Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası bağımsızlığın ilan edilmesinden sonra 12 Kasım 1995 tarihinde referandum yoluyla kabul edilmiş, 2002 ve 2009 yıllarında da bazı değişiklikler geçirmiştir.436
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasının 147 ve 149. maddelerine uygun olarak Anayasa, Azerbaycan Cumhuriyeti’nde en yüksek hukuki güvence ve tek başına hukuki kuvvete sahiptir. Kanuni güvence sisteminin esasıdır, kanunlar Anayasaya zıt olamazlar.437
Anayasanın kabul edildiği tarihte anayasanın üstünlüğünün sağlanmasının yanı sıra insan hak ve özgürlüklerinin yargı yoluyla korunması ve yüksek anayasal yargı organın imkanlarından yararlanmayı sağlamak amacıyla, Anayasa Mahkemesi de bir denetim organı olarak Anayasa düzenlemesi içerisine alınmıştır. Anayasa mahkemesi, Anayasanın “yargı erki” başlıklı VII. faslında diğer mahkemelere nazaran oldukça ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir (madde 130).438
1997 yılında yürürlüğe giren Anayasa Mahkemesi’ne Dair Kanun’la Anayasa Mahkemesi kurulmuş, Mahkeme 14 Temmuz 1998 tarihinde yedi hakimin atanmasıyla faaliyete başlamıştır.439 Mahkeme dokuz üyeden oluşmakta ve üyeler Azerbaycan Cumhuriyeti Başkanın teklifi üzerine Milli Meclis tarafından atanmaktadır. Hakimler Anayasa Mahkemesine 15 yıllığına atanırlar ve tekrar atanmaları yasaktır (AMK m. 14).
24 Ağustos 2002 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti’nde yapılan referandumla Anayasada yapılan bazı ek ve değişikliklerle birlikte Anayasa Mahkemesi’nin yetkilerinde de önemli değişikler yapılmış ve mahkemeye başvurma hakkına sahip
435
Zorkin, a.g.m., s. 291. 436
Sona Salmanova (Azerbaycan Anayasa Mahkemesi Başkanvekili-2010), “Azerbaycan Cumhuriyetinde Anayasa’nın Üstünlüğü İlkesi, Anayasa Yargısı, C. 27, 2010, s. 19-20.
437
Salmanova, a.g.m., s. 20. 438
Anayasada düzenlenen diğer yargı organları ise Azerbaycan Yüksek Mahkemesi (madde 131), İstinaf Mahkemeleri (madde 132) ve Savcılık kurumudur (madde 133).
439
Anayasa Mahkemesi Kanununun 12. maddesine göre yedi üye atandıktan sonra Anayasa Mahkemesi görevini icraya yetkilidir.
olan bireylerin sayısı da bir hayli genişletilmiştir.440 Yapılan değişiklikle Anayasa Mahkemesi’nin görev alanı genişletilerek ombudsman ve bireylere Anayasa Mahkemesi’ne doğrudan başvuru hakkı tanınmıştır. Bu yeni duruma uygun olarak 2003 yılında Anayasa Mahkemesi Hakkında (yeni) Kanun kabul edilmiştir.441 Anayasa Mahkemesi Genel Kurulu’nun 3 Ağustos 2004 tarihli kararı uyarınca Anayasanın 60. maddesi mahkemeye başvuru hakkını garanti ederek herkesin devlet organlarının, sendikaların ve diğer sivil toplum kuruluşlarının ve yetkililerin karar ve eylemlerinden dolayı mahkemeye şikayet edebilmesini mümkün kılmaktadır.442
Anayasa şikayeti denetim usulü Azerbaycan Anayasasının 130/V ve Anayasa Mahkemesi Kanununun (AMK) 34. maddesinde ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir.
