BAĞLANTILI HAKLAR (KOMŞU HAKLAR)

Bazı kişilerin ortaya koydukları fikrî çabalar, nitelik itibariyle her ne kadar kanunda yer alan “eser” kavramına ait nitelikleri haiz olmasa da varoluşları bakımından fikrî mülkiyet dünyasına önemli bir katkı sunmaktadır. Bu çabalar, fikir dünyasına katkıda bulunmalarının ve esere nitelik olarak benziyor olmalarının yanı sıra, eserin hedef

kitleye ulaşması noktasında da önemli bir işlev üstlenmektedir341_{. Bu nedenle kişilerin}

sundukları ve eser niteliğinde olmasa da fikrî anlamda önem arz eden bu çabalar kanun

kapsamında koruma altına alınmıştır342_.

Kişilerin ortaya koydukları bu fikrî değerleri ifade etmek için zaman içerisinde “sınır haklar, akraba haklar, bağlı haklar, komşu haklar” gibi çeşitli kavramlar arasından 4110 sayılı kanunla “komşu haklar” terimi tercih edilmiştir.

Komşu hakların detaylandırılması, Eser Sahibinin Haklarına Komşu Haklar

Yönetmeliği’nde343 _{yapılmıştır. Yönetmeliğin m.4/a hükmüne göre, komşu hak kavramı,}

“Eser sahibinin haklarına zarar vermeden ve onun rızası ile bir eseri özgün biçimde icra

341 _{Arkan Azra s.40; Arslanlı, s.49-50; Tekinalp, s.270.}

342 _{Gökyayla, s.183.}

122

eden veya icrasına katılan, bir icrayı ya da sesleri ilk defa tespit eden, yayınlayan gerçek ve tüzel kişilerin münhasıran sahip oldukları; icrayı tespit etme, çoğaltma, kiralama, telli- telsiz her türlü araçla yayınlama ve kamuya açık yerlerde temsil suretiyle bundan faydalanma haklarını” ifade etmektedir.

FSEK m.1/B ve m.80/1 maddelerinde, eser sahibinin haklarına halel getirmemek suretiyle ve izni dâhilinde bir eseri özgün bir biçimde yorumlayan, tanıtan, anlatan, söyleyen, çalan ve çeşitli biçimlerde icra eden sanatçıların, bir icra ürünü olan veya sair sesleri ilk defa tespit eden fonogram yapımcıları ile radyo-televizyon kuruluşlarının komşu haklara sahip olduğu ifade edilmiştir.

Komşu haklar kavramının bir üst çatısı olarak 4630 sayılı kanun ile yapılan değişiklik neticesinde FSEK m.1/B-j bendiyle “bağlantılı hak” kavramı ihdas edilmiştir. Buna göre “bağlantılı hak” kavramı, “Eser sahibinin manevî ve mali haklarına zarar vermemek kaydıyla komşu hak sahipleri ile filmlerin ilk tespitini gerçekleştiren film yapımcılarının sahip oldukları haklar” olarak tanımlamıştır. Film yapımcısının, bağlantılı hak sahibi olarak değerlendirilebilmesi için eser sahiplerinden veya icracılardan malî hakları devralmalıdırlar. (Komşu Hak. Yön. m.8/1) Fakat bu kişinin, eserin aynı zamanda yönetmenliğini yapması durumunda kendisi de eser sahibi sayılacağından dolayı bağlantılı hak sahipliği çerçevesinde değerlendirme yapılmasına gerek

bulunmayacaktır344_.

Komşu haklar açısından en fazla önemi haiz olan, icracı sanatçıların haklarıdır. İcracı sanatçılar, FSEK m.80/1 kapsamında sayılan ilk komşu hak sahipleri olup, manevî

hak ve yetkilere sahip olan tek gruptur345. Bu nedenle malî haklarını devretmiş olsalar

dahi, icranın sahibi olarak tanınma ve bütünlüğünün korunması noktalarındaki manevî

yetkileri devam eder346.

