Belediye Başkanı Seçim Sistemi

Yürütme organı olan belediye başkanının ve karar organı olan belediye meclisinin seçimine ilişkin yeni sistemin Anayasanın 67. maddesinde geçen “seçim kanunlarının, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimde düzenlenmesi” ilkesini dikkate alınması gerekir. Yerel seçim sisteminde iki ilke arasında 2972 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 1984’ten itibaren yönetimde istikrar lehine temsilde adalet aleyhine dengesizlik oluşmuştur. Bu dengesizliğin temel nedeni belediye başkanının doğrudan halk tarafından seçilmesi ve belediye yönetimindeki güçlü başkan modeli zaten yönetimde istikrar aracı iken; belediye meclisi seçim sisteminin de yönetimde istikrar ilkesine uygun olarak başkanın ardında güçlü bir meclis çoğunluğu oluşturacak biçimde düzenlenmesidir.

Türkiye’de belediye başkanları 1963’ten buyana doğrudan halk tarafından seçilmektedir. Mevcut durumda belediye başkanlığı seçiminde, tek turda sonuç alınan ve en çok oy alan adayın seçildiği basit çoğunluk sistemi uygulanmaktadır. Belediye mevzuatı, yetki ve görevlerin paylaşımı ve karar alma süreçleri açısından düşünüldüğünde belediye yönetiminde yürütme gücünün başkanda toplandığı güçlü başkan modeli uygulanmaktadır.

Belediye başkanının doğrudan halk tarafından seçilmesi ve belediye yönetimindeki güçlü başkan modelinin devam etmesi yönetimde istikrar ilkesinin hayata geçirilmesinde önemli iki husus olduğundan yeni seçim sisteminin de temellerini oluşturmaktadır. Bununla birlikte belediye başkanı seçim sistemi ve güçlü başkan modelinde bazı iyileştirmeler önerilecektir. Temsilde adalet ilkesini güçlendirecek ve böylece iki ilke arasında dengeyi sağlayacak temel öneriler ise belediye meclisi seçim sistemine yönelik olacaktır.

Belediye başkanı seçim sistemini tartışırken “maliyet ve idari kapasite açısından seçim

sürecini sürdürülebilir kılma” ve “seçimleri erişilebilir ve anlamlı kılma” kriterlerini109

göz önünde bulundurmakta fayda vardır. Tek turlu seçim maliyetler ve zaman açısından daha ekonomiktir. Tek turlu seçimin seçim kurullarınca yürütülmesi daha kolaydır. Tek turlu seçimde seçim yarışı, siyasal rekabet ve seçim atmosferi seçim günü

tamamlandığında bitmektedir. Seçmenler açısından anlaşılması kolay ve basit bir oylama yöntemidir. İki turlu sistemde, seçmenler desteklediği aday/parti ikinci tura kalmadıysa ve ikinci tura kalan adayları/partileri beğenmiyorsa/benimsemiyorsa sandığa gitmeme veya boş/geçersiz oy verme yolunu seçebilmektedir. Bu durum seçime katılım oranını düşürebilmekte; hatta ikinci turdaki katılım oranı ilk turdaki katılım oranının altında kalabilmektedir. Ayrıca iki turlu seçimde çok kısa bir süre sonra tekrar sandığa gitmek, seçmenlerde seçim yorgunluğu yaratabilmektedir.

Belediye başkanı seçim sistemiyle ilgili olarak “yerel seçim ittifakı” başlığında, partilerin ittifak yaparak ortak aday gösterebilmesi önerilmiştir. İttifakların partilerin oylarını konsolide etme etkisi ve yine ittifakların yarışan aday sayısını azalttığı gerçeği, seçim sonucunda kazanan adayın daha yüksek bir oy yüzdesiyle seçilme potansiyelini ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenlerle, mevcut belediye başkanlığı seçim sisteminin, seçim ittifakına dair öneriler eklemlenerek devam etmesi düşünülmektedir. Belediye başkanlığı seçimiyle ilgili bazı tartışmalı konulara aşağıda yer verilmekte ve iyileştirme önerileri sunulmaktadır.

Belediye başkanlığı seçimlerinde, az rastlanılan bir durum olmakla birlikte, oylarda eşitlik çıkabilmektedir. Yasal boşluk olan bu konuda seçim kurulları eşit oy alan adaylar arasında kura çekerek kazananın belirlenmesi yönünde bir teamül oluşmuştur. Kura yerine bu seçim çevresinde seçimin yenilenmesi de bir seçenektir. Ancak bu seçenek de süreci uzatması ve maliyetli oluşu nedeniyle uygun görülmemektedir. Ayrıca yenilenen seçimlerde de oylarda eşitlik çıkabilir. Böyle bir durumda nasıl bir yol izleneceği kanunda açıkça düzenlenmelidir. Bu kapsamda eşit oy alan adaylar kabul ederse aralarında kura çekilerek kazananın belirlenmesi; adayların kura çekilmesini kabul etmemesi durumunda eşit oy alan adaylar arasından, belediye meclisinin ilk toplantısında

meclis tarafından seçim yapılması önerilmektedir110.