Anayasanın 130/V’e göre, “Herkes, hak ve özgürlüklerini ihlal eden yasama ve yürütme erki organlarının normatif işlemlerine, belediye ve mahkeme kararlarına karşı kanunla öngörülmüş usuller çerçevesinde, bu maddenin III. paragrafının 1-7. bentlerinde443 belirtilen hususların Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi
440
Hankişioğlu Ayhan Rüstemzade, “Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesinde; Anayasa Şikayeti ve İncelenmesi”, Anayasa Şikayeti Sempozyumu, Bireysel Başvuru “Anayasa Şikayeti”, Editör: Musa Sağlam, Hukuk Adamları Birliği (HUKAB) Yayınları, Ankara, 2011, s. 203. 441
Aliyev, Anayasa Şikayeti, s. 53. 442
Rüstemzade, a.g.m., s. 215. 443
Anayasanın 130/III’ün 1-7. bentlerinde belirtilen durumlar şunlardır:
1- Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunlarının, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanı’nın ferman ve emirnamelerinin, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi’nin kararlarının, Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu karar ve emirlerinin, merkezi yürütme organlarının normatif hukuk düzenlemelerinin Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına uygunluğu,
2- Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanı fermanlarının, Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının, merkezi yürütme organlarının normatif hukuk düzenlemelerinin Azerbaycan Cumhuriyeti kanunlarına uygunluğu,
3- Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının, merkez yürütme organlarının normatif hukuk düzenlemelerinin Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanı’nın fermanlarına uygunluğu, 4- Azerbaycan Cumhuriyeti Âli Mahkemesi kararlarının kanunla öngörülmüş durumlarda, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına ve kanunlarına uygunluğu,
5- Belediye kararlarının Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına, kanunlarına, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanı fermanlarına, Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarına, (Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde, ayrıca Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasasına, kanunlarına ve Bakanlar Kurulu kararlarına) uygunluğu,
6- Azerbaycan Cumhuriyetinin yürürlüğe girmemiş devletlerarası antlaşmalarının Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına uygunluğu; Azerbaycan Cumhuriyetinin hükümetler arası antlaşmalarının Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına ve kanunlarına uygunluğu,
7- Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasasının, kanunlarının, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Meclisi’nin kararları ile Bakanlar Kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyetinin Anayasasına uygunluğu; Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti kanunlarının, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyeti kanunlarına uygunluğu; Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Başkanı’nın fermanlarına ve Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarına uygunluğu.
tarafından çözülmesi için, ihlal edilmiş hak ve özgürlüklerin temini amacıyla Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi’ne şikayette bulunulabilir.”444
Görüldüğü gibi Anayasa şikayetine konu olabilecek işlem ve kararların ancak bir kamu organından kaynaklanmış olması gerekmektedir. Dolayısıyla gerçek veya özel hukuk tüzel kişileri tarafından yapılan hak ve özgürlük ihlali Anayasa şikayetinin konusunu oluşturamaz. İlgili kamu organları ise, yasama ve yürütme organları, genel yetkili mahkemeler ve belediyelerdir.445
Anayasa Mahkemesi, henüz yürürlüğe girmeyen kanunlar üzerinde önceden denetim fonksiyonunu gerçekleştirmez446 ve yürürlükten kalkan hukuki bir belgenin anayasaya uygun olup olmadığı konusunda değerlendirme yapmaz.447 Normatif hukuk işlemin şikayetçinin hak ve özgürlüklerini soyut değil, somut bir şekilde ihlal etmesi gerekir.448 Başka bir ifadeyle dava konusu yapılan normatif hukuku işlemin ileride muhtemel hak ihlaline sebep olacağı iddiasıyla anayasa şikayetinde bulunulamaz, iddianın güncel olması gerekir.449
444
Anayasanın 148. maddesinde normatif hukuk işlemler kategorisinin hangi tür işlemleri kapsadığı tahdidi olarak sayılmıştır. Buna göre, Azerbaycan Cumhuriyeti hukuk sistemine dahil olan
normatif hukuk işlemler şunlardır: Anayasa, Halkoylamasıyla Kabul Edilmiş Düzenlemeler,
Kanunlar, Fermanlar, Bakanlar Kurulu Kararları, Merkezi Yürütme Organlarının Normatif İşlemleri.
