Đkinci Savaş Sonrası: Ümran Planları (Barnamehaye Umrani)

enerji, demir çelik ve ulaştırma gibi bazı sektörler için yapılıyordu. Ayrıca Yönetim ve Planlama Teşkilatı tarafından da tüm ekonomi için yapılan bir planlama şeklidir.

Bunlardan bir tanesi 1997-2016 yılını kapsayan ‘Petrol Gelirlerine Dayanmayan Bir Ekonomi’ planıdır. Bir diğeri, Đran 2021 Projesi (Tarhe Đran 1400) adını taşımaktadır.

Son örneği de ‘Đran 2025 Perspektifi’ adı altında yapılmıştır.

Birinci Yedi Yıllık Ümran Planı¹⁹⁷ (Barname-ye Evvel-e Umrani) 1948-1954 yılları için hazırlanmıştır.

1948 yılında Planlama Yüksek Komisyonu birinci raporunda Birinci Yedi Yıllık Ümran Planının (bundan sonra 1948 planı denilecektir.) amaçlarını şu şekilde açıklamaktadır: ‘’Đhracatın ve üretimin artışını sağlamak, halkın ihtiyaçlarını iç piyasadan temin etmek, tarım ve sanayi sektörlerinin gelişimini, yeraltı kaynakların – özellikle petrol- işlenilmesi ve kullanımını sağlamak, iletişim ağlarını iyileştirmek, genel sağlık hizmetlerinin ıslahı, ülkenin ümran ve genel refah düzeyinin artışını sağlamak’’ için hükümet bu kanunun onaylandığı tarihten itibaren yedi yıl süreyle

‘Yedi Yıllık Ümran Planını’ uygulamakla görevlidir.¹⁹⁸ Ayrıca planın uygulanmasını gözetlemek ve denetlemek amacıyla ‘Planlama Kurumu’ (Sazeman-e Barname) kurulacaktır. Planın uygulanması için gerekli kaynaklar: petrol gelirleri, Milli Bankadan kredi, Dünya Bankasından Kredi ve Đç veya dış özel kuruluşlardan kredi olarak gösterilmiştir. Ancak büyük ümitlerle hazırlanan planın uygulanması sadece iki yıl sürdü ve başarısızlıkla sonuçlandı. Başarısızlık nedenlerini arasında, siyasal ve sosyal istikrarsızlık (1947 ile 1953 yılları arasında 7 hükümet değişikliği yapıldı ve çok kez revize edildi), planın uygulanması için gerekli personel, araç gereç, iletişim ve teknik ekipmanın yokluğu, petrolün millileşmesi ile petrol gelirlerinin büyük ölçüde azalması ve dış ülkelere gereğinden fazla bel bağlanması¹⁹⁹ yer almaktadır.

197 Bu dönemde bazı Avrupa ülkelerinde uygulanmaya konulan planlar 5 yıllık olarak

öngörülmüştür. Ancak Đran’da bu süre 7 yıl belirlenmiştir. Bu farkı dönemin maliye bakanı, Planlama Yüksek Komisyonu Başkanı ve dönemin Dünya Bankasındaki Yönetim Kurulu yedek üyelerinden olan ve planın hazırlanmasında rol alan Đranlı Hasan Moshref Nafisi şöyle

açıklamaktadır: ‘’bizim için 5 yıl yeterli değildir. Bu ülkelerin 5 yılda yapacaklarını, biz gerekli araç gereç ve tecrübe yokluğundan 7 yıldan evvel yapamayız. Yönetim ve Planlama Teşkilatı, Sazemane Modiriyet ve Barnamerizi Keşvar ve Pişineye Tarikhiye An (Yönetim ve Planlama Teşkilatı ve Örgütsel Yapısının Tarihçesi) Yönetim ve Planlama Teşkilatı Yayınları, Tahran 2003, s. 19.

198 A.k., s.29.

199 S. M. Musavi Shahroudi, Barnamerizi…,a.g.e., s. 86.

Đkinci Yedi Yıllık Ümran Planı (Barname-ye Dovvom-e Umrani), 1955-1961 dönemine aittir. 1953 askeri darbeden sonra ve buna bağlı petrol ihracatının yeniden başlamasıyla, Đkinci Yedi Yıllık Ümran Planının hazırlanmasına imkan sağlandı. Bu plan da yedi yıllık olup, birinci planla aynı amaçları taşıyordu. Ayrıca 1948 planında olduğu gibi kapsamlı bir plan olma özelliğinden yoksun sayılırdı.