344 _{Ayrıca, “bağlantılı hak” kavramının kanunda yeni bir tanım olarak yer bulması doktrinde}

eleştirilmektedir. Gökyayla, kanuna bu şekilde yeni bir kavram dahil etmek yerine, film yapımcılarının dördüncü bir grup olarak kanunda yer bulmasının daha isabetli olacağını savunmaktadır. (Gökyayla, s.186)

345 _{Ateş, s.116.}

346 _{Güneş, İlhami: Fsek’te Yer Alan İcracı Hakları Ve Uygulama, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk}

123

Mukayeseli hukukta olduğu gibi bizim mevzuatımızda da icracı sanatçı kavramı

yerini bulmamıştır347_{. Fakat mezkûr Yönetmeliğin m.4/b bendinde, “Sanat eserleri ile}

folklor eserlerini düzgün biçimde yorumlayan, tanıtan, anlatan, söyleyen, çalan ve çeşitli biçimlerde icra eden oyucuları, ses sanatçılarını, müzisyenleri ve dansçıları vb. diğer kişiler” olarak tanımlanmıştır. Söz konusu tanım sınırlayıcı değildir. İcracılığın tespiti,

icrasının özgünlüğü ile ve somut eserin özelliğine göre ölçülür348_{. Dolayısıyla icra}

faaliyetlerinin korunması için özgün olmaları gerektiğini söylemek yanlış

olmayacaktır349_{. Bu nedenle de icracı sanatçı, ancak bir gerçek kişi olabilir}350_{. Aksi halde}

gerçek kişinin dışındaki bir kişilikten “özgünlük, beceri” gibi kavramlar beklenemez. Eser sahiplerinin kendi eserlerini icra etmelerinde ise herhangi bir engel

bulunmamaktadır351_{. Fakat eser sahipleri eserlerini aynı zamanda icra etseler dahi icracı}

sanatçı olarak değerlendirilmemelidir352_.

İcracı sanatçıların ortaya koyduğu performansların başlı başlına ayrı bir eser türü

olan “işleme eser” kapsamına girip girmediği doktrinde tartışılmaktadır353_.

İcracı sanatçıların faaliyetleri her ne kadar yeni bir eser olarak değerlendirilmese de fikrî mülkiyet dünyasını çok olumlu bir şekilde canlandırdıkları, fikir dünyasına zenginlik kattıkları aşikârdır. Bu nedenle, “eser sahibi” statüsü tanınmasa dahi

347 _{Arkan Azra, s.42.}

348 _{Güneş, İcracı Hakları, s.172. İcra edilenin fikri ürünün FSEK anlamında bir “eser” olması}

gerekmektedir. Söz konusu eserin koruma süresinin dolup dolmadığı ise önem taşımaz. Gerçekten de anonim bir eserin icrası da FSEK kapsamında koruma altına alınacaktır. (Güneş, İcracı Hakları, s.174- 175.)

349 _{Arkan Azra, s.50; Karasu/Suluk/Nal, s.127.}

350 _{Öztan, s.714; Arkan Azra, s.44.}

351 _{İcracı sanatçılar tek bir kişi olabileceği gibi birden fazla kişinin bir araya gelmesi neticesinde oluşan bir}

grup da olabilirler. Bu durumda izin vb. konularda takip edilecek hükümler değişiklik gösterebilir fakat bu durum, tüzel kişilerin de icracı sanatçı olabilecekleri şeklinde değerlendirilmemelidir. Bu durumda olsa olsa bir adi ortaklıktan bahsedilebilir. (Tekinalp, s.272.)

352 _{Doktrinde bir kısım yazarlar ise böylesi bir durumda eseri oluşturan ve icra eden kişiye, hem eser}

sahibinin hem de icracı sanatçıların haklarının birlikte tanınması gerektiğini düşünmektedir. (Öztan, s.722; Karasu/Suluk/Nal, s.127; Arkan Azra, s.50.)

353 _{Nitekim Ayiter, icracı sanatçıların icrasının işleme eser niteliğindeki ayrı bir eser türü olduğunu}

düşünmektedir. (Ayiter, s.75) Gökyayla ve Arslanlı ise icracı sanatçı, icraatına ne kadar özgünlük katarsa katsın icranın hiçbir şartta eser olarak değerlendirilemeyeceğini savunmaktadır. (Gökyayla, s.186-187; Arslanlı, s.49.) Halbuki özgünlük, icra faaliyeti açısından kanun koyucu tarafından var olması istenen bir olgudur. Bir başka deyişle, kanun koyucu zaten icra faaliyetinin özgün bir şekilde gerçekleştirilmesini istemektedir. Bu husus FSEK m.80/1 hükmünde geçen “özgün” ifadesiyle açıkça ortadadır. Dolayısıyla, bu çalışmaların özgün olamayacağı yönündeki eleştiriler Tekinalp tarafından da makul bulunmamaktadır. Gerçekten de bu noktadaki en isabetli yaklaşım, Öztan ve Tekinalp tarafından da ifade edildiği üzere, “eser olup olmama” hususunun, her bir çalışma açısından ayrı ayrı değerlendirilmesi olacaktır. (Tekinalp, s.273; Öztan, s.709.)