445
Aliyev, a.g.e., s. 63. 446
Anayasa Mahkemesi önüne gelen bir davada, yeterli derecede gerekçelendirme yapmasa da, Anayasa şikayeti yoluna gidebilmek için “hak ve özgürlük ihlalinin Anayasa Mahkemesinin yetkisinde olan işlemin mevcutluğuna bağlı” olduğunu ileri sürmüştür. Bu davada şikayetçi, Savunma Sanayi Bakanlığı Tüzüğü’nde “hukuki halefiyet”le ilgili bir hüküm olmamasının kendisinin çalışma hakkını ihlal ettiğini iddia etmiş ve Anayasa Mahkemesi’nden Tüzüğün, Başkan’ın bu konuya ilişkin 1181 sayılı Emirnamesine uygunluğunun incelenmesini talep etmiştir. Mahkeme ise, ret kararının başka gerekçelerle beraber, iddia edilen normun mevcut olmamasına dayandırmış, Mahkemenin yetkisinin pozitif düzenlemelerle sınırlı olduğu ve ihmalin bu yetki dahilinde olmadığı görüşüne yer vermiştir. Mahkemenin bu görüşünü Aliyev şu gerekçelerle eleştirmiştir: “Ggerçekten, Anayasanın 60/II’nin açıkça devlet organlarının pozitif eylemleri ile beraber eylemsizliklerinin de mahkemeler önünde dava konusu yapılabileceği öngörülmüştür. Buna göre, ‘Herkes devlet organlarının, siyasi partilerin, sendika ve diğer amme
teşkilatlarının, memurların kararlarına ve hareketlerine (veya hareketsizliğine) dayanarak mahkemeler önünde dava açabilir.’ Kaldı ki, Anayasanın ilgili maddelerinde ve Anayasa
Mahkemesi Kanununda, Anayasa şikayeti davasının kamu otoritelerinin eylemsizliğine karşı açılamayacağına ilişkin herhangi bir kısıtlayıcı hüküm de mevcut değildir.”; bkz. Aliyev, a.g.e., s. 68.
447
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi (ARKM- Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Mahkemesi) kararı (QD- Komite’nin kabul edilebilirlik kararı; Genel Kurul’un ara kararı) 14.09.2005; ayrıca bkz. Rüstemzade, a.g.m., s. 206.; Aliyev, a.g.e., s. 67.
448
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi (ARKM- Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Mahkemesi) kararı (QD- Komite’nin kabul edilebilirlik kararı; Genel Kurul’un ara kararı) 01.04.2005; Aliyev, a.g.e., s. 67.
449
Anayasa şikayeti davası sadece genel yetkili mahkeme kararlarına karşı açılabilir. Dolayısıyla Anayasa Mahkemesi’nin kabul edilebilirlik veya diğer kararları Anayasa şikayeti konusu olamaz.450
Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun 34.6. maddesinde şikayetin konusuna ilişkin şartlar belirlenmiştir.451 Bu şartların, mahkemeye ibraz edilen hukuki ihtilafı dürüst bir şekilde çözümlemeye, yani onun taraflarının, dilekçe verenin taleplerini ve bu taleplerin dayandığı şartları da net bir şekilde belirlemeye olanak sağlayacak biçimde olması gerekir.
Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun ilgili maddelerinde bireysel başvuruya ilişkin ayrıntılı düzenlemeler yer almıştır. Dilekçe verenin hak ve özgürlüklerini ihlal eden yasama ve yürütme organlarının normatif hukuk belgelerinde, belediye ve mahkeme kararlarında hak ve özgürlük ihlalinin tespit edilmesine dair talebin yer alması madde (34.1.); şikayetin Anayasa Mahkemesinde incelenmesi için gerekçelerin (madde 34.2.); şikayetin Anayasa Mahkemesine verilmesindeki sürenin (son yargı organının kararının yürürlüğe girdiği andan itibaren 6 ay içerisinde) yansıtılması (madde 34.4.) ve ihlalin ve sonuçların ortadan kaldırılması hakkında (madde 34.6.8.) dair düzenlemeler bu kanunda belirtilmiştir. Dilekçede şu hususların bulunması zorunludur:
Anayasa Mahkemesinde şikayetle ilgili inceleme yapılacak taraflar,
Uygulanacak kanun ve kanunun ayrı ayrı hükümlerinin Anayasaya aykırı olması sonucunda ihlal edilmiş Anayasa hak ve özgürlüklerinin yeniden tesisine dair dilekçe verenin talepleri,
450
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi (ARKM- Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Mahkemesi) kararı (Q- Genel Kurul Kararı/Hüküm) 11.05.2004.; Aliyev, a.g.e., s. 70.