Belediye başkanlığı seçiminin seçim işlemleri sebebiyle iptaline karar verilmesi halinde, bu karardan sonra gelen 60. günü takip eden ilk Pazar günü seçim yenilenmektedir. Yenileme seçimi sonuçlanana dek belediye başkanlığı görevini kimin yürüteceği

110 Belediye başkanlığı seçiminde oyların eşit çıktığı seçim çevresinde, belediye meclisi seçimlerinin yenilenmesine karar verildiyse belediye meclisinin toplanarak eşit oy alan adaylar arasından seçim yapması mümkün olmayacaktır. Böyle bir durumda belediye başkanlığı seçiminin de yenilenmesi uygun olacaktır.

mevzuatta açıkça belirlenmemiştir. Bununla birlikte, 5393 sayılı Kanunun 46. maddesi kıyasen uygulanmakta, belediye başkanlığını büyükşehir ve il belediyelerinde İçişleri Bakanı, diğer belediyelerde Vali tarafından görevlendirilen kişi yürütmektedir. Konunun kanunda açıkça düzenlenmesi; bu süre zarfında belediye başkanlığının atanmış bir kişi tarafından değil, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından seçeceği bir başkan vekili

tarafından yürütülmesi önerilmektedir.111

Belediye başkanı seçimiyle ilgili tartışmalı bir başka konu, detayları daha önce açıklanan, kazanan adayın mazbatasının (seçildiğine dair tutanak) iptal edilmesi ve en çok oy alan 2. adaya mazbata verilmesi yönündeki YSK içtihadıdır. Seçim kurullarının hatasından/ihmalinden dolayı seçilme yeterliliğine sahip olmayan bir aday seçime girmiş ve seçimi kazanmışsa, onun yerine en çok oy alan 2. adayı başkan ilan etmenin, gerçekleşen seçmen iradesini gasp etmek anlamına geleceği ve kamuoyu vicdanını zedeleyeceği düşünülmektedir. Böyle bir durumda seçmen iradesinin tam olarak gerçekleşmesi bakımından belediye başkanlığı seçiminin iptal edilmesi ve seçimin yenilenmesi önerilmektedir.

2019 yerel seçimlerinde tartışmalara neden olan başka bir sorun daha bulunmaktadır. Oy pusulası büyükşehir belediye başkanlığı seçiminde beyaz, belediye başkanlığı seçiminde mavi, belediye meclis üyeliği seçiminde sarı ve il genel meclis üyeliği seçiminde turuncu renk kağıt üzerine siyah renk basılmış ve “Evet” mühründe de siyah mürekkep

kullanılmıştır. Seçmenlerin parti logosu üzerine mühür bastığı112; oy sayımında, mührün

farkına varılamadığı ve bu nedenle oyların geçersiz sayıldığı örnekler olmuştur.113

Gerçekleşmiş seçmen iradesini sakatlayan bu durumun önüne geçilmesi için, tüm seçim türlerine ait oy pusulalarında parti logolarının orijinal renkleriyle yer alması önerilmektedir. Seçmenlerin (özellikle yaşlılar, okuma-yazma bilmeyenler, görme engelliler için) oy kullanma kolaylığı açısından da renkli logo kullanımı önemlidir.

111 Belediye başkanı seçimiyle birlikte belediye meclisi seçiminin de iptal edildiği seçim çevrelerinde, mevcut uygulamaya devam edilecektir.

112 Partilerin seçim kampanyalarında seçmenleri parti logoları üzerinden yönlendirdikleri bilinmektedir. Örneğin Ak Parti için “mührü ampule bas”, CHP için “mührü bas altıoka”, MHP için “mührü üç hilale vur” sloganları kullanılmıştır.

113 Bu konu özellikle İstanbul büyükşehir belediye başkanlığı seçimine yönelik itirazlar sonucu oyların yeniden sayılmasında gündeme gelmiştir. Ancak konuyla ilgili herhangi bir resmi veri açıklanmadığından, bu şekilde geçersiz sayılan oyların boyutu hakkında bilgi sahibi olunamamaktadır.

Belediye başkanı seçim sisteminin ele alındığı bu başlıkta; bir “yönetimde istikrar” aracı olarak belediye başkanının doğrudan halk tarafından seçilmesi ve bu seçimde en çok oy alan adayın seçildiği ve tek turda sonuçlanan basit çoğunluk sistemine devam edilmesi uygun görülmektedir. Maliyet, zaman, seçim yönetimi ve seçmenlerde oluşabilecek seçim yorgunluğu gibi nedenlerle iki turlu seçim önerilmemiştir. Belediye başkanlığı seçiminde partilerin ittifak yaparak ortak aday göstermesinin önü açılmaktadır. Belediye başkanlığı seçimlerinde eşit oy alan adaylar arasında kura çekilmesi, mazbata iptali ve mazbatanın 2. sıradaki adaya verilmesi gibi bazı tartışmalı konulara yönelik adil ve seçmen iradesini korumayı amaçlayan öneriler getirilmiştir.

Güçlü başkan modeline devam edilmekle birlikte, belediye başkanı karşısında belediye meclisini güçlendirecek öneriler “belediye meclisi seçim sistemi” ve “belediye başkanı-belediye meclisi ilişkilerinde yeni kurgu” başlıklarında ayrıca tartışılmaktadır.