Cumhuriyet Dönemi Din Anlayışı

Tek parti döneminde Halkevleri’nde oynanan piyeslerin önemli amaçlarından biri de toplumun Osmanlı Devleti’nin uzun yıllar süren teokratik yönetim etkisinden kurtularak “yeni bir din anlayışı” na sahip olmasını sağlamaktı. Kurtuluş Savaşı döneminde ve Cumhuriyet’in kurulması sürecinde çıkan ayaklanmaların büyük bölümünün dinsel kökenli olması temsillerde geniş anlamda yerini bulmuştu. Şimdi buradaki soru “yeni din anlayışı” nın nasıl bir zemine oturtulacağı ve halka nasıl aktarılacağıydı.

“…duygu ve inançlarımıza mabadettabii bir karakter vermek isteyen hadisçilere karşı, us daima, August Conte’nin dediği gibi, kalbin hakim ve müdürü kalmalıdır.

….en büyük ve en yüksek çevremiz, iddia olunduğu gibi, usun ve anımın(şuur) dışında maverai10 ve ya yalnız hissi bir evren olmayıp olsa olsa ayrı olarak ferdi anımlarımızı aşabilen bütün anımların evrensel bir kurumu olabilir.”(Nesimi, 1935:405)

Ahmet Nesimi bu yazısında yeni din anlayışının akıl eksenli olması gerektiği konusunda ifadeler kullanmaktadır. Bununla birlikte geçmişin din hurafelerinden toplumu arındırmak da tek parti döneminin öne çıkan çalışmaları arasında yer almaktadır. Zıvarık isimli bir köyün Cumhuriyet döneminde incelenmesi sonucu din anlayışının nasıl değiştiği şu şekilde aktarılmaktadır.

10

“5- Taassup11 Zıvarık’ta ancak geçmişin taassuplandırdığı zümrede, yaşlılarda kalmıştır. Bunların bile yeniliğe bir özenme duydukları, kimseye belli etmeden uzaktan olsun gıpta gözleri fırlattıkları görülüyor. Gençler böyle geri duygulardan uzak yetişmektedirler. Köylerinin her yönden güzelleşmesi genç neslin ilk isteklerindendir. Batıl itikatlar da gene yaşlılarda görülür. Gençler batıl itikatlara şimdilik şüphe ile bakıyorlar”(Ayas, 1935 :232)

Alıntıda dikkat çekici iki nokta vardır. Bunlardan biri köyün yaşlılarının yeni dönem din anlayışını uygun bulsalar da uygulamada yaşadıkları yaklaşma-kaçınma psikolojisi, diğeri ise köy gençlerinin batıl itikatlara şüpheyle bakma; yani henüz tam olarak hayatlarından çıkaramama durumlarıdır. İşte bu iki kuşağı da ortak bir din anlayışında buluşturacak olan düşünüş özellikleri temsiller aracılığı ile aktarılmaya çalışılmıştır.

Yeni dönem din anlayışının resmi öğretim kurumlarına yansıma şekli de önemlidir. “Türk Tarihi’nin Ele Alınışı” alt başlığında ayrıntıları ile verilecek olan 1933 yılı tarih kitabında, dinin yanlış anlaşılmasından dolayı bir çok sorunla karşılaşıldığı yer alırken, dini somutlaştırmaya çalışırcasına yeni bir de tanım getirilmektedir:

“Tanrıyı bulan, bunun sırlarını açan ve bugün hala açmaya çalışmakta olan insan zekasıdır.”(T.T.T.C,1933:23)

Temsillerle ilgili bu konudaki ilk örneğimiz “Güneş” piyesinden bir alıntıdır. Güneş rolündeki karakter, işgal döneminde dinin Osmanlı Devleti tarafından kullanılmasına işaret ederek, “laiklik” ilkesinin öğretisi doğrultusunda Tanrı ile kul arasına girilmemesi gereğini vurguluyor. Bu arada ilginç olan bir nokta da Güneş’in Türklerin Müslüman oluşunu hasbelkader olarak değerlendirmesidir.

