Bölgeler Arası Farklılıklar: 2001 Sonrası için Güncel Bir Tartışma Şu ana kadar yapılan tartışmalar çerçevesinde Türkiye de bölgesel

farklıkların 1975 sonrasında bozulma yönünde oluştuğu ve dışa açık büyüme stratejisinin benimsendiği, Türkiye’de küreselleşmenin belki de en şiddetle yaşandığı bu dönemde yerel etkilerin hala var olmasına rağmen ihmal edildiği tespit edilmektedir. Daha önce de vurgulandığı gibi burada unutulmaması gereken, farklı planlarda politika yapıcıla- rın aslında bu bölgesel farklılıkları işaret etmiş olmaları ve politika önermelerinde bulunmaları; ancak uygulamaya geçildiğinde başarılı sonuçlara ulaşılamadığıdır. Tüm bu tartışmaları tamamlayıcı olması açısından daha yakın geçmişe bakmak kaçınılmazdır. Ancak 2001 son- rası dönemde TÜİK’in il bazında gelir hesaplarını yayınlamaya son vermiş olması, cumhuriyet döneminin en ciddi siyasi, sosyal ve ikti- sadi dönüşümünün yaşandığı bir dönemin önceki dönemler ile bölge bilimi açısından bire bir mukayesesini zorlaştırmaktadır.

Bu son alt başlıkta tüm veri kısıtları altında TÜİK’in sunduğu farklı bir veri seti kullanılarak 2001 sonrası dönem için bölgesel farklılıkların hem kendi içinde karşılaştırılması, hem de önceki dönemler ile muka- yesesine çalışılacaktır. Bu noktada veri setinin içerdiği bilgiler çalış- mayı önceki bölümlerde kullanılan modeller yerine daha temel ista- tistiki analizler yapmaya yönlendirmektedir. 2001 sonrasında TÜİK il bazında gelir hesapları yerine İBBS 2 düzeyinde tanımlanan 26 İktisadi bölge için Kişi Başına Gayri Safi Katma Değer (KGSKD) hesaplarını sunmakta, ayrıca GSKD’in 3 temel iktisadi aktivite (Tarım, Sanayi,

Hizmetler) içinde nasıl paylaşıldığını açıklamaktadır.5 _{2004-2011 yılları}

arasında 26 İktisadi Bölgeyi karşılaştırmaya izin veren bu veri bir an- lamda 2001 sonrası bölgesel farklıklara ışık tutabilecek en önemli veri olarak karşımıza çıkmaktadır.

5 _{TÜİK’in İBBS 1, 2 ve 3 düzeylerinde tanımladığı sırasıyla 12, 26 ve 81 alt}

bölge için bkz. Ekler. Burhan Can Karahasan

Öncelikle incelenen kısa dönemde KGSKD artış hızı hesaplanmış ve bunun 2004 yılında KGSKD’in bölgesel dağılımı ile ilgisi kabaca şekil 4.1’de incelenmiştir. Tamamlayıcı olması açısından 2004 ve 2011 yıl- larındaki KGSKD bilgileri ve mekânsal dağılımı da şekil 4.2’de su- nulmuştur. Bu bilgiler bize 2001 sonrası dönemde Türkiye’de bölgesel farklılıklardaki dağılımın ne şekilde oluştuğunu anlamak açısından ciddi bilgiler sunmaktadır.

