Benlik Saygısını Etkileyen Etmenler 48

Çocukların benlik saygısı birçok faktörden etkilenmektedir. Çocukların içinde bulundukları aile ortamı, arkadaş çevresi, öğretmenleri benlik saygısını etkilemektedir. Ayrıca çocukların fiziksel görünüşleri, yetenek ve kabiliyetleri, sosyo-ekonomik durumları da benlik saygısını etkileyen önemli faktörlerdendir. Bireye karşı nasıl davranıldığı, akranlar, aile ve öğretmenler tarafından gönderilen mesajlar, özellikle benlik saygısı ve benlik kavramının hala gelişmekte olduğu çok küçük yaşlarda, bireyin kendini nasıl hissettiği üzerinde etkilidir.

Kuzgun (2002) öğretmen davranışlarının, çocukların benlik saygısı gelişiminde önemli bir yer tuttuğuna inanmaktadır. Kuzguna göre, çocuklardaki başarma duygusu benlik saygısı ile yakından ilişkilidir. Okul ortamındaki akran ilişkileri ve öğrenci öğretmen iletişimi çocukların kendilerini olumlu ve ya olumsuz değerlendirmesinde etkili rol oynamaktadır. Öğretmenlerin, çocukların başarısızlık durumlarındaki tutum davranışları ve yönlendirmeleri benlik saygısının gelişimi etkilemektedir. Başarısızlık ve değersizlik duyguları yaşayan bir çocuğa, başarılı olması için ne yapması gerektiğini açıklayan, onunla destekleyici bir iletişim modeli oluşturan ve çocuğun yeniden özgüven kazanmasında etkili olan öğretmeni çocuğun benlik saygısının artmasında da önemli bir rol üstlenmiş olacaktır.

Anne- baba tutumlarının çocuktaki benlik saygısının gelişimi üstündeki etkilerini araştıran Coopersmith’e göre, ebeveynlerin daha yakın, içten ve samimi bir tarzda çocuklarına yaklaşmaları, çocukları ile daha ilgi, özenli olmaları çocukların benlik saygılarının gelişiminde olumlu etki yaptığını belirtmektedir. Coopersmith, çocuklara belirli sınırlar içinde özgür hareket edebilme imkânı sağlamanın, çocuğun kendini ifade etmesinde önemli bir nokta olduğunu ve bu tarzda yetişen çocukların kendileri ile daha barışık olduğunu ifade etmektedir.

Stanley Coopersmith, benlik saygısı gelişimini etkileyen dört temel etmenden söz etmektedir, bu temel noktalar şu şekilde sıralanmaktadır;

1- Çocuğun başkalarından kendi benliğine karşı algıladığı değer, sevgi, övgü ve ilgi.

2- Çocuğun başarı deneyimi, çevresi içinde algıladığı durumlar.

3- Çocuğun başarı veya başarısızlıkla ilgili kişisel tanımları. Kendisinde olmasını istediği, başarı olarak belirlediği noktalar.

4- Çocuğun olumsuz tepki ve eleştirilerle başa çıkma tarzı (Buluş ve Cevher, 2007: 57).

Campbell (1990) akademik ve sportif alandaki başarının ve zor olaylarla baş etme becerilerinin ergenlerdeki benlik kavramı ve benlik saygısını yükseltebileceğini, bununla birlikte olumsuz yaşantı ve deneyimlerin (madde bağımlılığı, erken hamilelik, kötü akran ilişkileri) benlik saygısını düşürebileceğini belirtmektedir (Akt: Aktuğ, 2006).

