kapsamlı ve bütüncül bir özellik taşımaktadır.

206 M. B. Beheshti, Toseeye…,a.g.e., s.150.

Bu planın hazırlanmasında hükümet, kamuda çalışan uzmanların, üniversitelerin ve özel sektör uzmanların görüşlerinden yararlanmıştır.²⁰⁷

2000-2004 dönemini kapsayan Üçüncü Plan, değişimin çok boyutlu ve hızlı bir şekilde yaşandığı, rekabetin yoğunlaştığı, bilgi ve iletişim teknolojilerinin hızla gelişip yaygınlaştığı bir döneme rastlamaktadır. 2000 Planı bu doğrultuda ve değişen iç ve dış koşullara paralel olarak önemli yapısal değişiklikleri içermektedir. Bu anlamda Üçüncü Plan ‘Yapıyı Đyileştirme Planı (Barname-ye Eslah-e Sakhtar)’²⁰⁸ olarak adlandırılmaktadır.

Planın temel amaç ve politikaları aşağıda sıralanmıştır:

• Ekonomik yapının ıslahı. Bunu gerçekleştirmek için tekellerin yeniden düzenlenmesi ve KĐT’lerin özelleştirilmesi öngörülüyor.

• Kamu yönetiminin ıslahı, Devletin ekonomik faaliyetlerini azaltılması ve idari yapının ıslahı.

Bu doğrultuda yapılan faaliyetler arasında yer almaktadır.

• Ekonomik kalkınmayı hızlandırmak amacıyla, mali politikalarda uygun yol izlemek

• Gelir dağılımının iyileştirilmesi ve sübvansiyonların etkinleştirilmesi

• Ademi merkeziyetçilik ve yerel yönetimlere yetki devri ve yerel şuraların ülke yönetiminde daha etkin hale getirilmesi.

Bu planın uygulanması ile ekonominin güçlenmesi ve gelir dağılımının

iyileştirilmesi amaçlanmış ve bu planda enflasyonun kontrol altına alınması ve milli paranın güçlendirilmesi, petrol dışı ihracatın artışı, vergi sisteminin ıslahı ve bütçenin petrol gelirlerine bağlılığını azaltmak temel makro ekonomik hedefler olarak belirlenmiştir Bu dönemde petrol fiyatlarının artması ve Döviz Rezerv Fon’unun (Sandug-e Zakhire-ye Arzı) oluşumuyla bazı makro ekonomik hedeflere ulaşılmıştır.

Dördüncü Beş yıllık Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Kalkınma Planı (Barname-ye Çaharom-e Tosee Egtesadi, Ectemaii ve Farhangi) 2005-2009 dönemi

207 Yönetim ve Planlama Teşkilatı, Gozareşe Faaliyete Dowlet (1376-1380) (Hükümetin Đcraatı Raporu (1997-2001)), Yönetim ve Planlama Teşkilatı Yayınları, Tahran 2001, s.127.

208 M.B. Beheshti, Toseeye…, a.g.e., s.150.

için ve ‘Ülkenin Yirmi Yıllık Uzun Vadeli Strateji Perspektifi (2005-2025)’²⁰⁹ çerçevesinde hazırlanmıştır. Bu amaçla 20 yıllık perspektif, dört planlama dönemini kapsamaktadır. Her plan dönemi belli bir başlık ile adlandırılmaktadır.

Dördüncü Plan :Bilimsel temelli, adalet eksenli kalkınma ve dünya ile entegrasyon Beşinci Plan :Ekonomik kalkınmayı, adaleti ve sosyal refahı sağlamak

Altıncı ve Yedinci :Sürekli ve istikrarlı kalkınma, ve sosyal adaleti sağlamak.²¹⁰ Plan

Uzmanlara göre, Đran’da planlama sisteminin zaaflarından bir tanesi bu planların hiçbirinin uzun vadeli stratejiler çerçevesinde olmamasıdır. Bu nedendendir ki planlar birbirlerinin devamı niteliğinde değillerdir. Dördüncü planda göze çarpan olumlu nokta, öncelikle, ülkenin yirmi yıllık perspektifi çizilerek bu çerçevede dört tane beş yıllık plan hazırlanmıştır. Bu da Đran’da planlama tarihinde bir yenilik sayılmaktadır.

