Đran’da, Meşrutiyet devriminden, Pehlevi monarşisinin yerleşmesine kadar olan sürede (1906- 1925), ciddi bir kargaşa hakimdi. Birinci Dünya Savaşı, iç kargaşa ve başkaldırılar, bazı bölgelerin dış güçler tarafından işgal edilmesi, ayrıca 1917 Rusya Devriminden sonra sosyalist düşüncelerin Đran’a girmesi ve bazı kesimleri etkilemesi ve görüş ayrılıklarını ile ortaya çıkan huzursuzluklar, modernleşme çabalarını, bir süreliğine sekteye uğratmıştır. Ancak Rıza Han’ın (Henüz Şah olmamıştır.) bu dönemde nispi bir güvenliğin sağlaması, ülke sorunlarını çözümleme ve ekonomik bazı önlemler alma adına bazı adımlar atılmasına imkan vermiştir.
1924 yılında ve Beşinci Milli Danışma Meclisinin başlamasıyla, ekonomi ve kalkınma planlarının hazırlanması amacıyla ‘Đktisadiyat Komisyonu’ adı altında bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun ilk görevi uzun vadeli plan hazırlamak oldu. Bu planın ana maddesini, yolların yapımı ve bu iş için gerekli mali kaynak sağlamak adına yeni vergilerin düzenlenmesi oluşturuyordu. Bu hareket Đran’da ‘Kalkınmanın Planlaması’ için ilk adım sayılmaktadır.182
Bu dönemde Đran’ın gelişmesine önem veren bazı aydınlar da sanayi ve ekonomik kalkınma için bazı planlar hazırladı. Bunlardan bir tanesi Mühendis Ali Zahedi idi. 1931 yılında ilk kez Yedi Yıllık Kalkınma Planı (1931-1937) hazırlayarak, ‘Sanayi Planlamanın Gerekliliği’ (Lüzüme Programe Sanati) adı altında birçok makale yayınladı.183 Bu plan birçok önemli sanayi ve altyapı projelerini kapsıyordu. Bu dönemde yanı 1931 yılında, Rusya başta olmak üzere bugünkü anlamıyla dünyanın çok az yerinde kalkınma programları mevcut idi.184 Zahedi tarafından hazırlanan bu kalkınma planı, resmi makamların ilgisini çekmeyip hiçbir zaman uygulanmadı.
Đran muasır tarihinin resmi belgelerinde ‘Planlama’ kavramı ile ilk kez 1937 yılında karşılaşıyoruz. Mart 1937 yılında Ticaret Genel Müdürlüğü’nün (Edare-ye Koll-e Ticaret) önerisi ve bakanlar kurulu onayı ile ‘Ekonomi Şurası’ (Şuraye Egtesad) kurulur. Şuranın görevleri arasında ekonomi ile ilgili programlar hazırlamak ve nasıl uygulanacağını belirlemek,185 ülkenin tarım sektörünün durumunu tespit ederek gerekli düzenlemeleri yapmak, köylerden şehirlere göç
182 S. M. Musavi Shahroudi, Barnamerizi (Planlama), Tahran 2006, s.17.
183 F. Tofigh, Barnamerizi Dar Đran (Đran’da Planlama), Yönetim ve Planlama Eğitim ve Araştırma Yüksek Kurumu Yayınları, Tahran 2006, s. 23.
184 A. Tabesh Andişeye Tosee ve Barnamerizi Dar Đran ve Çegunegiye Teşkile Sazemane Barname (Đran’da Kalkınma ve Planlama Düşüncesi ve Planlama Teşkilatının Oluşma Şekli), Yönetim ve Planlama Teşkilatı Yayınları, Tahran 2004, s.19.
185 F. Tofigh , Barnamerizi…a.g.e., s.23.
konusunda idari sistem ile ilgili düzenlemeler yapmak186 yer almaktaydı. Şuranın Nisan 1937 yılında yapılan ilk toplantısında, planlamanın önemi ve zorunluluğu üzerinde duruldu. Ancak planlamanın önemi konusunda herkes aynı fikirde değildi.
Hatta bu toplantıların bir tanesinde, dönemin maliye bakanının toplantıya katılan temsilcisi kendi görüşünü şöyle açıklamaktadır: ‘‘siz Đran’ı ve Đranlıyı tanımıyorsunuz. Ancak ben tanıyorum. Uzun vadeli plan da ne demek? Bana göre Đran’da günlük yaşamak lazım. Yarını da düşünemem. Buna rağmen siz beş yıl sonra ne yapacağınız konusunda plan yapmak istiyorsunuz.’’187
Aslında 1937 yılında kurulan Ekonomi Şurası ve bu Şuranın yaptığı birçok toplantıya rağmen, teoride bir planlamadan söz edilse bile, hiçbir zaman bu dönemde gerçek ve fiziki bir plandan bahsetmek mümkün olmamıştır. Resmi planlama dönemine geçiş ancak Đkinci Dünya Savaşının bitimi ile mümkün olmuştur. Savaşın özellikle ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri birçok ülkede olduğu gibi Đran’da da planlamanın önemi üzerinde daha ciddi bir şekilde durulmasını zorunlu kılmıştır.