451
Şikayet dilekçesi şu hususları içermelidir: Anayasa Mahkemesinin adı; kişinin adı, soyadı, baba adı ve adresi; kişinin temsilcisi ve onun yetkileri hakkında gerekli bilgiler; üzerinde tartışılan hukuki belgeyi, mahkeme veya belediye kararını alan devlet veya yerel yönetim organının adı ve adresi; Anayasa Mahkemesine başvurma hakkı temin eden Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası ve bu kanunun hükümleri; üzerinde tartışılan belgenin adı, düzenlendiği tarih, sayısı, yayınlandığı kaynak ve bunlarla ilgili diğer bilgiler; kişinin konuya ilişkin tutumu ile Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası ve diğer normatif hukuk belgelerinin ilgili normlarına istinaden onun hukuki açıdan gerekçelendirilmesi; Anayasa Mahkemesine şikayetle ilgili verilen talep; şikayet dilekçesine eklenen belgelerin listesi. (Bkz. Rüstemzade, a.g.m., s. 207).
Dilekçe verenin, talebin gerçek olduğu kanıtlamak amacıyla ortaya koyacağı delil ve belgeler.452
Anayasanın 130/V’e göre hakkı ihlal edilen “herkes” mahkemeye başvuru hakkına sahiptir. Mağdur olan kişi, normatif hukuk belgesinin, mahkeme ve belediye kararının uygulanması sonucunda hak ve özgürlükleri ihlal edilen kişidir. Tüzel kişilerin de başvuru hakkı bulunmaktadır. Diğer bir başvuru hakkı da “Halk Denetçisi”ne (Ombudsman) tanınmıştır. “Anayasa Yargılamasında Taraflar” başlıklı Anayasa Mahkemesi Kanunun 41. maddesine göre, ihtilaf konusu yapılmış normatif hukuk işlemi, mahkeme veya belediye kararını kabul eden devlet veya yerel yönetim organı Anayasa şikayetinde davalı konumundadır.
Hem Anayasa hem de Anayasa Mahkemesi Kanununun ilgili hükümlerinde Anayasa şikayetinin dayanağı olarak “hak ve özgürlüklerin” ihlalinden bahsedilmiş ama somut olarak bu hak ve özgürlüklerin niteliğine ilişkin veya hangi pozitif metinlerde yer alan hak ve özgürlükler olduklarına dair bir açıklama yapılmamıştır. Dolayısıyla hangi hak ve özgürlüklerin Anayasa şikayeti konusu olacağı hususunda bir düzenleme mevcut değildir.453 Aliyev, Anayasanın 2. Bölümü “Temel Haklar, Özgürlükler ve Ödevler” başlığı taşımakta olup, bu bölümde düzenlenen tüm hakların Anayasa şikayeti konusunu oluşturabileceğini değerlendirmiştir.454 Mahkeme de, anayasal hak ve özgürlüklerin niteliklerinden hareketle ayrıştırılmasını değil, aksine, hak ve özgürlükler arasındaki birbirleriyle olan içsel bağlantıyı gerekçe göstererek bu hakların birlikte değerlendirilmesi gerektiği görüşünü öne sürmüştür. Özelleştirmeyle ilgili bir kararında455 Mahkeme, temel hak ve özgürlüklerin işlevsel olabilmesi için öncelikle sosyal-ekonomik çevrenin güvence altına alınması gerektiğini vurgulamıştır. Mahkemeye göre, temel hak ve özgürlüklerin teminini öngören uygun çevre ve maddi çekirdeği yansıtan sosyal ve ekonomik güvenceler, hak ve özgürlüklerin hukuksal teminatıyla sıkı bağlantı içerisindedir. Başka bir kararında ise Mahkeme, kararını temel hak ve özgürlüklere bağlantı kurmadan doğrudan 2. kuşak haklardan olan sosyal güvenlik hakkına dayandırmıştır.456
452 Rüstemzade, a.g.m., s. 207-208. 453 Aliyev, a.g.e., s. 71. 454 Aliyev, a.g.e., s. 70-73. 455