Şekil 4.1: 2001 Sonrası Bölgesel Farklılıklar – Bölgesel Yakınsama

Kaynak: TÜİK, yazarın kendi hesaplamaları

Şekil 4.2: 2001 Sonrası Bölgesel Farklılıklar - Mekânsal Dağılımı

Kaynak: TÜİK

Şekil 4.1 incelendiğinde 2004 ve 2011 yılları arasında İBBS 2 düze- yinde tanımlanan 26 iktisadi bölgenin kendi içinde belli bir seviyede yakınsama gösterdiği şüphesi oluşabilir. 2004 yılında görece daha dü- şük KGSKD’e sahip bölgelerin büyüme hızı diğerlerine göre daha yük- sek gözlenmektedir. Ancak burada yapılacak yakınsama yorumları, tamamlayıcı analizler olmadan yanıltıcı olabilecektir. Bu nedenle şekil 4.2’de 2004 ve 2011 yıllarında KGSKD’in 26 iktisadi bölge arasındaki mekânsal dağılımı incelenmiştir. Şekil 4.2 kendi içinde iki değerli bil- giyi içermektedir. Öncelikle 2004 ve 2011 yılları karşılaştırıldığında, incelenen dönemde KGSKD ile hesaplanan bölgesel farklılıkların her- hangi bir mekânsal değişiklik göstermediği tespit edilmektedir. 2004 yılında daha yüksek KGSKD’e sahip olan bölgelerin 2011 yılında da gene en yüksek değere sahip oldukları görülmüştür. Bu kendi içinde aslında incelenen 2001 sonrası dönemde de bölgeler arasında ciddi bir yakınsamanın olduğunu tartışılır hale getirmekte ve bölgeler arası ikili yapının aslında kendi içinde bu alt dönemde de sürdüğünü gös- termektedir. İkinci olarak, her ne kadar 2001 sonrası sahip olduğumuz bilgiler İBBS 2 düzeyinde olsalar da, İBBS 3 düzeyinde bilgi içeren 2001 öncesi dönem ile mukayese edildiklerinde genel olarak bölgeler arası farklılıklardaki yapının ne yönde ilerlediğini yorumlamak müm- kündür. Önceki bölümlerde yapılan mekânsal istatistiki analizler Marmara Bölgesi ve çevre batı bölgelerinin çekim merkezi ve görece daha yüksek gelir seviyesine sahip olduklarını, buna karşı Doğu ve Güney Doğu Anadolu’ya doğru farklı bir iktisadi yapının oluşmaya başladığını ve gelir seviyelerinde ciddi azalmalar olduğunu göster- mekteydi. 2001 sonrası incelediğimiz bu bölümde de benzer şekilde Marmara ve çevre bölgelerin çekim alanı olarak yüksek katma değer seviyelerine sahip olmaya devam ettikleri görülmekte, Türkiye’nin doğu coğrafyasında ise 2001 öncesi gözlemlenen olumsuz yapının hala devam ettiği tespit edilmektedir.

Bu çalışma her ne kadar bölgesel farklılıkların arkasındaki nedenleri ve üretim yapısında zaman içinde yaşanılan değişiklikleri incelemeyi hedeflemese de, tablo 4.1’de sunulan bilgiler aslında üretim yapı- sında da gene benzer bir ikili yapının var olduğunu bize göstermekte-

dir. Bu yapının, bölgesel farklılıkların bir nedeni mi, sonucu mu olduğu sorusunu bir kenara bırakacak olursak; özellikle doğu bölgelerinde düşük sanayi üretiminin bu dönem içinde ciddi bir farklılık geçirmedi- ğini tespit etmek mümkündür. Ayrıca, her ne kadar tarımsal KGSKD paylarında ülke genelinde bir azalma olsa da, bu noktada tarımın ye- rini ikame etmesi beklenen sanayi ve hizmetlerin dağılımdaki bölgesel olarak adil olmayan yapının devam ettiği görülmektedir. Bu da bir anlamda bölgelerin içinden geçtikleri sektörel dönüşümde de, 1970’li yıllardan 2000’li yıllara kadar uzanan doğu batı yapısının hala 2001 sonrası dönemde de varlığını koruduğunu bize göstermektedir.