Đkinci dünya savaşının bir diğer sonucu da, gelişmekte olan ülkeler özellikle Đran için ABD’nin günden güne artan müdahaleci politikaları olmuştur.
B.A.Güler’e göre, ‘‘Đkinci Dünya Savaşı sonrasında azgelişmiş ülkelerde her şey ‘Ulusal Kalkınma’ hedefine endekslenmiştir. 1945-80 arasında geçerli olan inanca göre ekonomik kalkınma her şeyin başıdır. Kalkınma bir kez gerçekleşince kültürel, kurumsal siyasal Batılılaşma da kendiliğinden gelecektir. Ancak yaklaşık yarım yüzyıl geçmesine karşın azgelişmiş ülkelerde kalkınma gerçekleşmemiştir.
Birkaç iyi örnekte ise olumlu gelişmelere karşın Batı tipi demokrasi gelmemiştir.
186 S. M. Musavi Shahroudi, Barnamerizi…,a.g.e., s.83.
187 A. Ebtehaj, Khaterate Abolhasan Ebtehaj (Abolhasan Ebtehaj’in Anıları), 2 cilt, Tahran, Đlmi Yayınlar, Tahran 1992, s.303.
Bunun anlamı Đkinci Dünya Savaşı sonrası kalkınma stratejilerinin iflasıdır.’’188 Đran’da yaklaşık 60 yıllık bir planlama serüvenini göz önünde bulundurarak, geldiğimiz noktanın analizini yapacak olursak bu değerlendirmenin oldukça yerinde bir tespit olduğunu göreceğiz.
1946 yılında ‘Ülkenin Islah ve Ümran Planını Hazırlama Komisyonu’ (Heyet-e Tahiyy(Heyet-e Nagş(Heyet-ey(Heyet-e Eslahi v(Heyet-e Omraniy(Heyet-e K(Heyet-eşvar) kuruldu. Bu komisyon Ekonomi Şurası ile beraber, ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarından kapsamlı bir rapor hazırladı. Bu rapor Đran’da ilk planlama taslağı olarak kabul edilmektedir. 189 Aynı yıl ‘Planlama Yüksek Komisyonu’ (Heyyet-e Ali-ye Barname) kuruldu. Bu komisyonun görevi hazırlanan raporu inceleyerek ülkenin kalkınması için program hazırlamaktı. Rapor iki yıl sonra 1948’de ‘Birinci Yedi Yıllık Đmar Planı’ olarak meclise sunuldu. Bu plan ile beraber ülkenin, planın uygulaması için yetersiz kaynağa sahip olunması nedeniyle, uluslararası para kuruluşlarından dış borç gündeme gelmiştir. Ancak öncelikle hazırlanan planlar, Batılı uzmanlar tarafından incelenmeli ve yeni raporlar hazırlanarak Dünya Bankasına sunularak dış borç talep edilmelidir. Bu amaçla ‘Morrisson Knudson’ adında Amerikalı bir firma ile anlaşma yapılarak on kişilik bir uzman Đran’a gönderilmiştir. Bu uzmanların hazırlayacağı rapor sonucunda nihai ve uygulanabilir bir plan hazırlanacaktır.190 Yabancı uzmanlar birkaç ay Đran’ın çeşitli bölgelerinde inceleme yaparak ve Planlama Yüksek Komisyonu’ndan elde ettiği bilgi ve istatistiklere dayanarak 320 sayfalık bir rapor ve ayrıca iki ayrı ümran planı hazırladı.
Planın uygulanması için Dünya Bankasından yaklaşık 200 milyon dolar dış borç alınması öngörülmüştür. Banka planın uygulanabilirliğine kanaat getirmesi için
188 B. A. Güler, a.g.e., s. 25.
189 S. M. Musavi Shahroudi , Barnamerizi…, a.g.e., s. 84.
190 F.Tofigh, Barnamerizi…, a.g.e., s. 42.
bu planın yeni bir ABD’li uzman şirket tarafından incelenmesini talep etti. 1948 yılında bu amaçla ve Dünya Bankasının önerisi üzerine Amerikan şirketi olan ‘Deniz Ötesi Danışmanlık’191 firması ile bir antlaşma yapıldı. Bu antlaşma ile 5 uzman Đran’a gönderildi. Bunların görevi Đran’ın genel durumunu inceleyerek planın uygulanabilirliğini tespit etmek, öncelikli olan programları belirlemek ve planın uygulanması için gerekli uzmanların tayınını192 sağlamak idi.
