Ar. : Arapça
as. : Aleyhisselâm
As. : askerlik
at. : atasözü
birl. sf. : birleşik sıfat
bk. : bakınız
C : cilt
çev. : çeviren
dbl. : dilbilgisi
dey. : deyim
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi dönşl. f. : dönüşlü fiil
dm : darbı mesel
eAT. : Eski Anadolu Türkçesi
ed. : edebiyat
eT. : Eski Türkçe
f. : fiil
Far. : Farsça
fel. : Felsefe
gçl. f. : geçişli fiil
haz. : hazırlayan
hlk. : Halk ağzı
Hz. : Hazret, Hazreti
i.e. : İngilizce (veya Latince)’de “id est” (yani, diğer bir deyişle) İng. : İngilizce is. : isim krş. : karşılığı kısalt. : kısaltma KTŞ : Klasik Türk Şiiri M : miladi mec. : mecaz mutf. : mutfak müz. : müzik nkl. : naklen
nsz. : nesne almayan fiil
nşr. : neşreden
Osm. : Osmanlıca
OsT. : Osmanlı Türkçesi psikol. : Psikoloji
sad. : sadeleştiren sf. : sıfat sp. : spor T. : Türkçe tar. : tarih tas. : tasavvuf
TDEA : Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi
(Devirler/İsimler/Eserler/Terimler) TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
teşk. tar. : teşkilat tarihi tkz. : teklifsiz konuşmada
ty. : tarih yok
ünl. : ünlem
vb. : ve benzerleri
vd. : ve diğerleri
v.i. : İngilizce “verb intransitive” (geçişsiz fiil)
zf. : zarf
GİRİŞ
Gönül, en basit ve yaygın anlamıyla “yürek; yürekte var olduğu kabul edilen sevgi, düşünme, anma, istek ve hatır gibi duyguların kaynağı; yüreğin manevi gücüdür” (Çağbayır, 2007:1750).
Asırlar boyunca toplumumuzun karakterini, hoşgörüsünü, hassasiyetlerini aksettiren bir kavram olarak gönül, Türk edebiyatının her sahasında en çok işlenen önemli konulardan biri olmuştur. Halk edebiyatı ve dinî-tasavvufi edebiyatın yanı sıra ana teması “aşk” olan klasik Türk şiirinde neredeyse gönül kavramını ele almayan divan şairi bulmak oldukça zordur. Cemal Kurnaz (1996:150)’a göre gönül, “divan edebiyatında teşhis ve tecrid yoluyla âdeta ikinci bir âşık hüviyetiyle karşımıza çıkar.”
Çalışmamızın birinci ve ikinci bölümlerinde atasözleri, deyimler ve darbı mesellerdeki kullanımları da dâhil olmak üzere gönlün klasik Türk şiirindeki kullanılış şekli ayrıntılı olarak verilmiştir. Ancak bu ana bölümlere geçmeden, çalışmamızın gerek hazırlanması süresince gerekse öncesinde gönül üzerine yapılmış, ulaşabildiğimiz akademik çalışmalar hakkında bir değerlendirme yapılacaktır.
Gönül üzerine yapılmış çalışmaların bir kısmı, Türk dili ve edebiyatı açısından önemli kabul edilen ansiklopediler1 için hazırlanmıştır ve bu
ansiklopedilerde “gönül” maddesine olabildiğince geniş yer verildiği görülmektedir.
1 Daha geniş bilgi için bk. Kurnaz, C. (1996). “Gönül”, DİA, Cilt: 14, TDV Yayınları, İstanbul.; Kutlu, M. (1979). “Gönül”, TDEA, Cilt: III, Dergâh Yayınları, İstanbul.
