Beşeri Sermaye Yatırımları

Fiziksel yatırımlar bir ülkenin ekonomisinin veya ülke ekonomisi içerisindeki işletmelerin gelişip uluslararası piyasalarda yer edinebilmesi, verimliliğini ve kârlılığını yükseltebilmesi için yeterli değildir. Bir ülkenin ekonomisinin veya bir işletmenin uzun vadede başarısı beşeri sermaye kaynaklarının nitelikleri ile sınırlı ve orantılıdır. İşin niteliğine uygun eğitim- öğrenime sahip beşeri sermayenin varolması makro ve mikro ekonomik düzeylerde başarılı olmanın önemli sebeplerindendir(66).

Beşeri sermaye birikiminin artırılması beşeri sermayeye yapılan yatırımlarla ilişkilidir. Bireysel manada olduğu kadar toplumsal refah açısından da beşeri sermaye birikiminin artırılması önemlidir. Çünkü işi olmayan bireyler ülke için refah kaybı yaratmakta ve tam istihdam sağlanamamaktadır(67). “Beşeri sermayenin daha etkin bir yapıya sahip olabilmesi ve kendini oluşturan bilgi, beceri ve diğer nitelikleri kazanmasına yönelik olarak yapılan faaliyetlere beşeri

sermaye yatırımları denilmektedir”(68). Beşeri sermaye yatırımları diğer

yatırımlar içinde daha uzun vadede ürün verecek olan yatırımlardır.

64) Mehmet, a.g.m., s. 82.

65) Mehmet Karagül, Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Türkiye Boyutu, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, No: 37, s. 30.

66) Bilgehan Gökçen, Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Önemi: Adana İline İlişkin Uygulama, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2006, s. 17.

67) Kurnaz, a.g.t., s. 40. 68) Gökçe, a.g.t., s. 17.

Beşeri sermaye kaynaklarının ekonomik rolü hakkında ilk çalışma 1961 yılında Schultz tarafından yapılan ‘Beşeri Sermaye Yatırımları’dır.

Beşeri sermayeyi geliştirmeye yönelik faaliyetler beş kategoriye ayrılmıştır(69).

1. Sağlık olanakları ve hizmetleri, 2. İşbaşında yetiştirme,

3. Örgün eğitim,

4. Firmalar tarafından düzenlenmemiş olan yaygın eğitim programları, 5. İş olanaklarını geliştirmek için yapılan göçler.

4.1.2.1. Sağlık Olanakları ve Hizmetleri

Beşeri sermayeyi geliştirmeye yönelik faaliyetlerden ilki sağlık olanakları ve hizmetleridir. Sağlık “normal durumda doğumdan itibaren mevcut olan ya da özel bir geliştirme önemi olmaksızın çocukluk ve gençlik çağında gelişen tüm vücutsal özellikler ve yetenekler”(70) şeklinde tanımlanmaktadır.

Sağlık eğitimi, hijyen önlemleri, koruyucu aşılar, sağlık kontrolleri, erken tanıma muayeneleri sadece uzun vadede etkilidir. Tıbbın iyileştirici önlemleri kısa vadede beceri yeteneğinin tümden veya kısmen tekrar kazanılmasına sebep olabilir. Fakat rehabilitasyon önlemlerinden ötürü hastanın işyerine dönüşünü geciktirerek ve de üretim sürecinden uzak kalmasına sebep olarak beşeri sermaye kaybına yol açmaktadır. Sağlık yatırımlarının hem geçici hem de sürekli olarak ekonomideki insangücü potansiyelinin hacmini belirledikleri de görülmüştür(71).

69) Ünal, “İşgücü Piyasalarında Eğitimsel Niteliklerin Rolü”…, s. 749. 70) Hesapçıoğlu, a.g.e., s. 404.

4.1.2.2. İşbaşında Yetiştirme

Beşeri sermayeyi geliştirme yollarından ikincisi ise, insan kaynağının onu istihdam eden kurumlarda, işbaşında sistematik ya da informal yetiştirme programlarıyla geliştirmektir(72). İşgücü piyasalarının talep kısmını oluşturan işletmeler, ekonomideki toplam beşeri sermayenin bir kısmını üreten birimler olarak ele alınması gerekmektedir. Bu açıdan, neoklasik işgücü piyasası analizinde işbaşında yetiştirmeler de beşeri sermaye yatırımı olarak görülmektedir(73).