“Güneş

Tarih bizi Müslüman yapmış, peki kabulüm, Ben sultana, Yunan’a değil tanrıma kulum;

İslamlıkta var mıdır? Gönül haricinde iş,”(Veysi, 1934:15)

11

Herhangi bir delile dayanmadan, bir fikre körü körüne bağlanmaktır. Bkz (http://www.diyanet.gov.tr/turkish/biliyormuyuzoku.asp?id=143&harf=T)

“Yanık Efe” temsilinde eski kuşağın yeni döneme ayak uydurmada çektiği sıkıntı üzerine örneklemeler yapılmıştır. Piyesteki Molla karakteri Cumhuriyet dönemini öven Osmanlı dönemini ise yeren bir rol çizmesine karşın; batıl itikatlarından tam olarak kurtulamamıştır. Bunun üzerine genç kuşağı temsil eden Halil araya girerek Molla’ya yani eski kuşağa “yeni dönem din anlayışını” aktarır. Diyalogdan anlaşıldığı kadarıyla konuyla ilgili olarak gençlere yeni bir misyon da yüklenmektedir.

“Molla:

... kaç defa söyledim… onu muhakkak cinler, periler zaptetmişlerdir. Halil :

Molla.. Bu okumakla geçecek şey değil.. Hem okumakla dert geçtiğini kim görmüş!kim duymuş? Mollam bunlar saçma şeyler saçma!”(Eruluç, 1936 :7)

Yanık Efe karakterinin durgun ve suskun tavrından endişelenen Molla din saçmalarını öne sürerek çözüm aramaya devam eder. Bu kez Yanık Efe’den aldığı cevap din ve vicdan özgürlüğü ile inancın maddeselliğe yöneltilmeye çalışıldığının işaretlerini verir. Yanık Efe sevdiğinden kalan mektubu muskaya tercih etmektedir.

“Molla:

….hele bir nusha da yazup boynuna taktım mı, artık keka.. bir şeyciklerin kalmaz.. Yanık:

Muska mı? Ona lüzum yok.(cebinden eskimiş bir mektup çıkarır) Benim muskam var… işte.”(Eruluç,1936 :12)

İnkılap Çocukları eseri diğer alt başlıklara konu olduğu gibi yine ilgi çekici aktarımlarda bulunuyor. Din anlayışı ile yeni dönemin değerleri özdeşleştiriliyor.

“Gündüz

Turgut, gönüllerimiz birleşti aynı kapta Sevgiyi heceledik çünkü aynı kitapta. Bu kitap, biliyorsun, Nutuk adlı eserdi, Yeni din imanını bize bu eser verdi.” ….

“Gündüz

Kopunca kabemizin Çankaya tepesinden,

Boyacıoğlu,(1992 :30) bu dizeler hakkında şu yorumu yapımaktadır:

“Bu satırlardan açıkça anlaşılabileceği gibi, epistomolojik kopuşa karşın, dünya görüşünde; yaşamı ve evreni anlamlandırma biçiminde Osmanlı ile belirgin süreklilikler vardır; eski ile eskiyi ikame eden yeni öğeler şöyle sıralanabilir: Allah/Atatürk; “Mutlak Metin” : Kur’an/Nutuk; Kabe/Çankaya; Din: İslam/Pozivitizm…”

“Şeriatçası” temsilinin modern kadın karakteri Nuriye hasta olan çocuğunun tedavisi için Kadı’nın önerdiği muska vb.. inanışlara karşı tepkisini gösterip laiklik öğretisini halka aktarıyor. Osmanlı döneminden kalma din saçmaları yerine topluma bilimin yolundan gitmesi gerektiği düşüncesi aşılanıyor.

“Nuriye:

Kadı Efendi şimdiye kadar kurşuncudan, muskacıdan kim fayda görmüş ki ben göreyim? Bunlar saçma şey….Benim, dine de diyanete de imanım var. Fakat kuşpalazından hasta yatan bir çocuğa, ne dinin ne imanın faydası dokunur. Bu derdi, ancak fen, tıp önleyebilir.(Şevket,1938 :59)

Benzer şekilde “Gavur İmam” temsilinde de günlük hayata dini sokmanın yerine eğitim yolu gösteriliyor. Geçmişte din kisvesi altında ülkeye yapılan kötülüklere değinilerek tek nedenin eğitimsizlik olduğu ifade ediliyor.