‘Đran 2025 Perspektif Belgesi’nde, Đran Güney Batı Asya bölgesinde ekonomik, bilimsel ve teknoloji bakımından birinci sıraya yükselecektir denilmektedir. Ancak bu söylemde bellidir ki, ülkedeki geçmiş kalkınma planlarının başarı oranları ve diğer ülke kalkınma serüvenleri göz önünde bulundurulmamıştır.

Ayrıca bunun nasıl gerçekleşeceğine de işaret edilmediğinden, inandırıcılıktan uzak görülmektedir. Ülkenin 2025 yılında gelişmiş ülkeler kervanına katılacağı iddia edilmektedir. Ancak bunun nasıl gerçekleşeceği belirtilmemiştir. Dördüncü planda hedeflenen amaçlar ulaşılmaz ve yirmi yıllık perspektifte tasvir edilen Đran manzarası oldukça uzak görülmektedir.²¹¹ Yukarıda sayılan nedenlerden dolayı ‘Yirmi Yıllık Strateji Planı’ planlamanın temel ilkelerinden biri olan tutarlılık özelliğinden yoksun

209 Cheshm Andaz-e Boland Moddat-e Bist Sale-ye Keshvar (1384- 1404)

210 M. B. Beheshti, ‘ Đran’da Kalkınma Plan ve Politikalarını Đncelemek’, Đran’da Kalkınma ve Gelişme Planlarının Politikaları ve Yönetimi adlı Konferansta Sunulan Makaleler (2003), Beşinci Cilt: Modiriyet ve Barnameriziye Tosee (Kalkınma Yönetimi ve Planlaması), Yönetim ve Planlama Eğitim ve Araştırma Yüksek Kurumu Yayınları, Tahran, 2005, s.122.

211 A.k., s.129.

sayılmaktadır. Her ne kadar ‘Đran 2024 Perspektifi’ belgesinde Đran’dan güzel bir manzara çizilmiş ise de, bunun nasıl ve hangi stratejiler ile gerçekleşeceği belirtilmemiştir. Öyle görünüyor ki Planı hazırlayanlar temennilerini ve her Đranlının idealinde olan bir manzarayı göstermek istemişlerdir.

Devrimden sonra uygulanan beş yıllık kalkınma planlarında, izlenen strateji ve politikalara bakacak olursak; devrimden sonraki ilk yıllar ekonomi alanda hızlı bir devletleşme ve Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planının uygulanmasıyla beraber özelleştirme çabaları başlamıştır. Ekonomik büyümenin kalkınma planlarında temel hedef olma özelliği korunmuş ayrıca ithal ikameci modelinin uygulanması sürdürülmüş ve onun paralelinde ihracatı artırma politikaları uygulanmıştır. Petrol gelir kaynaklarına ana gelir kaynağı olarak bel bağlamayı sürdürülmüş ve dış borca (özellikle Birinci Planda) yönelmiştir. (Aslında tüm kalkınma planlarında, petrol gelirlerine bağımlığını azaltma konusuna önem verilmiş ise de uygulamada bu pek mümkün olmamıştır.) Tarım sektörüne önem verilmiş ve özellikle Đkinci Kalkınma Planında tarım eksenli bir ekonomik büyüme öngörülmüştür. Son olarak kamu yönetiminde ve ülkenin idari yapısında değişimin gerekliliği vurgulanmıştır.

60 yıllık planlama dönemini kısaca gözden geçirecek olursak, Đran’da

planlamacıların da her dönemde dünyada yaygın ve baskın planlama stratejilerinden yararlanmışlardır. Đkinci Dünya Savaşından 1970’lere kadar, geçerli olan görüşe göre, ekonomik büyüme, kalkınmanın temeli sayılmakta idi. Đran’da Beşinci Ümran Planına kadar bu görüş doğrultusunda kalkınma planları hazırlanmıştır. 1970’lı yıllardan itibaren, özellikle petrol gelirlerinin ciddi bir şekilde artmasıyla, toplumsal refah ve sosyal işler de ön plana çıkmıştır. Devrimden sonraki kalkınma planları

artık yapısal uyarlama, özelleştirme, dünya ile entegrasyon kavramları ile süslenmiştir.