ARKM, 28.01.2005, Q. Aliyev, a.g.e., s. 73. 456
Anayasa Mahkemesi; medeni, ticari, adli veya idari hatalarla ilgili davalara bakmamakta, yalnızca tartışılan karar veya belgenin Anayasaya ve ülkede yürürlükte olan normatif hukuk düzenlemelerine uygun olup olmadığı meselesini çözümler. Genel yargı alanına giren mahkemelerce alınan kararların incelenmesi sırasında ise bu kararların Anayasaya ve diğer kanunlara uygun olup olmadığının denetimi yapılır. Vatandaşlar, çoğu zaman başvurularında kanunun tamamının veya herhangi bir maddesinin uygulanmasının denetiminin yapılmasına ilişkin talepte bulunurlar.457 Anayasa Mahkemesi genel yetkili mahkeme kararlarını incelerken, şikayetin insan hak ve özgürlüklerinin ihlaline ilişkin olmasına dikkat etmektedir. Mahkeme hak ve özgürlüklerin ihlaline ilişkin hukuki değerlendirme yapmakla yetkili olup, davanın maddi vakalarına ilişkin değerlendirme talebini içeren şikayetleri kabul edilemez bulmaktadır.458 İncelemesinde, özellikle hukuka aykırı muamele yapılıp yapılmadığı, mahkeme yorumunun Anayasa ve kanunların, aynı şekilde hukuki kıyasın sınırlarını aşıp aşmadığı hususlarını ön planda tutar.459 Kararlarda ortaya çıkan ihlalleri etkili mahkeme koruması ve adil yargılanma hakkının ihlali olarak değerlendirir.460
Anayasa şikayeti ikincil nitelikte olağandışı hukuk çare olduğundan olağan yargı içinde kalan tüm kanun yollarının tüketilmiş olması gerekir.461 Anayasa Mahkemesi Kanununun 34. maddesine göre olağan kanun yolu tüketilmiş olmasına iki istisna getirilmiştir. Birinci istisna Mahkemeye başvuru hakkının ihlalidir. Bunu gören şikayetçi, mahkeme başvuru hakkının ihlal edildiği andan itibaren üç ay içinde Anayasa Mahkemesine şikayette bulunabilir.462 İkinci istisna ise hak ve özgürlüklerin ihlali sonucunda şikayetçiye ağır ve telafisi güç zararın verilmesi diğer
457
Rüstemzade, a.g.m., s. 211. 458
ARKM, 19.12.2006, QD; ARKM, 18.03.2008, QD; ARKM, 08.04.2008, QD. 459 ARKM, 25.01.2005, Q. 460 ARKM, 31.01.2006, Q. 461 Aliyev, a.g.e., s. 82. 462
Anayasa Mahkemesi verdiği bir kararında; yerel mahkeme istinaf başvurusu için öngörülmüş süreyi kararın tebliğinden itibaren değil, kararın kabulü tarihinden itibaren hesaplanmış, süreyi kaçırdığı için de şikayetçinin istinaf başvurusunu reddetmiştir. Yerel mahkemenin bu kararına karşı şikayette bulunan şikayetçi, mahkemeye başvuru hakkının ihlal edildiğini iddia etmiştir. Anayasa Mahkemesi de istinaf başvuruları için öngörülen sürelerin, kararın tebliğinden itibaren başladığını belirterek, yerel mahkemenin bu kararını iptal etmiş, şikayetçinin mahkeme başvuru hakkının ihlal edildiği kanısına varmıştır. (ARKM, 29.06.2007, Q.).; Diğer bir kararında ise; şikayetçi yargılamanın yenilenmesi sebebinin varlığını gerekçe göstererek Yüksek Mahkeme’ye başvurmuş, Yüksek Mahkeme başvuruyu incelemeden reddetmiştir. Anayasa Mahkemesi bu davada gerekçe gösterilmeden yargılanmanın yenilenmesi talebinin reddedilmesini mahkemeye başvuru hakkının ihlali olarak değerlendirmiştir. (ARKM, 13.07.2009(2), Q).
mahkemeler vasıtasıyla önlenememesi halinde doğrudan Anayasa Mahkemesine başvurulabilir.
