3.4.2. ønönü Nahiyesi
ønönü’nün Osmanlı devletinin kuruluú arefesinde bir Türk yerleúim birimi oldu÷una dair belirtilere kroniklerde rastlanmaktadır. 541 numaralı evkaf defterindeki bir kayıttan söz konusu dönemde bahsi geçen ønönü Beyinin ødris Battal Bey olması muhtemeldir. Osmanlı fetihleri sonunda ønönü de denen Karacahisar sanca÷ının Orhan Bey’e verildi÷i görülmektedir. Ancak Orhan Bey’in buradaki faaliyetleri uzun sürmemiú, Germiyan Beyli÷i’ne ba÷lı Çavdar Tatarları ile yaúanan gerginli÷in ardından babası Osman Gazi tarafından øznik’in fethine hazırlık için düzenlenen seferlerin baúına geçirilmiútir. ønönü Nahiyesi’nde Orhan Bey’e direkt atıf yapılan sadece bir vakıf kaydının bulunması bunu desteklemeklemekte ve ayrıca, “selâtin-i mâziye” tabiri, ønönü’den ayrıldı÷ı dönemde babasının hayatta olmasından dolayı Orhan Bey’den ziyade babası Osman Gazi’yi iúaret etti÷ini düúündürmektedir.
Kanuni Sultan Süleyman döneminde, Nefs-i ønönü’de daha önce “ellici” oldukları kayıtlı olup, sonradan “kesimci” olan hass-ı hümayuna ba÷lı 30 hane bulunuyordu (BOA.TTD 438:233). XVI. Yüzyılın son çeyre÷ine gelindi÷inde “kesimci” kulların sayısında %100 oranında artıú gözlenmektedir. “Kesimciler”, bu dönemde 28 neferin yanı sıra 34 nefer de “bennak” veren “kesimciler” olarak 2 gruba ayrılmıútır (KKA.TTD 145:82b-83a). 34 neferlik “bennak-ı kesimciyan”, 26 bennak, 1 çift, 5 mücerred, 1 muhassıl ve 1 kadızadeden oluúuyordu. Bundan baúka 11 nefer taycı ve 25 nefer kesimcinin de Nefs-i ønönü’de meskûn bulunduklarını son sayımlardan anlayabiliyoruz (KKA.TTD 145:83a-b). ønönü, XVI. yüzyılda 3 mahalleden oluúuyordu: Mahalle-i Köhne, Mahalle-i Orta ve Mahalle-i Cedid.
1-Mahalle-i Köhne: Adından anlaúıldı÷ı gibi ønönü’nün ilk mahallesi olup, ilk sayımda
30 hane, 7 mücerred ve muaf zümreden olarak da 3 Sipahizade ve 1 Ehl-i berat olmak üzere 41 neferlik nüfusa sahipti (BOA.TTD 438:234). Son sayımda ise mahalle nüfusu 85’e yükselmiútir ki nüfus grupları da ayrıntılı bir úekilde verilmiútir. 7 çift, 2 nimçift, 28 bennak olmak üzere 37 hanenin yanı sıra muaf zümreden 7 Sipahizade, birer tane de imam, hatib, zaviyedar, muhassıl, kötürüm ve Âma kayıtlıdır (KKA.TTD 145:83a). Mahalle nüfusunun yaklaúık bir misli arttı÷ı anlaúılmaktadır.
2-Mahalle-i Orta: ønönü’nün en küçük mahallesiydi. ølk sayımlarda 10 hane, 1
(BOA.TTD 438:234), son sayımda 2 nimçift, 15 bennaktan oluúan 17 hane, 5 mücerred ve 1 imamdan müteúekkil 23 nefer vergi nüfusuna ulaúmıútır (KKA.TTD 145:83b).
3-Mahalle-i Cedid: ønönü’nün en son kurulan mahallesidir. 438 numaralı deftere göre
24 hane, 3 mücerred, 1 imam ve 3 do÷ancının meydana getirdi÷i 31 neferlik vergi nüfusunu haviydi (BOA.TTD 438:234). Son sayımlarda ise nüfus gruplarının yine ayrıntılı bir úekilde verildi÷ini görmekteyiz. 1 çift ve 24 bennaktan oluúan 25 hane, 19 mücerred, muaf olarak da 6 Sipahi, 1 ømam, 1 Pir, toplamda ise 54 nefer ile meskun oldu÷u görülmektedir (KKA.TTD 145:83b). Mahalle nüfusunun yüzyılın ilk yarısından son yarısına kadar yaklaúık %75 oranında artıú gösterdi÷i anlaúılmaktadır.