124

korunmalarında ve motive edilmelerinde fayda vardır. Bu durum özellikle müzik eserleri açısından büyük bir önem arz etmektedir. Zira bir eserin sözlerinin yazılması, bestesinin yapılması sonucunda eser otomatikman halkın faydasına sunulamamaktadır. Bunun için

eseri performe edecek bir aracıya, “icracı sanatçıya” ihtiyaç vardır354_.

İcracı sanatçı ile eser sahibi arasında sözleşmesel bir ilişki mevcuttur. Bu sözleşme, eserin tekrar edilmesini konu almaktadır. Bir başka deyişle, eser sahibi ile icracı sanatçı eserin tekraren icra edilmesi konusunda anlaşmışlardır. Aradaki bu sözleşme,

hizmet akdi veya vekâlet akdi şeklinde gerçekleşebilir355_{. Bu sözleşmesel ilişkide icracı}

sanatçının borcu, eser sahibinin haklarına zarar vermeden kaliteli bir şekilde icra

edilmesini sağlamaktır356_{. Eser sahibi ise icracı sanatçının bu faaliyetine izin vermeyi}

kabul eder.

İcracı sanatçılar, FSEK m.80 ile kendilerine ait olan bu malî nitelikteki hakları sözleşmeyle bir yapımcıya devredebilirler. Buradaki devir hususunun, eser sahibi tarafından icracıya verilen izin ile karıştırılmaması gerekir. İzin, tek taraflı bir irade

beyanı iken buradaki devir, tasarruf işlemi niteliğindedir357_.

İcra, tek bir sanatçı tarafından gerçekleştirilebileceği gibi bir grup, orkestra vb.

bir oluşum tarafından da gerçekleştirilebilir358_{. Bu durumda, söz konusu oluşumun}

başındaki kişilerin (tiyatroda yönetmenin, koro ve orkestrada şefin) izni yeterli olacaktır. (FSEK m.80/1-A-b.6). Aynı şekilde, bu oluşumun haklarının zarar görmesi durumunda, oluşumun başındaki şef veya yönetmen gibi kimseler, oluşumun haklarını savunmakla da

mükelleftirler359_{. Bir şefi olmayan icracı gruplarda ise bütün icracı sanatçıların onayına}

354 _{Arkan Azra, s.40; Öztan, s.706-707; Ayiter, s.75; Gökyayla, s.187; Beşiroğlu, s.344; Erel, s.208-}

209. Öte yandan daha önce yeterli bir şekilde tespit işlemi gerçekleştirilmiş eserler bakımından eser sahiplerinin icracılara duyduğu ihtiyaç, canlı şekilde icra gerçekleştirilen sanatçılara duyulan ihtiyaçtan daha az olacaktır. Bu noktada doktrinde Suluk tarafından icra faaliyetleri için “canlı icra” ve “tespit edilmiş icra” şeklinde ikili bir ayrım yapılmış ve daha önce tespit edilmiş eserleri icra eden icracıların münhasır hak sahibi olmamaları gerektiği, zira eser sahiplerinin canlı icracılara oranla bu icracılara daha az ihtiyaç duydukları, hatta bu durumun eser sahipleri ile bu icracıları çoğu zaman karşı karşıya getirdiği ifade edilmiştir. (Karasu/Suluk/Nal, s.128.)

355 _{Gökyayla, s.188.}

356 _{Öztan, s.720.}

357 _{Arkan Azra, s.56 vd.; Öztan, s.724.}

358 _{Bir topluluğun “grup” tanımlaması açısından ne mevzuat ne de yargı kararlarında herhangi bir asgari}

kişi şartı öngörülmüş değildir fakat haliyle birden fazla kişinin gerçekleştirdiği icralar kastedilmektedir. (Öztan, s.714.)

125

ihtiyaç duyulacaktır360_{. Bu izin yazılı bir şekilde verilmeli ve FSEK m.52’de olduğu gibi}

içeriğindeki haklar ayrıntılı bir şekilde yazılmış olmalıdır361_{. Öte yandan icracı sanatçılar}

tarafından verilen bu izin, “ruhsat” müessesinden farklıdır. Ruhsat prosedüründe hak, ruhsat ilişkisinin sonunda tekrar sahibine varırken, izin neticesinde lehine izin tanınan

kişi hakkı bizzat elde etmiş olur362_{. Öyle ki, bu hakkını eser sahibine karşı bile ileri}

sürebilir363_.