Beşeri sermaye teorisi, bireyin farklı niteliğe sahip olduğundan dolayı verimliliklerinde de farklılıklara sebep olduğu görüşüne dayanmaktadır. Bireylerarası nitelik farklılıkları olan zekâ ve beceri gibi bireylerin verimliliklerinin de birbirlerinden farklı olmasına neden olmaktadır.

İşyerinde eğitim, cari dönemde maliyet, gelecek dönemde fayda sağlamasından dolayı beşeri sermaye yatırımıdır. İşveren açısından işyerinde yetiştirme çeşitli maliyetleri vardır. Eğitim alan işçileri kontrol için istihdam edilecek ek denetçilerin maliyeti, eğitim sırasında yeni işçilerin normalden daha az üretmeleri şeklinde sıralanabilir.

İşyerinde eğitim; “genel eğitim” ve “spesifik işyerinde eğitim” olmak üzere iki grupta incelenmektedir(74)_{. Genel eğitimi beşeri sermaye ile donanmış}

kişinin tüm firmalarda kolaylıkla istihdam edilebildiği varsayımından yola çıkarsak açıklarsak genel eğitim işçilerin marjinal üretkenliklerini tüm firmalar genelinde artırır. Eğitimin toplam maliyetini firmanın üstlendiğini varsayarsak firma işçiye eğitim dönemi boyunca fırsat ücreti kadar ücret öder. Böylece

72) Kurnaz, a.g.t., s. 46.

73) Özgür Baykal, “1980 Sonrası Türkiye’de Kamusal Eğitim Harcamalarının Analizi (1980-2003)”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2006, s. 35.

eğitimin dolaysız giderleri karşılanır(75). Spesifik işyerinde eğitim ise sadece eğitimi veren firmada kullanılabilen sadece o firma için işçinin verimliliğini artıran eğitimdir. Spesifik özellik taşıması da işçinin sadece bir firmaya yönelik üretim sürecinde eğitilmesindendir(76).

4.1.2.3. Örgün Eğitim

Beşeri sermaye kuramı eğitim ekonomisi araştırmalarının odak noktasını meydana getirmektedir. Beşeri sermaye kuramına göre eğitime yapılan yatırımların artmasıyla kişilerin verimlilikleri artarak, onların daha yüksek kazanç sağlamalarına neden olacaktır. Bu bağlamda diğer faktörler sabitken (ceteris paribus) daha verimli işgücü, daha yüksek ücret geliri elde etmekte ve emeğin daha verimli olabilmesi için se de daha fazla eğitim yatırımına ihtiyaç vardır. (77)

Eğitim bazı kişiler için tüketim malı olsa da pek çok kişi için geleceğe yapılan bir yatırımdır. Bu bağlamda diğer yatırım türlerinde olduğu gibi, eğitimin de maliyeti ve getirisi vardır. Eğitim yatırımlarından, daha yüksek gelir elde etmek, daha iyi iş tatmini sağlamak, daha iyi istihdam olanakları, daha yüksek statü ve sosyal prestij gibi getiriler beklenmektedir.

Eğitim yatırımlarının maliyetleri üç grupta incelenebilir(78): i. Doğrudan maliyetler,

ii. Fırsat maliyeti, iii. Psikolojik maliyet,

75) Elliott, a.g.e., s. 161. 76) Biçerli, a.g.e., s. 244.

77) Işıl Ünal, “Eğitim Ekonomik Rolü ve Türkiye ile İlgili Bulgular”, III. İzmir İktisat Kongresi, 4-7 Haziran 1992, Sosyal Değişim ve Sosyal Geliştirme Stratejileri, DPT Yayınları, Ankara 2003, s. 227. 78) Biçerli, a.g.e., s. 232.