“merdan-ı kal’a-i ønönü” baúlı÷ında 21 nefer daha ønönü’nün nefsinde yaúamaktaydı (KKA.TTD 145:84a). Son sayımda bunlar ile beraber ønönü nefsinde toplam vergi nüfusu 184’e ulaúmaktaydı.
3.4.2.1. Bozüyük
Antik ça÷larda “Lamounia” olarak belirtilen bölgenin, Frigya ya da Bitinya bölgesinde kalıp kalmadı÷ı, eyaletlerin tam sınırında bulunmasından dolayı tartıúma konusu olup, Bizans askeri yolunun geçiú güzergâhındaki bir yer olan Bozüyük, Sultanönü Sanca÷ı’nın Hüdavendigar Sanca÷ı sınırında yer alan ønönü nahiyesine ba÷lı bir kaza merkezi durumundadır.
Osmanlı arúivinde bulunan bazı belgelerde Bozüyük, “nam-ı di÷er Karadona” úeklinde belirtilmiútir. Karadona adının ne zamandan bu yana kullanıldı÷ı konusunda kesin bir bilgimiz olmamakla beraber, Bozüyük adı, MAD 27 Sultanönü vakıf defterinde “Nefsi Karadona nam-ı di÷er Bozüyük” úeklinde geçmektedir. Kuyud-ı Kadime arúivindeki 541 numaralı Sultanönü Evkaf Defterinde ise “nefs-i Bozöyük nam-ı di÷er Kara Dona dahi derler” úeklinde geçen bu kayıtlardan da anlaúıldı÷ı gibi Kara Dona, Bozüyük’ün di÷er adıdır.
Kara Dona6 adı, yerel rivayette Bozüyük’te yaúamıú, orada ölmüú ve mezarı Bozüyük’te Tekke mahallesinde olan bir kiúiye aittir. Adının Kara Dona ya da Hamza oldu÷u anlaúılan bu kiúi hakkındaki yerel rivayetlerde, Horasan erenlerinden olup, Ertu÷rul
6 O÷uznamelerde bahsedilen Kara Dona Be÷, Kazan Han kardeúi olarak zikredilmektedir. Geniú bilgi için bkz. M. Fahrettin Kırzıo÷lu, Dede-Korkut O÷uznameleri, I. Kitap, Ankara, 2000 s. 87-89.
Gazi’nin habercili÷ini yaptı÷ı, esmer tenli oldu÷undan Kara Hamza, Kara Dona diye anıldı÷ı, Ertu÷rul Gazi’nin gaza arkadaúı ve sır orta÷ı oldu÷u, Savaúlarda birçok yararlık gösterdi÷i, ønönü beyinden aldı÷ı haberi Ertu÷rul Gazi’ye götürürken Kızıl Tepe’nin kuzey-batısında Bizans askerleri ile çatıúmaya girerek orada úehit düútü÷ü bilgileri bulunmaktadır (Kurulay, 2004:89-90).
Bozüyük, XVI. Yüzyılda “Devlet-i Âlîyye” zamanında, Sultanönü Sanca÷ına ba÷lı olan ønönü’nün kaza merkezi durumundaydı. Sultanönü sanca÷ı sınırları, akarsulara göre çizilmiú olup, güney sınırını Sakarya nehri ve nehrinin kolu olan Seydi suyu, do÷u, kuzey ve kuzeybatı sınırını tamamen Sakarya nehri oluúturmaktadır. Kuzeybatıda en son yerleúim yeri Lefke’dir. Buradan itibaren güneydo÷uya do÷ru Seydi suyuna kadar olan sınırı ise Kütahya’dan gelen Porsuk çayı oluúturmaktadır (Do÷ru, 1992:87). XVI. yüzyılda Sultanönü sanca÷ı; Bilecik, Eskiúehir, ønönü, Seyitgazi kazaları ve Günyüzü nahiyesinden oluúmaktadır. Bu dönemde ønönü merkez mahallelerinin yanında Bozüyük’te de Kasım Paúa’nın banisi oldu÷u imaret vakfının etrafında kurulmuú vakıf mahalleler bulunuyordu. Bozüyük’ün geliúmesinde Kasım Paúa’nın kurdu÷u vakfın büyük rolü olmuú ve Lefke örne÷indeki gibi kuluçka döneminde bir yerleúim merkezinin oluúma süreci tahrir defterlerinden izlenebilmiútir.