A.Somel ve C.Ekiz tarafından hazırlanan ‘Türkiye’de Planlama ve Planlama Anlayışının Değişimi’ adlı makalede, planlamanın kapitalist dünyada hem ideolojik hem de iktisadı bir manivela olarak kullanıldığından söz edilmektedir. Onlara göre
‘’gelişmiş kapitalist ülkelerin, kredi, borç yahut hibe halinde ihraç ettikleri sermayeyi kullandıkları ülkeler üzerindeki denetimlerinin aracı olarak planlama yaygın bir işlev üstlenmiştir. Planlama, azgelişmiş ülkelerin bağımsızlık ve kalkınma yönelimlerine hitap eden bir açılım olmakla birlikte, bu ülkelerin içinde bulunduğu iktisadi bağımlılık ilişkilerini ‘sürdürülebilir’ kılmaya da hizmet etmiştir.’’193
Birinci Yedi Yıllık Kalkınma Planının hazırlama aşaması tam üç yıl (1946-1948) sürdü. Bu aşamada en etkili rol oynayanlar Dünya Bankası, ABD’nin Đran Büyükelçiliği, özel ABD’li danışmanlık firmaları ve bir Amerikan vatandaşı olan Max Weston Thornburg (Bağımsız Danışman -Denizler Ötesi Danışmanlık firmasıyla yapılan antlaşmada önemli rol oynayan kişi)194 idiler.
191 Overseas Consultants Đncorporated
192 F. Tofigh , Barnamerizi…, a.g.e., s.44.
193 A.Somel, C.Ekiz, ‘’Türkiye’de Planlama ve Planlama Anlayışının Değişimi’’, Kamu Yönetimi Çalışmaları 2003-2004 ( Kamu Yönetimi ve Değişim), Çoğaltma, AÜ SBF, Ankara 2003, s.5.
194 A.Tabesh, Andişeye…,a.g.e., s.51.
Daha öncede belirttiğimiz gibi Đran’da planlama atmış yıllık bir geçmişe sahiptir (Ek-1’de Đran’da kalkınma ve planlama takvimi verilmiştir.) Bu süre zarfında çeşitli planlamalar uygulanmıştır.195
Ulusal Planlama: Devrimden önceki iki yedi yıllık kalkınma planı dışında, günümüze kadar uygulanan beş yıllık ümran ve kalkınma planları bu gruba dahil olmaktadır. Sektörel Planlama: Bu çeşit planlama Üçüncü Beş Yıllık Ümran Planından sonra yaygınlaştı. Bu planlar genellikle orta vadeli olup, bakanlıklarda ve Yönetim ve Planlama Teşkilatında hazırlanıyordu. Proje Planlaması: Đran’da uygulanan ilk planlar olan Birinci ve Đkinci Yedi Yıllık Ümran Planları bu kapsama dahil olmaktadır. Đlk iki ümran planı, projeler toplamından oluşuyordu ve bütüncül ve kapsamlı bir ulusal plan özelliğinden yoksun idiler. Yıllık Program: Yıllık programlar ulusal programların denetimi ve gelişimini gözlemlemek açısından oldukça yararlı sayılmaktadır. Bazı ülkelerde yaygın bir şekilde uygulanan yıllık program, Đran’da hiçbir zaman tam olarak uygulanamamıştır. Ancak geçmişte Yönetim ve Planlama Teşkilatı bu programların hazırlanması için bazı çalışmalarda bulunmuştur. Bölgesel Planlama: bölgesel planlama, ilk planlama döneminden itibaren yaygın bir şekilde yapılmaktadır. Đlk bölgesel plan 1949 yılında yapıldı.
Bölgesel planlar bazen orta vadeli ama genellikle uzun vadeli yapılmaktadır.
Amayeş-e Sarzamin196: bu planlama şekli 1967 yılından itibaren uygulanmaktadır.
Bu planlamada amaç, çeşitli bölgelerin imkan, kaynak ve yeteneklerinden akıllıca yararlanmaktır. Dördüncü Beş Yıllık Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Kalkınma Planında altıncı bölüm bu konuya ayrılmıştır. Bir çeşit bölgesel planlama sayılmaktadır. Uzun Vadeli Stratejik Plan: Đran’da bu çeşit planlama eskiden beri
195 F.Tofigh, Barnamerizi…, a.g.e. 16-20 sayfalarından yararlanarak yazılmıştır.
196 National Spatial Planning
enerji, demir çelik ve ulaştırma gibi bazı sektörler için yapılıyordu. Ayrıca Yönetim ve Planlama Teşkilatı tarafından da tüm ekonomi için yapılan bir planlama şeklidir.
Bunlardan bir tanesi 1997-2016 yılını kapsayan ‘Petrol Gelirlerine Dayanmayan Bir Ekonomi’ planıdır. Bir diğeri, Đran 2021 Projesi (Tarhe Đran 1400) adını taşımaktadır.
Son örneği de ‘Đran 2025 Perspektifi’ adı altında yapılmıştır.