Şikayet dilekçesi verme gerekçelerinin olması, dilekçe verenin bu başvuru hakkına sahip bireylerde aranan şartlara haiz olması ve şikayet konusunun yerine getirilmesinin mümkünlüğü Anayasa Mahkemesine başvurma hakkının gerçekleşmesi için zorunlu şartlardır.463
Anayasa Mahkemesi Kanununda, sadece mahkeme kararlarına karşı yapılacak Anayasa şikayetleri için hak düşürücü süreler öngörülmüştür. Buna göre, son derece mahkemesinin kararlarına (Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesi kararlarına) karşı, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı içerisinde şikayette bulunulabilir (AMK. m. 34.4.1). Bu süre Halk Denetçisi’nin başvuruları için de geçerlidir (AMK. m. 32.3). Eğer, şikayetçinin mahkeme başvuru hakkı ihlal edilmişse, hak düşürücü süre ihlalin gerçekleştiği andan itibaren başlar ve 3 ay ile sınırlıdır. Kanunda normatif hukuki işlemler ve madde 34.5’teki istisna hallerinde yapılacak başvurular için herhangi bir süre öngörülmemiştir.464
Anayasa Mahkemesine yapılan başvurular şu aşamalarda geçmektedir: Mahkemeye şikayetlerin ulaşması; şikayetlerin mahkemede ilgili uzmanlar komisyonu tarafından ön değerlendirilmesi; şikayetlerin mahkeme hakimleri tarafından ön incelenmesi; şikayetin mahkemede görülmek üzere hazırlanması; Anayasa yargılamasının yapılması; nihai karar alınması; kararın yerine getirilmesi.
Anayasa şikayet dilekçesinin yazılı biçimde sunulması gerekir. Anayasa şikayeti davasında temsil zorunluluğu yoktur.465 Mahkemeye başvuru ücretsizdir. Yargılama masrafları devlet bütçesinden karşılanır (AMK. m. 50). Şikayet dilekçelerin incelemesinde ilk aşama kabul edilirlik incelemesi safhasıdır. Bu aşamada yetkili organ en az üç yargıçtan oluşan Anayasa Mahkemesi Daireleridir. Dairelerin oluşumunu tespit etmeye Anayasa Mahkemesi Başkanı yetkilidir. Mahkeme Başkanı ve Başkan Yardımcısı aynı dairede görev yapamazlar (AMK. m. 6). Daire kararıyla kabul edilebilir bulunan şikayetler esastan görüşülmek üzere Anayasa Mahkemesi Genel Kurul’una gönderilir. Mahkeme Genel Kurul’u dokuz
463 Rüstemzade, a.g.m., s. 212-213. 464 Aliyev, a.g.e., s. 88. 465 ARKM, 17.06.2004, Q.
yargıçtan oluşur. Ama, Genel Kurul’un görev yapabilmesi için yedi yargıcın atanması yeterlidir (AMK. m. 12.2). Dairelerde yapılan inceleme kurulu olarak duruşmasız yapılırken, Genel Kurul’da şikayetin esastan öncelenmesi duruşmalı yapılır. Eğer taraflar kabul ederse, yargılamanın duruşmasız da yapılması mümkündür.466
Anayasa Mahkemesi uzmanlar komisyonu (idari görevliler) şikayetle ilgili ön değerlendirme sırasında öncelikle şikayetin Anayasa Mahkemesinin yetki alanına girip girmediğine karar verir ve kanunda belirtilen şartlara uygun olup olmadığını belirler. Uzmanlar komisyonu başvuru şartlarından herhangi birinin yerine getirilmemesi durumunda dilekçe verene bilgi iletir ve bunun düzeltilmesi için haklarını hatırlatır. Uzmanlar komisyonu raporu, Anayasa Mahkemesine gelen şikayetin ön inceleme sonuçlarını içermekle birlikte bunun Anayasa Mahkemesi komisyonu tarafından kabul edilebilir olarak değerlendirildiğini göstermektedir. Ön inceleme Anayasa Mahkemesinde yargılamanın zorunlu bir aşaması olup, mahkeme evrak bölümünde kaydedildikten sonra beş gün içinde yapılmalıdır.467 Anayasa yargısı sürecinin birinci aşamasında şikayet ve bunun ön incelenmesi konusunda Anayasa Mahkemesi uzmanlar komisyonun raporu veya İçtüzüğüne uygun olarak verilen tekrar şikayet, Anayasa Mahkemesi Başkanı tarafından Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun 36.2. maddesinde öngörülen kurallar gereği Anayasa Mahkemesi bölümlerinin birine havale edilir. Anayasa Mahkemesi Başkanı, hakimlerin baktıkları şikayetin zorluğunu, kapsam ve sayısını dikkate alarak her bir incelenecek meseleyle ilgili bir veya birkaç raportör tayin eder. Raportör, şikayetin Anayasa Mahkemesi Bölümlerinde ve Kurulda görüşülmesi için kanunda belirtilmiş olan gerekli araştırma ve incelemelerini yapar.468
Anayasa Mahkemesi sürecinin ikinci aşamasında Anayasa Mahkemesi Bölümleri tarafından şikayetlerin incelemeye alınması ve şikayetlerle ilgili yargılama gününün tayin edilmesi için gerekenler yapılır. Şikayette bahsedilen çeşitli konuların incelenmesi için hakimin oldukça geniş yetkileri vardır. Örneğin gerekli belge ve dokümanları toplama, kamu ve yerel yönetim organlarından bilgi ve belge isteme,