Tablo 4.1: 2001 Sonrası GSKD Sektörel ve Bölgesel Dağılımı

2004 2011

Tarım Sanayi Hizmetler Tarım Sanayi Hizmetler

TR 0,11 0,28 0,61 0,09 0,27 0,63 TRA1 0,23 0,18 0,59 0,17 0,20 0,63 TRA2 0,34 0,12 0,54 0,25 0,14 0,61 TRB1 0,15 0,21 0,63 0,14 0,23 0,63 TRB2 0,24 0,17 0,58 0,23 0,15 0,62 TRC1 0,12 0,29 0,59 0,10 0,32 0,58 TRC2 0,29 0,16 0,55 0,24 0,19 0,57 TRC3 0,21 0,23 0,56 0,17 0,29 0,54 TR10 0,00 0,29 0,71 0,00 0,27 0,72 TR21 0,16 0,33 0,51 0,10 0,39 0,51 TR22 0,25 0,21 0,54 0,22 0,22 0,55 TR31 0,06 0,30 0,64 0,05 0,27 0,68 TR32 0,19 0,25 0,56 0,17 0,23 0,61 TR33 0,23 0,32 0,45 0,19 0,36 0,45 TR41 0,08 0,42 0,50 0,06 0,41 0,53 TR42 0,08 0,42 0,50 0,07 0,36 0,57 TR51 0,03 0,25 0,71 0,03 0,26 0,71 TR52 0,25 0,25 0,50 0,23 0,24 0,54 TR61 0,16 0,15 0,69 0,17 0,13 0,70 TR62 0,17 0,23 0,60 0,15 0,21 0,64 TR63 0,20 0,25 0,55 0,14 0,28 0,58 TR71 0,28 0,23 0,49 0,23 0,23 0,54 TR72 0,18 0,28 0,54 0,15 0,30 0,55 TR81 0,07 0,40 0,53 0,06 0,40 0,54 TR82 0,26 0,19 0,55 0,23 0,20 0,57 TR83 0,23 0,20 0,58 0,19 0,22 0,60 TR90 0,15 0,22 0,63 0,13 0,23 0,64 Kaynak: TÜİK

5. Sonuç

Türkiye sahip olduğu coğrafi konum itibariyle, gerek politik iktisat ge- rek bölgesel iktisat literatüründe önemli bir inceleme alanı olarak ka- bul edilmektedir. Kıta Avrupa’sında görülen Kuzey-Güney yapısının Türkiye yansımasının Batı-Doğu şeklinde olmasını, sadece bir coğrafi tesadüfe değil, bunun da ötesinde aslında Türkiye’nin Avrupa ve Orta Doğu - Asya arasında coğrafi ve iktisadi bir geçiş ülkesi olmasına bağ- lamak yanlış olmayacaktır. Tüm bu tartışmalar çerçevesinde Tür- kiye’nin bölgesel farklılıklarını incelemek ve bu yapı içinde mekân ve yerel istikrarsızlıkların rolünü analiz etmek önemli bir nokta olarak karşımıza çıkmaktadır.

Öncelikle ele alınan klasik yakınsama modeli sonuçları, mekânın ve mekânsal bağların kontrol edildiği zaman bölgeler arasında gelir fark- lılıklarının azalma eğiliminde olduğunu göstermektedir. Ancak tespit edilen yakınsamanın hızının çok yavaş olduğu ve batı-doğu farklılıkla- rının da hala devam ettiği görülmektedir. Bu bir anlamda, yakınsama var olsa dahi, bunun Türkiye’nin önemli bir dönüşümden geçtiği 1975-2001 döneminde bölgeler arası farklılıkları kapatma açısından başarısız olduğu anlaşılmaktadır. Tabi ki mekânsal bağların oluşması kendi içinde ayrı bir tartışma konusu olacaktır. Bu bağların kökeninde iktisadi, sosyal, kültürel ve belki de coğrafi birçok neden yatmaktadır. Çalışma bu mekânsal bağların nasıl oluştuğunu anlamak yerine bu bağların yereldeki etkilerini anlamaya odaklanmıştır. Zira yapılan ana- lizler, Türkiye’de mekânsal bağların özellikle düşük il grupları içinde çok yüksek olduğunu ve bu il gruplarının kendi içindeki büyüme hızla- rının da çok düşük ve benzer olduğunu göstermektedir. Bununla bir- likte görece daha yüksek gelire sahip olan illerdeki mekânsal bağların daha sınırlı olduğu ve bu bölgelerdeki büyüme hızının da yavaşlama eğiliminde olduğu görülmektedir. Bu noktada genel modelde tespit edilen yakınsama bulgusunun aslında düşük gelirli bölgelerin daha hızlı büyümesinden değil de, aksine daha yüksek gelirli bölgelerdeki büyüme hızının yavaşlamasından kaynaklandığı düşünülmektedir.