Bazı çocukların benlik saygısını geliştirmesini zorlaştıran özel durumları olabilir. Yavuzer (2003)’e göre, fiziksel bir engeli, süreğen bir hastalığı, öğrenme güçlüğü veya dikkat problemleri bu durumlara örnek gösterilebilir. Veya bazı çocuklar sosyo-kültürel özelliklerden dolayı dışlanabilirler. Fakirlik, ilgisiz anne - baba, alkolizm veya yoğun kardeş rekabeti gibi çevresel ve sosyal baskılar, çocuğun benlik saygısını daha da azaltabilir. Bütün bu şartlar çocukların yüksek benlik saygısı geliştirebilme ihtimalini ortadan kaldırmaz ama zorlaştırdığı aşikardır.

Bireyin benlik saygısı düzeyi, hayatın birçok alanında bireyi etkileyen önemli boyutlardan biridir. Genel olarak baktığımızda, benlik saygısı düzeyi yüksek olan çocukların hem sosyal ilişkilerinde hem okul hayatında daha girişimci, daha güvenli ve daha istekli olduklarını görmekteyiz. Bu çocuklar daha meraklıdırlar ve yeni durumlarla karşılaşmaktan kaçınmazlar. Benlik saygısı düzeyleri düşük çocukların ise özgüvenleri düşük olmakta ve başarılı olma konusunda umutsuzluk yaşamaktadırlar. Buradan hareketle, yüksek ve düşük benlik saygısına sahip çocukların kişisel özellikleri ve çevresel koşuları daha yakından incelemekte fayda olacaktır.

Olumlu benlik saygısı, kişinin kendini tümüyle birey olarak kabul etmesi, kendine değer vermesi ve güvenmesi olarak tanımlanır. Yüksek benlik saygısına sahip olan bir kişi, kendini olumlu olarak değerlendirir ve güçlü yönleri hakkında kendini iyi hisseder. Kendine güvenen kişi zayıf olduğu yönlerde kendini geliştirmeye çalışır (Pope ve McHale, 1988). Carver ve Scheler (1988)’e göre eğer olaylar bir kişinin kontrolü dışındaki nedenlerden gelişirse, benlik saygısını etkilememektedir (Akt: Balat ve Akman, 2004: 18).

Yavuzer (2003)’e göre, yüksek benlik saygısı gösteren bireyler hayatlarının kontrolünü elinde tutma eğilimindedir. Yaşadıkları olumsuz olaylara karşı direnç göstermekte ve yeni girişimlere yönelmektedirler. Bu tarz bireyler kazandıkları başarıları kendi çabaları sonucunda elde ettiklerini düşünürler. Başarısızlık durumlarında yeniden motive olup daha çok çalışarak sonucu değiştirebileceklerinin farkındadırlar.

Maslow kendini gerçekleştirmiş bireylerin benlik saygılarının yüksek olduğunu belirtmektedir. Yüksek benlik saygısına sahip bir kişide görülen kişilik özelliklerinin bazıları şunlardır.

1- Gerçeğin bilinebilecek yönlerini doğru olarak algılar. Gerçeği olduğu gibi kabul eder. Bilinemeyecek olanların olabileceğini kabul eder.

2- Kendini ve başkalarını olduğu gibi kabul eder.

3- Yaşamın getirdiği olayları tam anlamıyla yaşayarak tadını çıkarma eğilimindedir.

4- Kendiliğinden hareket eder ve yaratıcı bir biçimde davranabilir.

5- Kendine ve yaşama gülebilir. Yaşamı bir çocuğun gözü ve kalbiyle görüp yasayabilir.

6- İnsanlığa değer verir ve onun sorunlarını ciddiye alır. 7- Son derece yakın ve derin birkaç dostu vardır.

8- Gerektiğinden çok çalışır ve sorumluluğunun farkındadır. 9- Dürüsttür ve savunucu değildir

10- Çevresinin farkındadır, sürekli çevresini araştırır ve yeni şeyler dener (Akt: Şahin, 2006: 56).