Bir kısmı, “gönül” kelimesinin Türk dilindeki yeri, önemi, anlam açısından geçmişten günümüze yaşadığı değişimi ve gelişimi gibi konuları ele almış; bir kısmı da gönül, yürek, kalp kelimelerinin Türk dilindeki kullanımı üzerine yazılmıştır.2
Çalışmaların bir kısmında ise sadece bir veya birkaç şair belirlenerek onların şiirleri üzerinden gönlün klasik Türk şiirindeki kullanımlarına örnekler verilmeye çalışılmıştır.3 Özellikle Mevlânâ, Yunus Emre, Erzurumlu İbrahim Hakkı,
2 Daha geniş bilgi için bk. Aydın, M. (1999). “ ‘Gönül’ Kelimesi Üzerine”, Türk Dili, Sayı: 566, Ankara.; Banarlı N. S. (2004). “Gönül Sözüne Dâir”, Türkçenin Sırları, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul.; Çetinkaya, B. (2007). “Bağlam İçerisinde Yürek ve Kalp Sözcükleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1, Afyon.; Çongur, H. R. (2010). “İnsan, Dil ve Gönül Üstüne”, Türk Dili, Cilt: XCIX, Sayı: 704, TDK Yayınları, Ankara.; Günay, N. (2015). “Türk Dilinde Eş
Anlamlılık ve ‘Gönül, Yürek, Kalp’ Kelimeleri”, Türkbilig, Sayı: 29, Ankara.; Karabağ, İ.; Coşan, L. (2000). “Türkçedeki Gönül, Kalp ve Yürek Kelimeleriyle İlgili Atasözleri, Deyimler ve Bunların Almancadaki Karşılıkları”, Dil Dergisi, Sayı: 96, Ankara.; Önler, Z. (2007). “Eski Türkçeden Günümüze köñül > gönül Kelimesinin Kullanımı”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Cilt: II, TDK Yayınları, Ankara.; Sarıyev, B. (2011). “Türkmen Türkçesinde ‘Gönül’ Kavramı”,
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 2, Ankara.
3 Daha geniş bilgi için bk. Akbalık, E. (2013). “Yunus Emre’nin Şiirlerinde ‘Gönül’ İmgesi”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 26, Sinop.; Argunşah, M. (1979). “Muhibbi
(Kanuni) ve Gönül”, Millî Kültür, Cilt: 1, Sayı: 12, Ankara.; Araz, R. (2007). “Çalab’ın Tahtından Gönül Şehrine...”, Bizim Külliye, Sayı: 32, Elazığ.; Bayır, M. (2015). “Fuzûlî’nin Türkçe Divanı’nda
Gönül ve İlgili Kavramlar” Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı
Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.; Çakıroğlu Onat, T. (2013). “Yunus Emre Divanı’nda Gönül”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 9, Giresun.; Çalık, E. (1991). “Yunus Emre ve Gönül”, Millî Kültür, Sayı: 80, Ankara.; Çelebioğlu, Â. (1978). “Erzurumlu İbrahim Hakkı Divanı’nda Gönül”, Türk Kültürü, Sayı: 185, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.; Çınar, B. (2007). “Mevlânâ’nın Eserlerinde Can ve Gönül Kavramları”, Selçuk Üniversitesi
Mevlâna Araştırma Merkezi Yayınları:1/Bildiriler Serisi: Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlânâ ve Mevlevîlik-Bildiriler, Konya.; Durbilmez, B. (2002). “Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal
Divanlarında Gönül”, Folklor/Edebiyat, Cilt: 8, Sayı: 30, Ankara.; Gümüş, K. S. (2013). “Nedim Divanı’nda Gönül Kavramı”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt: 5, No. 1, SOBİAD, İzmir.; İbrahimhakkıoğlu, F. (1987). “İbrahim Hakkı Hazretleri ve Gönül”, Türk Edebiyatı Aylık Fikir ve
Sanat Dergisi, Sayı: 164, İstanbul.; Kapal, M. N. (2012). “Nef‘î Divanında Gönül”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume
7/3, Summer, Ankara.; Keleş, R. (2008). “Şeyhülislâm Yahyâ, Cevrî, Nedîm Dîvânlarında Gönül”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.; Osmanoğlu, E. (1978). “Asl-ı Çihansın Ey Gönül”, Türk Edebiyatı, Sayı: 60, İstanbul.; Pala, İ. (1989). “Gönülden Gazele”, Kubbealtı Akademi Mecmûası, Yıl:18, Sayı: 3, İstanbul.; Sağlam, A.; Yiğitoğlu, M. (2014). “Yunus Emre Divanı’nda ‘Gönül Yapmak’ ve ‘Gönül Yıkmak’ Anlayışı”, Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 1, Van.; Seyhan, R. (1978). “Gönüle Dair”, Türk Edebiyatı Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, Sayı: 53, İstanbul.; Söztut, A. (2014). “Sultan Şairlerin Divanlarında Gönül”, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.; Sucu, N. (2010). “Mesnevî’nin Bir Beyti Işığında Gönül Aynası ve Mevlânâ’nın ‘Gönül’e Bakışı” Sûfî
Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, Manisa.; Uçak, S. (2012). “Mevlânâ’nın Rubâîlerinde ‘Gönül’
İstiaresi”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, Volume 7/3, Summer, Ankara.; Yılmaz, M. (1991). “Yunus Emre’de Gönül”, Millî Kültür, Sayı: 80, Ankara.
Muhyiddin Abdal, Fuzûlî, Muhibbi, Nedim, Nef‘î vb. üzerine yapılan bu tarz çalışmalar, bizim çalışmamız için de yol gösterici ve dikkate değer çalışmalardır. Ayrıca 2006 yılında Ayşe Kayaalp tarafından “Türk Şiirinde ‘Can ve Gönül’ Kavramlarının İşleniş Tarzlarının İncelenmesi” konulu bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.
Lütfi Alıcı tarafından 2000’de hazırlanan “Klâsik Türk Şiirinde ‘Gönül’ ve ‘Üstüne’ Redifli Nazîreler” başlıklı çalışmada “gönül” redifli nazireler hakkında bir değerlendirme yapılmıştır.
Gülser Keçeci tarafından 2005’te hazırlanan “Hudâ’nın Ulu Dergâhı Gönül (Gönül Şiirleri Antolojisi)” başlıklı çalışmada ise yaklaşık 201 adet, redifi “gönül, gönlüm vb.” olan şiir derlenmiş; ancak şiirler hakkında veya gönülle ilgili tasavvur ve benzetmeler hakkında bir değerlendirme yapılmamıştır.
Gönül redifli şiirler üzerine yapılmış bir diğer çalışma ise Aysun Eren’e aittir. Eren tarafından 2013’te hazırlanan “Klasik Türk Şiirinde Güzelden Gazele ‘Gönül’ Güzergâhı” başlıklı makalede ise 131 divanın gazelleri taranarak “gönül” ve “dil” redifli şiirler hakkında geniş bir değerlendirme yapılmış ve istatistiksel bilgi verilmiştir. Ayrıca söz konusu makalede, “gönül” redifli gazeller üzerinden divan şairlerinin gönlü nasıl tanımladıkları üzerinde de durularak gönül kavramının klasik Türk şiirindeki yeri ve önemi hakkında değerlendirmeler yapılmıştır.
Girişi tamamlamadan önce çalışmamızın ana bölümlerine bir hazırlık olabileceği düşüncesinden hareketle gönül kelimesinin, taşıdığı anlamlar açısından tarih boyunca yaşamış olduğu değişim ve gelişimi, başta Kur’an-ı Kerim olmak üzere dinî kaynaklar ve tasavvuf kaynaklarında gönlün nasıl ele alındığı, çeşitli sözlüklerde gönül ve gönül anlamına karşılık gelen diğer kelimelerin hangi anlamları taşıdığı ve bazı dünya dillerindeki kullanımı hakkında bir ön bilgi vermenin, konunun daha iyi anlaşılması açısından uygun olacağını düşünüyoruz.