Doğrudan maliyetler, harç ücreti, kitaplar, diğer eğitim araç-gereçleri için yapılan harcamalardan meydana gelmektedir. Eğitim zaman alıcı bir yatırım olduğundan genellikle bireyleri aynı zamanda başka faaliyetlerde bulunmaktan alıkoymaktadır. Eğitim yatırımlarının alternatifi piyasada çalışmak olduğu için fırsat maliyeti hesaplanırken kişinin okulda olmak yerine çalışıyor olması durumunda ne kadar gelir elde edebileceği düşünülmektedir. Yapılan çalışmalar, fırsat maliyetinin toplam eğitim maliyetlerinin % 70’ini göstermektedir(79). Psikolojik maliyetler ise öğrenme zorluğu çeken ve ciddi şekilde huzursuzluk duyan kişilerin üstlendiği maliyetlerdir(80).

Eğitimin bireysel getirisi olduğu gibi sosyal getirisi de vardır. Eğitim yatırımlarının yalnız bu yatırımı yapan kişilere değil başka kişilere de faydaları vardır. Eğitimin maliyeti de sadece okul harçlarından oluşmamakta ve ek maliyetleri de vardır. Bu açıdan sosyal getiri oranı; toplumun kaynakları eğitime harcamakla ne elde ettiğini belirten orandır(81).

Birey beşeri sermaye kuramına göre yatırım için karar verirken eğitim maliyetleri ile eğitimin beklenen getirilerini karşılaştırmaktadır. Birey bu durumda yatırıma bağlı olarak elde edilen net faydaları değerlendirir. Fırsatlardan hangisinin en fazla net fayda sağladığını bulmanın diğer bir yolu ise her projenin bugünkü net değerini hesaplamak ve karşılaştırmaktır. Yatırımın net bugünkü değeri sıfırdan büyük olduğu sürece yatırım kararı alınmaktadır. Net bugünkü değerin pozitif olması getirilerin bugünkü değerlerinin, maliyetlerin bugünkü değerinden büyük olmasıdır ve eğitim yatırım kararı ekonomik manada rasyoneldir. Yatırım sonrası ulaşılan gelir akımının süresine göre beşeri sermaye yatırımının bugünkü net değerinin büyüklüğü belirlenecektir(82).

79) Biçerli, a.g.e., s. 233. 80) Elliott, a.g.e., s. 149. 81) Biçerli, a.g.e., s. 256.

82) R. Campbell McConnel, S.L. Brue, D.A. Morcpherson, Contamporary Labor Economics, Sixth Edition, London, McGraw-Hill Compenics Press, 2003, s. 93.

4.1.2.4. İş Olanaklarını Geliştirmek için Yapılan Göçler

Beşeri sermaye birikiminde, beşeri sermaye göçü önemli bir role sahiptir. Diğer ülkelerden bireylerin çalışmak ve eğitim için bizim ülkemize gelmeleri veya bizim ülkemizden diğer ülkelere gitmeleri beşeri sermayenin göçünde etkili olan nedenlerin başında gelmektedir. Beşeri sermaye göçünde etkili olan diğer sebepler ise; iş bulma imkanlarının çokluğu, ücretlerin yüksek olması, iş ortamının uygunluğu ve okuma fırsatlarının bolluğudur. Az gelişmiş ülkelerdeki politik baskılardan dolayı gelişmiş ülkelere önemli ölçüde beyin göçü olmaktadır. Bu durum da beşeri sermaye göçünde önemli bir paya sahiptir(83).

İşgücü en yüksek ücretin ödendiği bölgeye göç ettiği için bölgesel işgücü arzı değişmekte ve o bölgede etkili olan ücret seviyesi etkilenmektedir. İş gücü başka bir bölgeye göç ettiğinde bölgede işgücü arzı azalmakta, ücretler artmaktadır. İşgücünün göç ettiği bölgede ise işgücü arzı artarken ücret seviyesi düşmektedir. Göç ve iş aramaya yönelik harcamalar beşeri sermaye yatırımı olarak değerlendirilmektedir. Her ne kadar yapıldığı dönemde maliyet oluştursalar da uzun vadede beşeri sermaye yatırımı olarak değerlendirilmektedir.

5. İŞGÜCÜ PİYASASI KURAMLARI