Söz konusu yerleúim birimi ve Kasım Paúa’nın Evkaf-ı hayriyesi için, 1555 tarihinde Bozüyük’ten geçen Ogier Ghiselin De Busbecg: “Boz-Öyük’te bir handa konakladık. Han karúısındaki yüksek bir yerde bir kaya vardı. Kayayı oyarak bir sarnıç yapmıúlar, dibinden açtıkları bir arkla suyu yola kadar akıtmıúlardı. Eskiden halk bu sarnıcı karla doldurur, kar eriyince dipteki su kanalından aúa÷ıya do÷ru akıp yola gelirdi. Yolcular da bu buz gibi so÷uk su ile susuzluklarını giderirlerdi. Herkesin faydalandı÷ı bu gibi tesislere Türkler çok de÷er verirler, bu tesisleri yapanların Allah indinde sevap iúledi÷ine inanırlar.” úeklindeki mülahazalarını paylaúmıútır (de Busbecg, 1947:53). Busbecg ile aynı gezide bulunan Hans Dernschwarn, ise “Sa÷ tarafta bir çeúme gördük. Çeúmeden, bir parmak kalınlı÷ında su akıyordu. Sol tarafta yolun baúında 13 ayak uzunlu÷unda bembeyaz, cilalı güzel bir mermer sütun duruyor. Burada kazı yapılmıú. Yanı baúında bir kulübe var. Aúa÷ı yukarı altı yıl önce burası kazılarak eski taúlar çıkarılmıú. Vaktiyle burada bir úehir varmıú. Bir çeúme bulunmuú. Çeúmenin boruları varmıú, fakat su bulunamamıú. Bu sarp yerler, Osmanlılar Anadolu’ya ve oradan bu
havaliye geldikleri sıralarda eúkıyaya sı÷ınaklık ederlermiú. ùimdi bulundu÷umuz bu úehre yakın bir yerde, da÷ın ete÷inde eskiden büyük bir úehir varmıú. Bu úehir vaktiyle yolun iki tarafında kurulmuú. Altı yıl önce yapılan kazılarda (!) çıkarılan taúlar, sütunlar, kaideler bu eski úehrin kalıntıları imiú. Kazı yapılan yerin hemen yakınında derin bir çukurda su vardı. Çukur pek büyük de÷il. ønsan üzerinden atlayabilir. Bu birikinti suda yengeç ve kayabalı÷ı gördük. Türkler, balık avlamasını bilmiyor. Bu iú için ellerinde gereç yok. Ama belki de yengeç ve balık tutmayı denemiú olabilirler” ifadelerini kullanmıútır (Dernschwarn, 1987:223).
Bozüyük’de Kasım Paúa evkafı çevresinde ilk sayıma göre 4, son sayımda ise 3 mahalle göze çarpmaktadır.
1-Mahalle-i Yenihan: Kasım Paúa’nın evkafı içinde bulunan hanın çevresinde
kuruldu÷u anlaúılan mahallede ilk sayımda 1’i Sipahizade olmak üzere 25 nefer kayıtlı iken (BOA.TTD 438:145; BOA.MAD 27:82), yüzyılın son çeyre÷inde nüfusunun 79’a yükseldi÷i görülmektedir (KKA.TTD 541:42b). Mahalle nüfusunun yarım yüzyıl içinde 2 mislinden fazla arttı÷ı gözlenmektedir.
2-Mahalle-i Cami-i Cedid (ùerif): Kasım Paúa külliyesinin içinde bulunan caminin
etrafında kuruldu÷u anlaúılan bu mahallede ise, ilk ve son sayımda kayıtlı nefer sayısı de÷iúmemiú ve 33 olarak tesbit edilmiútir (BOA.TTD 438:145; BOA.MAD 27:83; KKA.TTD 541:43a).