466 Aliyev, a.g.e., s. 89. 467 İçtüzük m. 7/II. 468 Rüstemzade, a.g.m., s. 216-217 vd.
taraflara belge sunma ve görüşlerini alma, tanık, bilirkişi ve diğer kişileri çağırma ve dinlenme gibi yetkileri bulunmaktadır.469
Daire, kabul edilebilirlik koşulları açısından incelemesini tamamladıktan sonra, şikayeti esastan incelemek için kabul edilebilir veya kabul edilemez bulur. Bunun dışında, Daire, birden çok talep varsa, kısmen kabul edilebilirlik kararı da verebilir. Daire kararları gerekçeli olmak zorundadır (İçtüzük m. 12/VI). Daire kararları yayınlanmaz. Her iki karar türü de kararın verildiği tarihten itibaren 7 gün içinde şikayetçiye gönderilir (AMK. m. 52/2). Daire kararları kesindir, bu kararlara karşı herhangi bir kanun yolu öngörülmemiştir.470
Dairenin kabul edilirlik kararından sonra şikayet ve şikayete ilave edilmiş tüm belgeler raportör-hakime verilmek üzere Teşkilat’ın ilgili birimine havale edilir. Şikayet raportör hakim tarafından esastan incelenmek ve Genel Kurul’da görüşülmek üzere hazırlandıktan sonra Genel Kurul’a takdim edilir ve bundan sonraki aşama Genel Kurul tarafından yürütülür.471 Hakim, şikayet dilekçesini inceledikten sonra sonuçları hakkında Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunda konuşma yapar. Şikayetle ilgili tüm hususlar, şikayetin biçim ve konusu, incelenmesinin kabul edilebilirliliği vb konularla ilgili görüşlerini ifade eder. Ardından Anayasa Mahkemesi Genel Kurulu sonuçları ile ilgili şikayetini incelemeye alınması ve incelemeye alınmasından vazgeçilmez hakkında ayrı karar alır ve bu kararları taraflara iletir. 472
Anayasa Mahkemesi içtüzüğüne uygun olarak şikayet, Anayasa Mahkemesi gündemine dahil edildikten sonra ilk nüshaları, bunlara eklenen tüm belgeler ile görüşler, hakim tarafından gönderilen talep ve soruşturma suretleri, sorulara verilen cevaplar, bilirkişi ve uzmanların görüşleri, ayrıca şikayetin Anayasa Mahkemesi Genel Kurul toplantısına hazırlık aşamasına eklenen belgeler, toplantı başlamadan önce anayasal işlemin düzenlenmesi ve tüm belgelerin hakime iade edilmesi için 469 Rüstemzade, a.g.m., s. 219. 470 Aliyev, a.g.e., s. 92. 471 Aliyev, a.g.e., s. 92. 472
Rüstemzade, a.g.m., s. 221-222; Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun 37. maddesinde şikayetin incelemeye alınmasından vazgeçilmesinin beş nedeni gösterilmiştir: 1. Bilgi talebi, başvuru veya şikayetin Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun öngördüğü şartlarına uygun şekilde düzenlenmemesi; 2. Şikayet konusunun Anayasa Mahkemesi yetki alanına girmemesi; 3. Bilgi talebi, başvuru veya şikayetin, bunu yapma yetkisi olmayan organ veya kişi tarafından verilmesi; 4. Mahkeme kararı dolayısıyla şikayet etme hakkının tam şekilde kullanılmasını veya mahkemeye başvurma hakkının ihlalini gösteren belgelerin ibraz edilmemesi; 5. Şikayet konusuyla ilgili Anayasa Mahkemesinin daha önce almış olduğu ve halen yürürlükte olan biri