1975-2001 dönemi için yapılan bu tartışma, gerek Türkiye’de bölgeler arası farklılıkları inceleyen çalışmalar ile gerekse de kamu ve özerk bağımsız kurumların gerçekleştirdikleri araştırmalar ile paralel so- nuçlar içermektedir. Tamamlayıcı olması açısından 2001 sonrası Tür- kiye’nin ciddi bir iktisadi, sosyal ve politik dönüşümden geçtiği dönem incelenmiştir. Bu dönem kendi içinde farklı dinamiklere sahip olmak ile birlikte, incelendiğinde bölgeler arası farklılıklar açısından bir deği- şiklik getirememiştir. Gerek kendi içinde incelendiğinde (2004-2011 dönemi), gerekse de bir önceki dönemle karşılaştırıldığında (1975- 2001 ve 2004-2011 karşılaştırması), 2001 sonrası dönemin bölgeler arası farklılıkların giderilmesi açısından başarısız olduğu görülmekte- dir. Bu süregelen bölgeler arası farklılık sorununun bu dönemde özel- likle kalkınma ajanslarının da devreye sokulması ile daha dinamik ele alındığı da düşünüldüğünde, gelinen noktanın neden başarısız olduğu daha da önem kazanmaktadır. Bu tartışma mevcut çalışma içinde ce- vaplanacak bir soru olmamak ile birlikte, gerek bölge bilimcilere ge- rekse de iktisadi politika yapıcılara yerel dinamiklerin ve bağların ne kadar önemli olduğunu vurgulamayı hedeflemiştir. Şöyle ki; Avrupa Birliği (AB) sürecinde aday ülke konumuna sahip Türkiye’nin şu anda mevcut müzakere turlarının Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Ko- ordinasyonu (Fasıl 22) üzerinden yapıldığı da düşünüldüğünde me- kânsal bağlar ve yerel istikrarsızlıklar sorunun daha da ciddi ele alın- ması bir gereklilik olacaktır.

Kaynaklar

Anselin, L. (1996) The Moran Scatter Plot as an ESDA Tool to Assess Local Instability in Spatial Association. Fisher M.M. and Scholten H.J., Unwin D. (eds.) Spatial Analytical Perspectives on GIS. Taylor and Francis Press, London.

Anselin, L. (2000) Spatial Econometrics. Baltagi, B., (ed) A Companion to Theoretical Econometrics, Blackwell, Oxford, 310-330.

Anselin, L. (2010) Local Indicators of Spatial Association – LISA. Geographical Analysis, 27: 93-115.

Barro, R., Sala-i Martin, X. (1992) Convergence. Journal of Political Economy, 100: 223–251.

Bilgel, F., Karahasan, B.C. (2013) The Economic Costs of Separatist Terrorism in Turkey. AQR Working Papers No: 201314, University of Barcelona, Regional Quantitative Analysis Group.

Brundsdon, C., Fotheringham, A., Charlton M. (1996) Geographically Weighted Regression: A Method for Exploring Spatial Nonstationarity. Geographical Analysis, 28: 281-298.

Brundsdon, C., Fotheringham, A., Charlton, M. (1996) Some Notes on Parametric Significance Tests for Geographically Weighted Regressions. Journal of Regional Science, 39: 497-524.

Çelebioglu, F., Dall’erba, S. (2010) Spatial disparities across the regions of Turkey: an exploratory spatial data analysis. The Annals of Regional Science, 45: 379–400.

Doğruel, F. (2006) Türkiye’de Bölgesel Politikalar. A. Eraydin (ed) Değişen Türkiye Dönüşen Mekan. Dost Kitapevi Publications, Ankara, ss.164-195. Doğruel, F. (2012) Bölgesel Kalkınma ve Kalkınma Ajansları. Türkonfed Yayınları, İstanbul.

Doğruel, F., Doğruel, A.S. (2003) Türkiye'de Bölgesel Gelir Farklılıkları ve Büyüme. A. H. Kose, F. Senses and E. Yeldan (ed) İktisat Üzerine Yazılar I: Küresel Düzen, Birikim, Devlet ve Sınıflar - Korkut Boratav’a Armağan. İletisim Yayınları, Istanbul, ss.287-318.