Benlik saygısı düşük olan bireyler, kendilerini değersiz ve yetersiz gören, olaylarla başa çıkma güçlerinin olmadığını düşünen, çevreden çabuk etkilenen, inanç ve tutumlarını kolaylıkla değiştiren bireylerdir. Bu bireyler günlük yaşamda karşılaştıkları streslerle başa çıkmada güçlük çekerler ve bu duygularını kontrol etmekten uzaktırlar.

Kuzgun (2002), çocukların başarısızlığında çevresindeki kişilerin tepkilerinin önemine dikkat çekmiştir. Ona göre düşük benlik saygısına sahip çocukların bu durumu göstermesine başarısızlık değil, çevresindeki kişilerin başarısızlık durumuna verdiği tepkiler neden olmaktadır. Olumsuz çevre etkilerinin düşük benlik saygısına neden olduğunu belirtmektedir. Kuzgun, başarısızlık durumunun hayatın doğal bir parçası olduğunu, bir kişinin her alanda başarılı olamayacağını, bu nedenle çocukların çevresindeki kişilerin çocuklarının başarısızlık durumlarını daha dikkatli değerlendirmeleri gerektiğini belirtmektedir.

bu çocukların kendilerini başarısız olarak değerlendirdiğini, çevresindekilere göstereceği olumlu bir özelliğinin olmadığını düşünerek utanç duygusu yaşadığını ve bu sebeplerden dolayı bunalıma girme eğilimlerinin yüksek olduğunu vurgulamaktadır.

Ayrıca benlik saygısı düşük olan çocukların, kaygı, çaresizlik ve depresyon düzeyleri yüksektir. Arkadaşlık ilişkileri zayıf, sosyal yaşamları fakir, özgüvenleri düşüktür.

Yavuzer’e göre düşük benlik saygısına sahip kişilerin bazı özellikler şunlardır; 1- Görevden, denemeden kaçınır. Bu tepki başarısızlık kaygısı ve güçsüzlük

belirtisidir.

2- Bir ise başladıktan kısa bir süre sonra bırakır. En ufak bir hayal kırıklığında yaptığı işten vazgeçer.

3- Kaybedeceğine veya başarısız olacağına inandığında yalan söyler. 4- Başkalarını suçlayarak veya dış etkenleri ileri sürerek mazeretler bulur. 5- Sosyal olarak geri çekilir, arkadaşlarıyla olan ilişkisini kaybeder ya da

azaltır.

6- “Hiçbir şeyi doğru yapamıyorum”, “ Kimse beni sevmiyor”, “Ben çirkinim”, “Bu benim hatam” Ve ya “ Herkes benden daha akıllı.” gibi kendine yönelik olumsuz kalıp yargıları vardır.

7- Övgü veya eleştirileri kabul etmede güçlük yaşar.

8- Diğer insanların kendisi hakkındaki düşüncelerinden ve olumsuz akran davranışlarından aşırı derecede etkilenir. Okulu hafife almak, dersi bölmek, saygısız davranmak gibi tavır ve davranışları benimser.

9- Evde ya aşırı derecede yardımcıdır ya da hiç yardım etmez (Yavuzer, 2003: 20).

Yüksek ve düşük benlik saygısına sahip bireylerin özelliklerini incelediğimiz zaman, benlik saygısının ne kadar çok dış faktörlerden etkilenebilir olduğunu ve bununla birlikte ne kadar çok bireylerin duygu, davranış ve düşünceleri üzerinde etkili olduğunu görmekteyiz. Yüksek benlik saygısına sahip olan bireyler daha olumlu ve istendik bir kişilik geliştirirken düşük benlik saygısına sahip olan bireyler daha kırılgan ve olumsuz kişilik özellikler geliştirirler.

Benlik saygısını etkileyen etmenleri daha iyi anlamak için bu alanda yapılmış bilimsel araştırmaları incelemek gerekir. Benlik saygısı ile ilgili yapılan araştırmalar, benlik saygısının gelişimini ve ilişkili olduğu değişkenler hakkında bize ayrıntılı bilgi verecektedir.