3-Mahalle-i Öyük-dibi: Söz konusu mahalle, ilk sayımda 9 neferlik vergi nüfusuyla
mütemekkin iken (BOA.TTD 438:145; BOA.MAD 27:82), son sayımda nüfusunda büyük bir geliúme görülmüútür. Dördü ehl-i berat olmak üzere 56 nefere sahip olan mahalle, en büyük ikinci mahalle konumundadır (KKA.TTD 541:43a). Söz konusu mahallede nüfusun yaklaúık 5 misli arttı÷ı görülmektedir.
4-Pazarlı Mahallesi: Son sayımda yer almayan bu mahallede ise 27 numaralı deftere
göre 17 neferlik vergi nüfusuna sahipti. Bunlardan 7 tanesi, isimleri ayrıca belirtilerek Kasım paúa hazretlerinin kulları olarak kayıt altına alınmıúlardır (BOA.MAD 27:82). Söz konusu mahallenin, son sayımda Öyük dibi mahallesi ile beraber yazıldı÷ı düúünülebilir.
Osmanlı terminolojisinde “cuması kılınur, bazarı durur yer” olarak tarif edilen úehir kavramının Bozüyük ile prototipi sergilenmektedir. Mahallenin bir tanesi “Cuma” kılınır camii etrafında geliúmiú, bir tanesi de Pazar etrafında oluúmuú bulunuyordu. Eski bir yerleúim birimi etrafında kuruldu÷u anlaúılan Öyük-dibi Bozüyük’ün en az nüfuslu bölgesiyken Pazar mahallesinin ortadan kalkmasıyla paralel olarak geliúme göstermiútir. Bozüyük’de nüfusun, ilk sayımlara göre toplam 84, son sayımlara göre ise tam %100 artarak 168 nefer ile mukayyed oldu÷u görülmektedir7.
ønönü nefsini oluúturan 3 mahallede toplam nüfusu 127 nefer iken, kesimci ve taycı cemaatlerinin de katılmasıyla merkezin toplam nüfusu 240 olarak hesaplanmaktadır. Bozüyük mahallelerinde ise toplam 168 neferin meskûn oldu÷u görülmektedir. ønönü ve Bozüyük merkezinde toplam 398 neferin mütemekkin oldu÷u ve yüzyılın ilk yarısından son yarsısına kadar nefsin nüfusunun, yaklaúık 2 misli arttı÷ı gözlenmektedir (Bkz. ùekil 4). Tesbit edilen 398 nefer nüfusun 291 neferi (%73) hane, 30 neferi (%8) mücerred, 77 neferi (%19) ise, muaf gruplar oluúturmaktadır (Bkz. ùekil 5). Söz konusu muafların 59 neferi ønönü, 18 neferi ise Bozüyük nefsinde bulunmaktadır. ønönü nefsinde nüfusu oluúturan hane grubunun yüzyılın ilk yarısından ikinci yarısına kadarki artıú hızı 2,5 katından fazla olmuútur ki bu babda Bilecik nefsi ile benzerlik göstermektedir. Mücerred ve muaf gruplar artıú göstermesine ra÷men, toplam nüfusun ancak %27’ sini oluúturmaktadır (Bkz. ùekil 6).
7 ønönü nahiyesi dâhilinde yer alan Bozüyük kasabasının sınırları da defterlerde sarih bir úekilde açıklanmıútır. Defterlerde “Bozüyük sınırı bunlardır ki zikr olunur: Akçapınar ve Gölcük ve Bo÷dan Oluk ve Orta Köprü ve Uzunkavak geçidi ve Defterdar De÷irmeni köprüsü ve Vakf-ı Dona burnuna Hoca Ali Pınarı ve Yemiúlü Pınarı ve Köprülü Delisu meúhedi ve Baúpınar ve Eskiköy ve Karye-i Hasunlar ve Karye-i Çay ve Taúluça ve Karye-i Günyarık ba’dehû Akçapınar’a varid.” ùeklinde bu sınırlar açıklanmıútır.