“Aykut:

Sen bu milletin aklı erenlerinden korkma. Asıl kötülük, o millete Cennetten Cehennemden bahseden yobaz oğullarından çıkar…”

….

“Nuri Çavuş:

Asiler her uğradıkları köy halkını, din, şeriat namına yeşil bayrak altına çağırıyorlar. Gelmeyeni vuruyorlar.

Rıza Bey:

Hep cehalet, hep bu kara cehalet. Bu memleketten yobazlığı silip süpürmedikçe selamet yok…”(1933 :19,21)

İslam dininin önemli unsurlarından biri olan “yemin etme” adeti eleştirel bir bakışla “Mavi Yıldırım” temsilinde yerini buluyor. Osmanlıcı Firuz Bey’in milliciler tarafından idamına karar verildikten sonra vatan için çalışması karşılığında affedilmesi gündeme gelir. Bunun üzerine Firuz Bey vatan için çalışacağına yemin edince, dinin günlük hayattan soyutlanma isteğinin örneği veriliyor. “Yanık Efe” piyesindeki Yanık Efe karakterinin, muskaya karşı cebindeki mektubu daha ilahi olarak değerlendirmesine benzer şekilde, “Mavi Yıldırım” daki Yalçın da Türklük özelliğini yeminden daha kutsal sayıyor.

“Vural :

Hayır yemin yok. Yemin kabul etmiyoruz. Biliyoruz ki bu millete hiyanet eden padişahlar, vezirler, insanlar, kim varsa hepsi de vaktiyle birer kere yemin etmişlerdi.

Yalçın :

Yemin yasak! Ben damarlarımda asil kalmış bir damla kana sade ona inanıyorum.”(Gündüz, 1934 :84)

Konusu tamamen Orta Asya’da geçen ve Türkler’in Anadolu’ya göçünü işleyen “Öz yurt” oyununda, Cumhuriyet döneminde ortadan kaldırılmak istenen “din sömürüsü” anlayışı işlenmektedir. Bunun yapılma yolu ise Osmanlı döneminde İslamiyet’e zarar verdiği ileri sürülen Türkler’in tam tersine bu dini yayıcı görev üstlendiğinin belirtilmesi olmuştur. İlginç bir diğer nokta ise Türkler’in Tanrı’dan teşekkür beklediğinin belirtilmesidir.

“Demir Han:

Tanrı bize şükretsin Tan yerinden inerek! Yarattığı Asya’da Tanrı’yı biz yaşattık, Tanrı’nın varlığını Asya bizden anladı… Yoksa nerden Tanrı’nın duyulacaktı adı? İnsana söz söyleten düşüncenin sesiyken, İnsanda ilk düşünce Tanrı düşüncesiyken, Rastladık yolumuzda işte boy boy insanlar,

“Ateş” piyesinde din ve yalan söyleme kavramlarına değinilerek, kutsal bir amaç söz konusu olduğunda “günah” düşüncesinin olmaması gerektiği belirtilmektedir.

“Hüseyin:

Eğler, avundururum onları bin yalanla; Bu türlü yalancılık suç olmaz dinimizde.

Elbette gelirsiniz o vakte kadar sizde…”(Çamlıbel,1939:22)

Piyesin ilerleyen bölümlerinde ise 1938 ve öncesi temsillerde yer alan ve ulaşılması istenen din anlayışı ile çelişki oluşturabilecek ifadeler yer almaktadır. Bir patlama sonucu sağ kalması mucize olan asker hakkında şu açıklamalara yer verilmektedir.

“İkinci Köylü:

Duymuştum ermiş olan ateşte de yaşarmış: Bunlar da duyduğum erenlerden olacak,

Yoksa o kıyamette ne kol kalır, ne bacak!”(Çamlıbel,1939:26)

Şiirsel bir ifade ile yazılmış ve destansı bir anlatıma sahip olan “Tarih Utandı” oyununda, Cumhuriyet ile beraber meydana gelmesi gereken dini değişiklikler, keskin ifadelerle yer almaktadır.