Komşu hakları düzenleyen FSEK m.80 kapsamında haklarına yer verilenlerden bir diğeri ise, bir icra ürünü olan veya sair sesleri ilk defa tespit eden fonogram

yapımcılarıdır. Fonogram yapımcıları gerçek veya tüzel kişi olabilir364_.

Kanunda tespit ve fonogram kavramlarına yer verilmiştir. Kısaca tespit, sesin ilk olarak kaydedilmesi işlemi, fonogram ise bu kayıt işleminin, üzerinde gerçekleştirildiği

somut nesnedir365. Fonogram yapımcılarının, eser sahibinden veya icracı sanatçıdan

aldığı izin doğrultusunda tespit işlemi gerçekleştirmesi neticesinde, izin kapsamında giren icralar üzerinde mutlak anlamda kullanma yetkisi doğar. Ayrıca fonogram yapımcı, kendisine ait olan bu tespitlerin iletimi konusunda da münhasıran hak sahibidir. Bu yolla edinilen kullanım hakkı mutlak nitelikte olduğundan dolayı herkese karşı ileri sürülebilir

niteliktedir366. Fonogram yapımcılarının bu hakları, araçlar üzerinde somutlaşmış fikrî

ürünler üzerindedir. CD veya DVD gibi ses taşıyıcı materyallerin çoğaltılan her bir nüshasındaki hak, burada bahsedilen telif hakkı kapsamında değil, eşya hukuku kapsamında mülkiyet hakkı bakımından korunacaktır.

Komşu hak sahiplerinden bir diğeri ise radyo ve televizyon kuruluşlarıdır. Bu kuruluşlar, kendi servis ettikleri yayınlar üzerinde mutlak hak sahibi olarak tanımlanmışlardır. Gerçekten de FSEK m.80/1-C maddesindeki bentlerde özetle; bu kuruluşların gerçekleştirdikleri yayınların; tespiti, iletimi, yeniden iletimi, dağıtımı, yasaklanması, çoğaltımı, uydulardan kendilerine tanımlı sinyallerin kullanımı ve

360 _{Tekinalp, s.275; Öztan, s.719.}

361 _{Gökyayla, s.189.}

362 _{Tekinalp, s.274. İcracı sanatçılara izin verilmiş olması, bu sanatçıların eser sahibinin manevî haklarını}

zedeleyecek veya eserin itibarını düşürecek şekilde icra faaliyetleri gerçekleştirmelerine cevaz verildiği anlamına gelmez.

363 _{Tekinalp, s.277.}

364 _{Karasu/Suluk/Nal, s.130.}

365 _{Öztan, s.728. Sesin ne şekilde ve yöntemle kaydedildiğinin ise bir önemi yoktur.}

126

yönlendirilmesi, şifreli yayınların çözülmesi hususlarında mutlak hak sahibi oldukları belirtilmiştir. Bu kuruluşların servis ettikleri yayınların bizzat kendileri tarafından

oluşturulmuş içeriklerden oluşup oluşmaması herhangi bir önem arz etmez367_{. Esasen}

televizyon veya radyolar tarafından canlı yayınlanan içeriğin kendi başına eser olup olmamasının da bir önemi bulunmamaktadır. Burada korunan, bu medya organlarının yayınlarının kendisidir. Bu nedenle örneğin futbol müsabakaları eser niteliğinde olmasa da yayıncı kuruluşların komşu haklar bağlamında olmasa da bağlantılı haklar kapsamında

talepte bulunabilmeleri mümkündür368. Gerçekten de Yargıtay, spor müsabakalarını eser

olarak kabul etmemekle birlikte, verdiği kararlarda bu müsabakalar üzerinde yayın

haklarının var olduğundan yola çıkmaktadır369_.

Radyo ve televizyon gibi yayın organlarının korunması isabetli olmuştur. Zira birçok eser, bu yayın araçları sayesinde hedeflenen kitleye ulaşmakta ve hak ettiği değeri bulabilmektedir. Ayrıca bunların sayesinde fikrî çalışmaların cazibesi artmakta ve teşvik

edici bir ortam oluşmaktadır370_.

İcracı sanatçının, yapımcının, radyo ve televizyon kuruluşlarının haklarına ait koruma süresi, hakka konu eserin yayınlanmasından, alenileşmesinden itibaren yetmiş yıl olarak belirlenmiştir. (FSEK m.82).