Planın amacı petrol gelirlerini Plan Kurumu ve Maliye Bakanlığı arasında bölüştürerek, ülkede yeni yatırımlara kaynak sağlamak ve mali politikaları sürdürebilmek idi. Bu dönemde devlet serbest piyasa ekonomi politikasını benimsedi. Bu plan çerçevesinde yapılan yatırımlar, ülkenin ihtiyaçları doğrultusunda olmayıp, yabancı firmaların istekleri doğrultusunda yapılıyordu. Bu dönemde en fazla ulaştırma ve iletişim alanlarında yatırım yapıldı. 1955 planı döneminde bazı olumlu sayılabilecek faaliyetler gerçekleşti. Bunlar: sanayi ve tarım sektörlerinin altyapısı oluşturulmaya başlanması, ‘Ümran Kurumları’nın (Sazemanhaye Umrani) kurulmasına olanak tanınması, Arak, Tebriz ve Tahran sanayi bölgeleri ayrıca Tahran, Tebriz ve Şiraz rafinelerinin kurulması için çalışmalara başlanması ve Abadan rafinelerinin temeli(1955) atılması idi. (bu tarihten evvel sadece bu istasyondan petrol çıkartılıp ihraç ediliyordu). Hem 1948 ve hem 1955 Ümran planı, tüm sektörleri içine alabilecek bütüncül nitelikten yoksun birer entegre yatırım projelerinden ibaretti.

Üçüncü Beş Yıllık Ümran Planı (Barname-ye Sevvom-e Umrani) 1962-1966 yılları arasını kaplamıştır. Üçüncü Ümran Planı ilk bütüncül ve kapsamlı plan olma niteliğini taşıyıp, beş yıllık bir süre için hazırlanmıştı. Bu planda özellikle iletişim ve telekomünikasyon alanlarında yatırımlara öncelik tanınmıştı. 1962 Planı bu dönemde gerçekleşen ‘Toprak Reformu’ ile aynı zamanda uygulanmaya konuldu. Bu yüzden

tarım sektörü sanayi sektörünün önüne geçerek, bu sektöre büyük rakamlar tahsis edildi. Toprak reformu kırsal kesimlerden milyonlarca kişinin şehirlere akın etmesine neden olarak, özel sektörün gelişimini sağladı. Şehirlerde ucuz emek gücü bolluğu yaşandı. Ayrıca köy dışındaki piyasalara daha az bağımlı olan köy ve kasaba pazarının, özel sermaye tarafından üretilen veya ithal edilen ürünlere açarak bağımlı hale getirildi. Bu planın uygulanması için dış kredi alındı. Ancak bu plan da gerçek bir kalkınma sağlayamadı.²⁰⁰

Dördüncü Beş Yıllık Ümran Planı ( Barname-ye Çaharom-e Umrani) 1967-1971 dönemine aittir. Dördüncü Beş Yıllık Ümran Planının (1967 planı) hedefleri arasında; ekonomik büyümeyi hızlandırmak, sanayi sektörünü ve üretimi destekleyerek milli geliri artırmak, iç üretimi destekleyerek dışa bağımlılığı azaltmak, ihraç ürün çeşitliliğini sağlamak, ihraç ürünler için mevcut piyasaları geliştirmek ve yeni piyasalar bulmak ve kamu sektörünü iyileştirmek yer almaktaydı. 1962 planın aksine, 1967 planı, sanayi eksenli bir kalkınmayı öngörüyordu. Ancak sanayileşme serüveni sadece montaj sanayi ile sınırlı kaldı.