“İhtiyar:

….Bu savaşı yazanlar, yaşayanlar, yapanlar Yeni Türklük dinine kuran hazırlayanlar Bu bilmem kaç sayfa uyanan bir milletin Destanıdır evladım bu kitap işte senin

Bu kitap işte senin, Türk’ün amentüsüdür…”(Zühtü ve Salahattin,1933:4)

Piyeslerde Cumhuriyet döneminde benimsenmesi istenen dinsel inanç öğütlerinin yanında maneviyatı daha yoğun olan ifadeler de kullanılmıştır. “Mehmetçiğin Son Sözü” eserinde geçen bölüm buna örnek olarak gösterilebilir.

“Bir Cuma gecesi idi, Güllü Mehmetçik’in ruhuna Mevlütler okuttu.- Obalarının yüceliğine yüce Atatürk’ümüze, Cumhuriyet’imize, Yiğit ordumuza Allah’ım zeval verme- diye göz yaşlarıyla seccadede dualar etti.”(Süslü,1936:14)

“10 İnkılap” temsilinde Meral isimli öğrenci Cumhuriyet döneminde dinsel anlayışın nasıl şekilleneceğini anlatmaktadır.

“Meral:

…Sen kafanın içini değiştirmeden dışını zor değiştirirsin. Bence Türk İnkılabı’nın bundan daha büyük tarafı halka dini öğretmesidir. Halk dinin ne demek olduğunu öğrenince şapka giyene artık gavur demez. Eski devirde padişahlar halkı daha kolay soyabilmek için onlara din namına birçok korkunç öğütler verir ve onları miskinleştirirlermiş. Bilgiden, teşebbüsten, insanlık gururundan mahrum kalan halk padişahı Allah’ın vekili sanır ve onun dediğine körü körüne kanardı. Türk İnkılabı, bu yüzlerce yıldan beri kökleşmiş olan öldürücü itikatları bir hamlede söküp attı. Millete dinin ve dünyanın ne demek olduğunu açıkça gösterdi.”(Kocatürk,1933:9)

“Beş Devir” temsilinde, ülkenin içinde bulunduğu duruma kaderci bir yaklaşım getirmeye çalışan Ferhat, Şinasi karakteri tarafından eleştirilirken, Cumhuriyet dönemindeki laiklik ilkesinin doğrudan aktarıldığı görülmektedir.

“Ferhat:

Sen içini ne kadar temizlersen temizle, Mukadder değişmiyor bizim istememizle. Çocukluk görünüyor bana heveslerimiz, Nereye ulaşacak haykırsak seslerimiz? Yalvarsak dua etsek rabbimiz bizi duyar, Arzumuz olmuyorsa elbet bir hikmeti var.

Şinasi

Karışıyor ağzında yine siyasetle din, Sende mi bu sözleri bize söyleyecektin? Yoksa beyaz kefeni sende mi geydin diri! Tevekkül, esaretle miskinlik felsefesi, Tevekkül, mazlumların göğe vurmayan sesi. Beklersin asırlarca gökten ümit beklersen, Kendi kuvvetinden um artık ne umarsan sen. At Şark’ın üzerine yakışmayan pasını.

Duy içinde maddeyi yenmek ihtirasını.”(Nayır,1933:9)

“Alp Aslan” oyununda ise “Beş Devir” temsilindekinden farklı olarak, başarıya ulaşmada dinsel öğeler ön plana çıkarılmaktadır. Bunun nedeni, piyeslerin yazıldığı farklı yıllarda izlenen politikanın değişkenlik göstermesi olabilir.

“Ebülkasım Han:

….Kur’an’ın Tanrı ordusunu ve onun büyük şerefi Alp Aslan’ı, değil bir Romen Diyojen, bütün sırtlanlar alemi bir araya gelseler gene dünya yüzünden söküp atamazlar.” (Kazanoğlu,1947:44)

“Ceza Hakimi” isimli oyunda hakim rolündeki Murat karakteri, hukukun üstünlüğünü vurgularken Cumhuriyet dönemindeki din anlayışı modeline de değinmektedir.

“Murat:

…Ben hakim sandalyesine oturunca yalnız bir şey ararım: Delil! Hakkı Teala’nın iltiması beni bir küçük delil kadar tatmin edemez…”(Tarus,1940:25)