Elveren, A.Y. (2010) Wage Inequality in Turkey: Decomposition by Statistical Regions, 1980-2001. Review of Urban and Development Studies, 22: 55-72. Burhan Can Karahasan

Filiztekin, A. (1998) Convergence Across Industries and Provinces in Turkey. Koç Üniversitesi Tartışma Metni No. 1998/08.

Filiztekin, A. (2009) Regional Unemployment in Turkey. Papers in Regional Science, 88: 863-878.

Filiztekin, A., Çelik, M.A. (2012) Türkiye’de Bölgesel Gelir Eşitsizliği. Megaron, 5: 116-127.

Filiztekin, A., Karahasan, B.C. (2014) Convergence of Human Capital: Geography and Policy. ASSA Annual Meetings, 2014, Philadelphia.

Gezici, F., Hewings, G. J. D. (2004) Regional Convergence and Economic Performance of Peripheral Areas in Turkey. Review of Urban and Development Studies, 16: 113-132.

Gezici, F., Hewings, G.J.D. (2007) Spatial Analysis of Regional Inequalities in Turkey. European Planning Studies, 15: 383-403.

İstanbul Üniversitesi (2012) Küresel Rekabet Endeksi.

Karaca, O. (2004) Türkiye’de Bölgeler Arası Gelir Farklılıkları: Yakınsama Var mı?. Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni No. 2004/7.

Karahasan, B.C., Uyar, E. (2009) Spatial Distribution of Education and Regional Inequalities in Turkey. MPRA Paper 29809, University Library of Munich.

Karahasan, B.C. (2010) Dynamics and Variation of Regional Firm Formation - Case of Turkey -. Tez , Marmara Üniversitesi, İstanbul.

Karahasan, B.C. (2011) Spatial Distribution of Human Capital Development Case of Turkey. İzmen, Ü. (ed) TURKRES 2011Kalkınmada Bölgesel Dinamikler Sempozyumu: Küreselden Yerele Stratejiler ve Uygulamalar. Karahasan, B.C., Lopez-Bazo, E. (2012) Geographical Concentration of Human Capital in Turkey: Testing the Link between Returns to Education and Endowments of Human Capital. ASSA Annual Meetings 2013, San Deigo. Kılıçaslan, Y., Özatağan, G. (2007) Impact of Relative Population Change on Regional Income Convergence: Evidence from Turkey. Review of Urban & Regional Development Studies, 19: 210-223.

T.C. Kalkınma Bakanlığı, Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü (2013) İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE-2011).

Yeldan, E., Taşçı, K., Voyvoda, E., Özsan, M.E. (2012) Orta Gelir Tuzağı’ndan Çıkış: Hangi Türkiye? Cilt 1: Makro/Bölgesel/Sektörel Analiz. Türkonfed Yayınları, İstanbul.

Yeldan, E., Taşçı, K., Voyvoda, E., Özsan, M.E. (2013) Orta Gelir Tuzağı’ndan Çıkış: Hangi Türkiye? Cilt 2: Bölgesel Kalkınma ve İkili Tuzaktan Çıkış Stratejileri. Türkonfed Yayınları, İstanbul.

Yeşilyurt, F., Elhorst, P. J. (2013) A Regional Analysis of Inflation Dynamics in Turkey. The Annals of Regional Science, 52(1): 1-17.

Yıldırım, J., Öcal, N. (2006) Income Inequality and Economic Convergence in Turkey, Transition Studies Review, 13(3): 559-568.

Ekler

İBBS 1, İBBS 2 ve İBBS 3 Bölgelerinin Sınıflandırılması

İBBS 1 İBBS 2 İBBS 3

TRA TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt

TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan

TRB TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli

TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari

TRC TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis

TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır

TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt

TR1 TR10 İstanbul

TR2 TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli

TR22 Balıkesir, Çanakkale

TR3 TR31 İzmir

TR32 Aydın, Denizli, Muğla

TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak

TR4 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik

TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova

TR5 TR51 Ankara

TR52 Konya, Karaman

TR6 TR61 Antalya, Isparta, Burdur

TR62 Adana, Mersin

TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye

TR7 TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir

TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat

TR8 TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın

TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop

TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya

TR9 TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane

Kaynak: TÜİK