Ülke, gelişmiş ülkelerin montaj ürünlerin pazarına dönüşerek, ithal ikameci büyüme modeli şiddetle benimsendi. Planın başlandığı yıl, 1,300 milyon dolar olan ithalat, planın sonunda 2,800 milyon dolar bir ithalat rakamına ulaştı. Beş yıllık bir süre sonunda gelinen nokta, petrol gelirlerine şiddetle bağımlılık, kırsal kesimden şehirlere kontrolsüz göç, köylerde büyük toprak sahiplerinin, büyük şehirlerde fabrika sahiplerine dönüşmeleri ve orta sınıfın hızla gelişmesinden ibarettir. Ancak diğer planlarla kıyaslandığında en başarılı planlardan biri sayılmaktadır. Bu dönemde özellikle demir çelik sektöründe, büyük barajların yapılmasında ve diğer sanayi

200 T. Feyzi, Mebaniye…,a.g.e., Đkinci Cilt, s. 43-44.

alanlarında yapılan yatırımlar tamamlandı. Ayrıca bu plan tamamen Đranlı uzmanlar tarafından hazırlanıp uygulandı. Bir diğer önemli uygulama, Plan ve Bütçe Kurumuna bağlı olarak bölgesel planlama büroları²⁰¹ kuruldu. Bu uygulama ile aşağıdan yukarıya doğru bir planlama sistemine olanak tanındı.²⁰²

Dönemin son planı yani Beşinci Beş Yıllık Ümran Planı (1972-1976) (Barname-ye Pancom-e Umranı) 1972-1976 yıllarını kapsamaktadır. Beşinci Beş Yıllık Ümran Planı (1972 Planı) amaçları arasında hayat standartlarını ve toplumsal refahı yükseltmek, ödemeler dengesini sağlamak, ileri teknoloji ithalatı ile sanayileşmeye doğru ilerlemek, ekonomideki kapasiteleri kullanarak gerçek iş alanları sağlamak ve sürekli bir ekonomik büyümeyi sağlamak yer almaktaydı.

1972 Planı da 1967 Plan ile aynı amacı yanı sanayileşmeyi taşıyordu. 1974 yılında petrol fiyatlarının artması ile (varil başına 17 dolardan 33 dolara) Plan revize edilerek, yeni hedefler belirlenerek bütçesi artırıldı. 1972 Planı dönemindeki uygulamalara bakacak olursak amaçlardan çok uzak kaldığını göreceğiz. Planın getirdikleri arasında: petrol gelirlerine aşırı bağımlılık, montaj sanayinin yaygınlaşması, uluslararası tekellerle ilişkilerin geliştirilmesi ve iç piyasada söz sahibi olması, ülkenin hızla silahlanması (petrol gelirlerinin artmasıyla silah ithalatı büyük ölçüde arttı.), toplumsal adaletten uzaklaşılması, ülkenin gerçek ihtiyaçları ile stratejik hedefleri arasında uyumsuzluğun ortaya çıkması, toplumun hızla tüketim toplumuna dönüşmesi ve toplumsal kesimlerin kalkınma stratejilerinin içinde yer almaması görülmektedir.

201 Bu bürolar önce bölge merkezlerinde sonra da tüm il merkezlerinde kuruldu. S. M. Musavi Shahroudi, Barnamerizi…, a.g.e., s. 95.

202 A.k., s. 90-91.

Altıncı Beş Yıllık Ümran Planı (1977-1981) uygulanmaya geçilmeden 1979 yılında gerçekleşen devrim ile tarihe karıştı. Böylece Đkinci Savaş dönemi kapanmış oldu.

Devrim öncesinde uygulanan planların genel ve ortak özelliklerine bakacak olursak; tüm planlarda ekonomik büyüme temel amaç olarak görülmekte ve ithal ikameci model, temel ve baskın sanayileşme stratejisi olarak benimsenmektedir.

Đthal ikameci modelin uygulanması sonucunda, işsizlik artmış ve yerel imkan ve kaynaklardan daha az yararlanmaya başlanmıştır. Ayrıca gelir dağılımında denge bozulmuş ve el sanatları da yok olma ile karşı karşıya kalmış. Yerel işgücünü hesaba katmayarak, ileri teknoloji ithal edilmişti. Petrol gelirlerine ana gelir kaynağı olarak bel bağlanmış, ayrıca uluslararası mali kuruluşlara artarak bağımlı hale gelinmiş ve son olarak tarım sektörü ya tamamen unutulmuş veya yeteri kadar ilgi gösterilmemiştir.

2. Đslam Cumhuriyeti Dönemi: Kalkınma Planları (Barnamehaye Tosee)